Guerilla Girls: «Η τέχνη πάντα ήταν πολιτική»

Χιόνιζε στη Νέα Υόρκη τη μέρα που μιλήσαμε μέσω βιντεοκλήσης, αλλά μόνο να φανταστώ μπορούσα το χαμόγελό της καθώς προσδοκούσε τον ήλιο της Αθήνας. Όχι γιατί φορούσε τη χαρακτηριστική δασύτριχη μάσκα γορίλλα που έχουν υιοθετήσει οι πιο γνωστές-άγνωστες ακτιβίστριες της τέχνης για να διατηρήσουν την ανωνυμία τους, αλλά γιατί η κάμερα παρέμενε κλειστή όπως άλλωστε συνηθίζουν στις συνεντεύξεις τους. Πάνε έξι χρόνια από την τελευταία τους επίσκεψη στην Αθήνα και αδημονούν να δουν το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης μου αναφέρει η «Φρίντα Κάλο». Πίσω από το διάσημο ψευδώνυμο βρίσκεται ένα από τα ιδρυτικά μέλη των Guerilla Girls, που στις 3 Απριλίου θα βρίσκονται στο 1ο αθηναϊκό φεστιβάλ WOW Women of the World, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, για να μιλήσουν για τις προκαταλήψεις λόγω φύλου ή εθνοτικής καταγωγής και για τη διαφθορά στον χώρο της τέχνης και πέρα από αυτόν. Ήδη, όμως, από τις 27 Μαρτίου η έκθεση «The Art of Behaving Badly» (Η τέχνη της κακής συμπεριφοράς) θα ανιχνεύει μέσα από 38 έργα (αφίσες, δράσεις, αυτοκόλλητα, καρτ-ποστάλ, βίντεο) την πρακτική τους που από το 1985 στοχοποιεί τις διακρίσεις χρησιμοποιώντας ανατρεπτικούς τίτλους, οπτικό υλικό και συγκλονιστικά στατιστικά στοιχεία. 

Πιστεύουν σε έναν διαθεματικό φεμινισμό που αγωνίζεται για την ελευθερία και επιδιώκει ίσες ευκαιρίες για όλους. «Είναι μια υπέροχη εποχή να είσαι γυναίκα (και μαύρη) καλλιτέχνης. Ο κόσμος χρειάζεται πραγματικά τις ιστορίες τους γιατί βρίσκονταν στο περιθώριο, αποκλεισμένες για τόσο καιρό». Κοντεύουν τέσσερις δεκαετίες από την έκθεση «An International Survey of Recent Painting and Sculpture» στο MoMA, που υπήρξε έναυσμα για την ακτιβιστική τους δράση, καθώς οι γυναίκες υποεκπροσωπούνταν κραυγαλέα – μόλις 13 ανάμεσα σε 169 συμμετέχοντες. Κι ενώ η δουλειά τους –όπως το εμβληματικό πόστερ του 1989 που δανείζεται τη φιγούρα της Οδαλίσκης του Ενγκρ και διατυπώνει το ερώτημα αν οι γυναίκες πρέπει να είναι γυμνές για να μπουν στη συλλογή του Μητροπολιτικού Μουσείου– μπορεί να βρίσκεται σε κάθε σπίτι, η κριτική τους για ανάλογα φαινόμενα παραμένει ηχηρή. Ψίχουλα, μόλις 1,5% των έργων της συλλογής γραφικών τεχνών του Μουσείου Χειροτεχνίας & Τεχνών του Αμβούργου φέρει γυναικεία υπογραφή, δηλώνει το μπάνερ που έχουν αναρτήσει αυτό το διάστημα στην πρόσοψη του ιδρύματος. Το γεγονός ότι η δουλειά τους παρουσιάζεται στους θεσμικούς φορείς τους οποίους στοχεύει δημιουργεί «μια λεπτή ισορροπία», αναγνωρίζει, ξεκαθαρίζοντας πως δεν αποδέχονται κάθε πρόσκληση για να εκθέσουν ούτε να λογοκριθεί η δουλειά τους. «Η στρατηγική μας είναι να επιτιθέμεθα στους στόχους μας από όλες τις πλευρές».

Μέσα στα χρόνια βλέπει την κατάσταση σε σχέση με την αντιπροσώπευση των γυναικών και των μαύρων καλλιτεχνών να εξελίσσεται και να αλλάζει, όπως μου λέει. «Κανείς δεν θα έλεγε συνειδητά σήμερα ότι δεν δημιουργούν αρκετά σημαντική τέχνη ώστε να είναι μέρος της ιστορίας μας. Νομίζω ότι, μαζί με πολλούς άλλους ακτιβιστές και μελετητές, μπορέσαμε να διαλύσουμε την τρομερή προκατάληψη ότι υπάρχει μια καθολική αξία στην οποία πρέπει όλη η τέχνη να ανταποκρίνεται. Αν, όμως, κοιτάξεις πόσο αμείβονται, δεν υπάρχει ισονομία. Η υψηλότερη τιμή για τη δουλειά μιας εν ζωή μαύρης καλλιτέχνιδας είναι μόλις το 5% της αντίστοιχης τιμής για λευκό καλλιτέχνη». Καθώς, λοιπόν, δεν θα μπορούσαν να κατευθύνουν τις αγοραστικές συμπεριφορές των συλλεκτών, καταφεύγουν στα εργαλεία του εξευτελισμού, της γελοιοποίησης και του σαρκασμού. 

«Το πρόβλημα είναι ότι η τέχνη έχει γίνει επενδυτικό μέσο και δυστυχώς πολλοί καλλιτέχνες ταΐζουν το θηρίο δημιουργώντας όλο και πιο ακριβά έργα. Η ιδέα ότι οι λίγοι οικονομικά ισχυροί μπορούν να λένε στους υπόλοιπους τι είναι πολιτισμός είναι ένα πισωγύρισμα στην εποχή της μοναρχίας. Το ότι έργα τέχνης μπορούν να αποτελούν κτήμα ενός ιδιώτη, έξω από τη δημόσια σφαίρα, να αντιμετωπίζονται ως επένδυση για να γίνουν αντικείμενο συναλλαγής στο μέλλον είναι ένας άθλιος τρόπος για να γράφεις την ιστορία του πολιτισμού». 

Μου μιλά για όσα την ενοχλούν σήμερα. Για τα αμερικανικά μουσεία που προσπαθούν να εμποδίσουν τους υπαλλήλους τους, που διεκδικούν έναν βιώσιμο μισθό και υγειονομική περίθαλψη, να συνδικαλιστούν. Για τη θεσμική διαφθορά και τους πλούσιους συλλέκτες τέχνης που συμμετέχουν στα διοικητικά συμβούλια μεγάλων πολιτιστικών ιδρυμάτων, θέσεις που τους δίνουν την ευκαιρία «να αυξήσουν την αξία της επένδυσής τους και να ξεπλύνουν την υπόληψή τους». Ανάμεσά τους άνθρωποι που έκαναν περιουσίες από φάρμακα τα οποία προκαλούν εθισμό, που επενδύουν για κέρδος στις φυλακές και στα σπουδαστικά δάνεια ή παράγουν δακρυγόνα και λαστιχένιες σφαίρες για την καταστολή ειρηνικών διαμαρτυριών. 

Την περίοδο της πανδημίας ασχολήθηκαν με το ανδρικό βλέμμα στην αναπαράσταση της γυναίκας στην ιστορία της τέχνης, αυτό που οι ίδιες αποκαλούν παιγνιωδώς The male graze. «Πολλοί τείνουν να βλέπουν τέτοιους πίνακες ως όμορφες συνθέσεις και δεν ασχολούνται με το ότι αυτές οι γυναικείες μορφές δέχονται μια επιθετική συμπεριφορά (τις αποπλανούν, τις απαγάγουν, τις βιάζουν, τις δολοφονούν). Κοιτάζοντας τις ζωές των καλλιτεχνών, συνειδητοποιήσαμε ότι η ηδονοβλεπτική ματιά, η εκμετάλλευση, η βίαιη επίθεση, η κατάχρηση υπάρχουν από παλιά στην τέχνη και στη συμπεριφορά των εικαστικών. Δεν έχουμε ακυρώσει κανέναν από τους καλλιτέχνες που επικρίνουμε (άλλωστε όλοι στους οποίους αναφερόμαστε στο The male graze έχουν πεθάνει). Δεν λογοκρίνουμε την τέχνη και δεν ηθικολογούμε, αλλά όταν ασχολούμαστε με την ιστορία της δυτικής τέχνης πρέπει να μιλάμε γι’ αυτό». 

Θέλουν η παρέμβασή τους να λειτουργεί μεταμορφωτικά στις ζωές των ανθρώπων, μου αναφέρει. «Δεν ξέρω αν η τέχνη μπορεί να φέρει την αλλαγή αλλά μπορεί να προκαλέσει την αλλαγή. Κάθετί έχει μια πολιτική αξία είτε υποστηρίζεις το status quo είτε το προκαλείς και ονειρεύεσαι κάτι διαφορετικό. Το μότο μας είναι: κάνε ένα πράγμα. Αν λειτουργεί, προσπάθησε κάτι άλλο. Αν όχι, δοκίμασε κάτι άλλο έτσι κι αλλιώς. Βλέπουμε τον μεγάλο στόχο, την ισονομία στον κόσμο. Κανένας δεν είναι ελεύθερος ώσπου να είναι ελεύθεροι όλοι».