Μιχαήλ Καρίκης: «Για μένα η τέχνη έχει ρόλο κοινωνικοπολιτικό»

Μια παρέα βετεράνων ανθρακωρύχων περιπλανιούνται στο παροπλισμένο ορυχείο όπου δούλευαν στο Κεντ της Αγγλίας και με τις φωνές τους ζωντανεύουν τους ήχους μιας καθημερινότητας που σάρωσε τη δεκαετία του 1980 η πολιτική της Θάτσερ: φτυάρια, κομπρεσέρ, εκρήξεις, μηχανές, αλλά και το μοιρολόι του αποχαιρετισμού στον συνάδελφο που φεύγει («Υπόγειοι ήχοι», 2011-2012). Δεκάδες πιτσιρίκια ξεχύνονται σ’ ένα τοπίο μυστηριακό και ομιχλώδες, στο πρώτο παγκοσμίως εργοστάσιο γεωθερμικής ενέργειας στην Τοσκάνη, επανακατοικώντας με τα παιχνίδια, τα τραγούδια και τα ανέλπιστα διαβάσματά τους τον εργατικό οικισμό που ερήμωσε όταν το εργοστάσιο αυτοματοποιήθηκε («Τα παιδιά της ανησυχίας», 2013-2014). Μια ομάδα νέων σε χρόνο μελλοντικό, μετά την κλιματική καταστροφή, αφουγκράζονται τους ήχους της γης και διαβάζουν συλλογικά σ’ ένα υγρό, υπόγειο καταφύγιο, θέλοντας να εξετάσουν κριτικά το παρελθόν της ανθρωπότητας και να αναζητώντας ένα βλέμμα ελπίδας μπροστά στο αβέβαιο μέλλον («Σφοδρή αγάπη, 2020). Θα μπορούσα να επιστρέφω με κάθε ευκαιρία στην έκθεση του Μιχαήλ Καρίκη στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Ν’ αντικρύζω εικόνες, εγκαταστάσεις και βίντεο αναζητώντας κάθε φορά επιμέρους λεπτομέρειες, ήχους και σκέψεις των πρωταγωνιστών. Έχουν αυτή τη δύναμη τα έργα του, πέρα από την αναντίρρητη αισθητική αρτιότητα, το εθιστικό soundtrack και τον ιδιοσυγκρασιακό καλλιτεχνικό τρόπο, να κερδίζουν το βλέμμα σου για τα μεγάλα που μας αφορούν συνολικά μέσα από τις «μικρές» συλλογικές αφηγήσεις.

«Love is the institution of revolution» (Η αγάπη είναι ο θεσμός της επανάστασης) γράφει με κηρομπογιά σ’ έναν από τους τοίχους του τέταρτου ορόφου στο πάλαι ποτέ εργοστάσιο Φιξ. Καθώς περιπλανιόμαστε στην πρώτη διεξοδική παρουσίαση της δουλειάς του στην Ελλάδα και στεκόμαστε μπροστά σε μια σειρά από εγκαταστάσεις και προβολές, που άλλοτε μας ταξιδεύουν σ’ ένα σχολείο του Ανατολικού Λονδίνου του οποίου οι επτάχρονοι μαθητές αποφασίζουν να γίνουν μαχητές για το περιβάλλον σε «Μια ασυνήθη διαμαρτυρία» (2018) κι άλλοτε μας συντονίζουν με το τραγούδι της βροχής, των κυμάτων, του κεραυνού, του ανέμου («Η μετεωρολογική ορχήστρα», 2022), μου αναφέρει με χαμόγελο πως «Όλα μπορούν να αλλάξουν με την αγάπη» επισημαίνοντας πως η έννοια της αλλαγής διατρέχει όλη τη δουλειά του.

Γνωστός στο διεθνές κοινό της τέχνης μέσα από τη συμμετοχή του σε μεγάλες καλλιτεχνικές διοργανώσεις (μεταξύ άλλων στην Manistesta του 2012, την 2^η Μπιενάλε της Ρίγας το 2020 και την 54^η Μπιενάλε της Βενετίας το 2011) και δυο φορές υποψήφιος για το περίφημο Jarman Award (το 2016 και το 2019), ο Καρίκης δημιουργεί δράσεις, οπτικοακουστικά έργα, φωτογραφίες και εγκαταστάσεις με κεντρικό θέμα την κλιματική καταστροφή και την ανάκτηση των συλλογικών δεσμών στην εποχή μας. «Σε όλη την έκθεση βλέπουμε ομάδες ανθρώπων που έχουν βιώσει κάτι δύσκολο –όπως άλλωστε κι εμείς την περιπέτεια του κορωνοϊού– που μας κάνουν να σκεφτόμαστε γιατί είμαστε μαζί. Τι είναι αυτό που μας ενώνει, που μας οδηγεί να δημιουργήσουμε κοινότητες, οικογένειες, φιλίες;». Στον τίτλο του αφιερώματος αυτό το «Γιατί είμαστε μαζί» παραμένει ανοιχτό ως διατύπωση που μπορεί να διαβάζεται τόσο ως ερώτηση όσο και ως απάντηση. Γιατί η δουλειά του, ταυτισμένη με τη συμμετοχική πρακτική και την ανάδειξη κοινωνικών, πολιτικών και περιβαλλοντικών εντάσεων, με όχημα την εικόνα και τον πολυφωνικό μουσικό αυτοσχεδιασμό, επιμένει να ενορχηστρώνει «συμβάντα που διανοίγουν χαραμάδες ελπίδας σε ένα μέλλον το οποίο προδιαγράφεται δυσοίωνο» μέσα από τις ιστορίες ομάδων ανθρώπων που αγωνίζονται για ένα καλύτερο αύριο.

Μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, ξεκίνησε τις σπουδές του από την Αρχιτεκτονική στο περίφημο Bartlett School of Architecture, πλέον ζει μεταξύ Λισαβόνας και Λονδίνου και ταξιδεύει σταθερά σε όλο τον κόσμο δείχνοντας τα έργα του –πρόσφατα και στην Berlinale στο πλαίσιο του προγράμματος Video art and Midnight.

Πώς βρήκε, όμως, τον δρόμο του στην τέχνη; «Δεν το αποφάσισα κάποια στιγμή. Πιστεύω ότι πάντα ήμουν καλλιτέχνης, είναι ο τρόπος σκέψης, το ενδιαφέρον που είχα για τον κόσμο γύρω μου και οι δημιουργικοί τρόποι που έβρισκα για να το εκφράσω ή το να εξερευνήσω. Όσο θυμάμαι τον εαυτό μου ζωγράφιζα κι από 4-5 ετών έστηνα θεατρικές παραστάσεις πάνω σε μια καρέκλα, αλλά κυρίως αφοσιωνόμουν με τη διαμόρφωση του “σκηνικού” χώρου φτιάχνοντας διάφορα αντικείμενα. Παρόλο που οι γονείς μου δεν τελείωσαν καν τη βασική εκπαίδευση, είχαν άλλες φιλοδοξίες για τα παιδιά τους και πολύ νωρίς μας αγόρασαν ένα πιάνο, με την προοπτική να κάνουμε μαθήματα στο μέλλον. Έτσι, η πρώτη μου σχέση με το μουσικό όργανο ήταν ο θόρυβος. Το άνοιγα για να παρατηρήσω το εσωτερικό του, τις χορδές και το χρησιμοποιούσα σαν ένα μαγικό μουσικό κουτί το οποίο παράγει διάφορους ήχους. Κάτι το οποίο νομίζω ότι διαμόρφωσε αυτό που και τώρα κάνω στη δουλειά μου. Θεωρώ τον ήχο σαν μια μάζα υλικού που μπορεί να μην το βλέπουμε, δεν παύει όμως να έχει μια γλυπτική διάσταση και έτσι το χρησιμοποιώ. Ο Ιάννης Ξενάκης ήταν και παραμένει μια πολύ μεγάλη επιρροή».

Ποια είναι η τέχνη που σε ενδιαφέρει;

Mε συναρπάζει η τέχνη που με κάνει και να σκέφτομαι και να αισθάνομαι και η οποία είναι πολύ κοντά στον ακτιβισμό. Έμπνευση μπορεί να αντλώ από διάφορα, από ζωγραφική, περφόρμανς, ηχητικές εγκαταστάσεις, από τον χορό, αλλά το δικό μου «υλικό» είναι διαφορετικό. Πάντοτε δουλεύω με κοινότητες ανθρώπων στο περιβάλλον τους και τα θέματα της δουλειάς αναπτύσσονται σε συνεργασία με τους συμμετέχοντες και συσχετίζονται με τις συνθήκες της ζωής και την ιστορία τους. Σίγουρα αυτός ο τρόπος δημιουργίας είναι επηρεασμένος από την αρχιτεκτονική.

Τι σε οδήγησε σ’ αυτά τα μονοπάτια; Στο γεγονός ότι ασχολείσαι με συλλογικές διαδικασίες, συνδυάζεις εικόνα και ήχο στη δουλειά σου και ασχολείσαι με θέματα σχετικά με την κοινωνία, το περιβάλλον, την πολιτική;

Ο δρόμος που έχω ακολουθήσει δεν είναι ευθύς, είχε πολλές διασταυρώσεις. Από μικρός ήθελα να γίνω μουσικός αλλά δεν μου ταίριαζε η μεγάλη έμφαση που δινόταν τότε στην κλασική μουσική στις σχετικές σπουδές. Με ενδιέφερε να πειραματιστώ με κάτι εντελώς διαφορετικό, με το τι θα μπορούσε να είναι η μουσική και το τι θα μπορούσε να εκφράζει πολιτικά. Ενώ σπούδαζα αρχιτεκτονική, συνέχιζα τη μουσική μου μόρφωση διαβάζοντας σε βιβλιοθήκες. Εργάστηκα ως αρχιτέκτονας για ενάμισι χρόνο αλλά δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα συνεχίσω αυτή τη δουλειά. Κάτι που μου έμεινε, όμως, είναι η δυνατότητα, όταν ο αρχιτέκτονας έχει την ελευθερία, να κάνει μια πρόταση με το έργο του για κάτι καλύτερο. Αποζητώντας αυτή την ελευθερία, βρέθηκα να κάνω μεταπτυχιακές σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών στο UCL κι εκεί διευρύνθηκαν οι ορίζοντές μου. Εκείνη την εποχή δημιουργούσα εγκαταστάσεις και άρχισα τους πειραματισμούς μου με τη μουσική. Κατόπιν ήρθε η πρόταση από το πανεπιστήμιο να προχωρήσω σε διδακτορικές σπουδές –γεγονός που μου εξασφάλιζε αμοιβή, εργαστήριο και τη δυνατότητα να συνεχίσω την έρευνά μου– και τότε άρχισα να συνθέτω στην πρακτική μου όλα αυτά τα ενδιαφέροντα, για την μουσική, την κοινωνία και την πολιτική, την αρχιτεκτονική.

Τι κινητοποιεί τη δημιουργία σου; Από τι ξεκινά κάθε φορά η ιδέα για ένα έργο;

Θα χρησιμοποιήσω μια έκφραση που αποτελεί και τίτλο ενός έργου: Ferocious love. Η σφοδρή, άγρια αγάπη είναι το κίνητρό μου και νομίζω όλων των ακτιβιστών που νιώθουν την ευθύνη που έχουμε απέναντι στο κοινωνικό σύνολο και στο περιβάλλον. Επιδιώκω με τον δικό μου, πολύ μικρό, τρόπο να δώσω ένα βήμα σε ανθρώπους που δεν ακούγεται η φωνή τους. Με εμπνέουν οι συζητήσεις και η συναναστροφή με τις κοινότητες, το θέμα της κάθε δουλειάς πλάθεται σε συνεργασία με τα άτομα με τα οποία τη δημιουργώ. Όταν, δηλαδή, δουλεύω με ανθρακωρύχους που έχουν χάσει τη δουλειά τους πρέπει να απαντήσω μέσω του έργου μου σε αυτό το θέμα το οποίο είναι σημαντικό γι’ αυτούς.

Γιατί αποφάσισες να κατευθύνεις την πρακτική σου στη συνεργασία με κοινότητες που βρίσκονται στο περιθώριο, που η φωνή τους δεν «ακούγεται»;

Ο καλλιτέχνης έχει τη δύναμη της αντιπροσώπευσης, που είναι τεράστια. Μπορούμε να παρουσιάσουμε τον κόσμο με τον δικό μας τρόπο, έτσι όπως θεωρούμε ότι θα τον κάνουμε καλύτερο. Για μένα η τέχνη έχει ρόλο κοινωνικοπολιτικό. Επιδιώκω να αναδεικνύω και να ευαισθητοποιώ το κοινό σε θέματα τα οποία δεν παρουσιάζουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και να προτείνω σε κάθε έργο πώς μπορεί να γίνει κάτι καλύτερο. Πώς μπορούμε να έχουμε μεγαλύτερη αλληλεγγύη, να στοχαστούμε για την αγάπη με πολιτικό τρόπο, να σκεφτούμε για τα δικαιώματα των ζώων. Κάθε έργο κάνει μια πρόταση με μια αισιόδοξη προοπτική για το πώς θα μπορούσε να είναι ο κόσμος, η κοινότητα, η σχέση μας με τον συνάνθρωπο και το περιβάλλον.

Έτσι με αισιοδοξία βλέπεις τον κόσμο;

Είμαι πρακτικός, που σημαίνει πως δεν με ενδιαφέρει τόσο πολύ το τι δεν μπορώ να κάνω, όσο να δω τι θετικό μπορώ να καταθέσω με τα πολλά ή λίγα υλικά που είναι διαθέσιμα. Αυτό δεν κάνουν και τα παιδιά συνέχεια; Με τη φαντασία τους δημιουργούν καινούργια τραγούδια, καινούργια γλώσσα. Αυτό έχει την υποχρέωση να κάνει και ο καλλιτέχνης, να φανταστεί τη λύση που θα οδηγήσει στην αλλαγή. Όλα ξεκινούν από το να ενσταλάζεις ιδέες, τρόπους σκέψης στον κόσμο. Η τέχνη μπορεί να προτείνει την αλλαγή, αλλά από μόνη της με τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Χρειαζόμαστε πολιτική αλλαγή.

Πώς βλέπεις, λοιπόν, τον κόσμο μας σήμερα;

Βασίζεται σε ηγέτες οι οποίοι ανήκουν σε γενιές που πρέπει να παραδώσουν την εξουσία στους νεότερους που είναι πιο καλά ενημερωμένοι και για τους οποίους η ανάγκη της αλλαγής είναι πιο επείγουσα. Ιδίως όταν πρόκειται για θέματα κλιματικής αλλαγής. Μια εβδομάδα πυρκαγιών, με τις απώλειες που φέρνει σε ζώα, δασικές εκτάσεις και περιουσίες, εμείς το βλέπουμε ως μεμονωμένο συμβάν. Ένα παιδί που γεννιέται σήμερα θα το βιώσει σε μια πιο δραματική και μόνιμη βάση όταν θα είναι στην ηλικία μου, στα σαράντα του. Η νεότερη γενιά χρειάζεται να συμμετέχει περισσότερο στη λήψη πολιτικών αποφάσεων. Δεν έχουν τη δύναμη και αυτό πρέπει να αλλάξει.

Είναι ζήτημα γενιών ή πολιτικών επιλογών και συστήματος;

Σίγουρα, αλλά νιώθω ότι οι μεγαλύτεροι τείνουν να διατηρούν το υπάρχον στάτους κβο και τους ισχύοντες θεσμούς και είναι λιγότερο ικανοί στο να δουν ότι υπάρχουν εναλλακτικές. Ενώ η νεότερη γενιά πειραματίζεται με διαφορετικά μοντέλα ζωής, εκτός δικτύου –με τις βιολογικές καλλιέργειες, με κολεκτίβες.

Έχεις συνεργαστεί με βετεράνους ανθρακωρύχους και φροντιστές ατόμων με αναπηρία στη Βρετανία, με μικρά παιδιά στην Ιταλία, με ηλικιωμένες γυναίκες αλιείς μαργαριταριών στην Νότια Κορέα. Τι σου έχει προσφέρει η συνεργασία με ομάδες από διαφορετικά περιβάλλοντα και ηλικίες;

Τρομερή εμπειρία και αποδοχή. Παρά το ότι είμαστε διαφορετικοί, ίσως μιλάμε και άλλες γλώσσες, ωστόσο όλοι είμαστε άνθρωποι και η ανάγκη της επικοινωνίας είναι εκεί όπως και η ικανότητα να αγαπούμε ο ένας τον άλλο. Τέτοιες συνεργασίες μου προσφέρουν ένα άλλο βλέμμα στον κόσμο και μέσω αυτών μαθαίνω ότι υπάρχουν και διαφορετικές οπτικές γωνίες, μαθαίνω να δέχομαι ότι όλοι είμαστε διαφορετικοί. Τα τελευταία χρόνια μου αρέσει πολύ να δουλεύω με παιδιά και με νέους επειδή τα θέματα τα οποία τους απασχολούν, τα θεωρώ πολύ σημαντικά και μου ανανεώνουν τη σκέψη.

Νιώθω ότι τα έργα σου είναι φτιαγμένα για να… ακούγονται. Βλέποντας το «Sounds from beneath» (Υπόγειοι ήχοι) συνειδητοποίησα ότι θα μπορούσα να κλείσω τα μάτια και να έχω μπροστά μου την εικόνα ενός ανθρακωρυχείου εν ώρα εργασίας. Είναι κι αυτός ένας από τους στόχους σου, να ενεργοποιήσεις τις οπτικοποιητικές δυνατότητες του ήχου στη σκέψη μας;

Ναι, η προσέγγιση όλων των έργων πρώτα είναι ηχητική. Βλέπουμε την εικόνα αφού ακούσουμε τον ήχο. Ο ήχος πάντοτε αφήνει κάποιον χώρο στη φαντασία μας να πλάσουμε κάτι πολύ προσωπικό. Η εικόνα απλά συγκεκριμενοποιεί το έδαφος, τη συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων με την οποία κάθε φορά δουλεύω.

Γιατί ο ήχος, ο οποίος, όπως ανάφερες, διερευνάται ως γλυπτική ύλη, και η ανθρώπινη φωνή κατέχουν κεντρικό ρόλο στο έργο σου και πώς τα αντιμετωπίζεις ως «εργαλεία»;

Η φωνή έχει πολιτική έννοια, έχει να κάνει με το πώς συνυπάρχουμε και με το πώς ακούγονται τα ζητήματα που μας απασχολούν σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, από τα ατομικά δικαιώματα έως τις κοινοτικές διεκδικήσεις και ανάγκες. Είναι ένα απίστευτο καλλιτεχνικό υλικό, με τον ίδιο τρόπο που ένας ζωγράφος θα μπορούσε να χρησιμοποιεί το χρώμα. Ωστόσο, δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε τη φωνή από το σώμα που την παράγει, που σημαίνει ότι ως υλικό συνδέεται με την πολιτική του εαυτού, γιατί έχει φύλο, υπάρχει σε ένα πολιτιστικό και πολιτικό πλαίσιο και σε μια συγκεκριμένη βιολογία. Όταν, λοιπόν, ακούμε μια φωνή χωρίς να σκεφτόμαστε πού και πώς, είναι ήδη έμπλεη νοημάτων πριν καν της δώσουμε σχήμα. Πριν γίνει γλώσσα, τραγούδι, μια κάποια αφηρημένη φωνητική έκφραση, ήδη έχει νόημα γιατί εκπέμπεται από ένα σώμα. Ο τρόπος που σκέφτομαι έχει να κάνει πολύ με την φεμινιστική γλωσσολογία και την Ιταλίδα φεμινίστρια φιλόσοφο Ανδριάνα Καβαρέρο, η οποία έχει επηρεάσει ένα από τα έργα που δείχνω στην έκθεση, το Children of unquiet. Το σημείο εκκίνησης είναι η σύνδεση ανάμεσα στο σώμα και την πολιτική του σώματος και τη φωνή ως υλικό. Δεν ξεκινώ από ένα ουδέτερο σημείο. Η φωνή δεν είναι ουδέτερη.

Σε τι αναφέρεσαι όταν μιλάς για τη μεταμορφωτική δύναμη του ήχου και του ακούειν;

Πρώτα απ’ όλα σκέφτομαι τον ήχο ως κάτι που μπορεί να προκαλέσει αλλαγή σε ένα υλικό σε ένα πολύ βασικό επίπεδο. Όταν διενεργώ ηχητικά πειράματα με παιδιά, πάντα θα ασχοληθούμε με έναν ήχο που σπάει ένα γυαλί, μετακινεί ένα αντικείμενο, δονεί το αλάτι ή τον νιώθουμε στο σώμα. Οπότε ο ήχος δεν είναι κάτι αφηρημένο, έχει έναν υλικό αντίκτυπο στον κόσμο. Το να ακούμε το σκέφτομαι ως μια ακτιβιστική δύναμη/δράση. Και μόνο το να ακούς μια φωνή που δεν ακούγεται, το να προσέχεις κάποιον που δεν εκφράζεται μέσα από τη λεκτική επικοινωνία, αυτή η πράξη είναι μια ακτιβιστική ενέργεια. Τώρα το τι κάνω με αυτή τη γνώση, το μήνυμα που έχω λάβει είναι δική μου ευθύνη να το μεταφράσω σε μια γλώσσα που επικοινωνεί με ένα ευρύτερο κοινό, έτσι ώστε οι ανάγκες αυτού του προσώπου να μπορούν πλέον να ακουστούν. Αυτό είναι κάτι που έμαθα δουλεύοντας με φροντιστές (και φυσικά πολλές μητέρες) που ασχολούνται με ανθρώπους με αναπηρία. Αυτό που κάνουν στην πραγματικότητα είναι ότι δίνουν φωνή στις ανάγκες του ανθρώπου που δεν μπορεί να τις αρθρώσει, τις φέρνουν στην επιφάνεια. Επιπλέον, σκέφτομαι το εκστατικό, ευφορικό συναίσθημα που νιώθω όταν συλλογικά συγκεντρωνόμαστε και ασχολούμαστε με το να ακούμε ο ένας τον άλλο και παράγουμε ήχο μαζί, συντονιζόμενοι, σε αρμονία μεταξύ μας όπως και με το περιβάλλον μας. Οικοδομείται μια αλληλεγγύη, μια διαισθητική κατανόηση, μια εναρμόνιση όταν ασχολούμαστε με τη συλλογική ακρόαση ή τη συλλογική παραγωγή ήχου.

Υπάρχει κάποιος ήχος και η εικόνα που θα ήθελες να καταγράψεις αλλά νιώθεις διαρκώς να σου διαφεύγει;

Νομίζω ότι σε όλα μου τα έργα προσπαθώ να αιχμαλωτίσω την ακουστική, τους ήχους της φροντίδας. Το πιο κοντινό που έχω φτάσει σ’ αυτό είναι το πρότζεκτ «I hear you», που τεκμηρίωνε τη σχέση ανάμεσα σε φροντιστές και ΑμεΑ. Όταν ξεκινήσαμε την κινηματογράφηση, έκλαιγα γιατί παρήγαγαν ήχους που ήταν μοναδικοί, κομμάτι της μεταξύ τους επικοινωνίας. Κάθε ζευγάρι είχε αναπτύξει τη δική του γλώσσα.

Τι ιεραρχείς ως πιο σημαντικό στη ζωή;

Τη φροντίδα και το πώς την εφαρμόζουμε σε κάθετί που κάνουμε. Στον τρόπο που διπλώνουμε ένα χαρτί, που ανοίγουμε το παράθυρο για να μπει ο ήλιος, που κρατούμε το χέρι ενός παιδιού στο δρόμο για το σχολείο, που διανέμουμε τον πλούτο στην κοινωνία, που συμπεριφερόμαστε στους ηλικιωμένους, στα άτομα με αναπηρία και απέναντι σε μη ανθρώπινα όντα, στον τρόπο που νοιαζόμαστε για κάθε φυτό που έχουμε μαθαίνοντας τις ιδιαίτερες ανάγκες του. Το να προσεγγίζουμε τα πάντα με φροντίδα δίνει νόημα στη ζωή πραγματικά. Χωρίς φροντίδα δεν θα υπήρχε τίποτα στη δουλειά μου.

Περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City Guide της Athens Voice