Κώστας Χριστόπουλος: «Προσπαθώ να φτιάξω μικρά μνημεία μιας ελάχιστης πολιτικής διεκδίκησης»

Χαράσσει πάνω σε έναν τενεκέ από λάδι στα αγγλικά τη λέξη «δικαιοσύνη»· αποτυπώνει με παλέτα ασπρόμαυρη στιγμιότυπα από μαζικές πορείες και συλλογικές διεκδικήσεις, με μια τονικότητα που σε ξεγελά δίνοντας την ψευδαίσθηση της ψηφιακής επεξεργασίας· στρέφει το βλέμμα του σε λεπτομέρειες του αστικού ιστού και στο σώμα της άγονης νησιωτικής επικράτειας, σε θύμησες που επιμένουν να μην «ξεθωριάζουν» κι ας δείχνουν θαμπές. Το έργο του Κώστα Χριστόπουλου έχει ένα χαρακτηριστικό αποτύπωμα που αναγνωρίζεις με την πρώτη ματιά. Έργα ζωγραφικά, γλυπτικά και μικτής τεχνικής, βασισμένα στο σύνολό τους σε φωτογραφικά στιγμιότυπα, διερευνούν τα όρια της ύλης, τη σχέση με τη μνήμη και την υποκειμενικότητα του βλέμματος βάζοντάς σε σε σκέψεις για την αλληλένδετη σχέση μεταξύ τοπίου και ιστορίας.

Πάνε επτά χρόνια από την τελευταία ατομική έκθεσή του (και τότε στην γκαλερί Ζουμπουλάκη) αλλά καθώς μετακινεί και μου δείχνει τους τεράστιους νέους καμβάδες στο φωτεινό ατελιέ του στα Κάτω Πετράλωνα, είναι σαφές ότι δεν παραδίνεται στα καπρίτσια του χρονομέτρη. Επιμένει να επεξεργάζεται τα έργα του για μεγάλα διαστήματα και υποστηρίζει μια εικονογραφία που αντλεί από την Ιστορία και τη διαδρομή του τόπου καταθέτοντας έναν στοχασμό γύρω από τη λειτουργία των εικόνων. «Αλήθεια είναι πως έπιασα το νήμα από την προηγούμενη έκθεση. Μάλιστα κράτησα τότε ένα φωτογραφικό δίπτυχο που παρουσιάζεται τώρα. Σαν μια σκυτάλη. Το ίδιο θα κάνω ξανά. Αν και πέρασε πολύς καιρός, συνέχισα να ασχολούμαι με παρόμοια ζητήματα. Μάλλον δεν ανήκω στους ζωγράφους που καταπιάνονται με μία συγκεκριμένη θεματική και ύστερα με μια άλλη. Πιθανόν θ’ αντιστραφεί αυτό στο μέλλον», αναγνωρίζει.

«Για την παρούσα έκθεση επέλεξα κάποια από τα έργα που δουλεύω την τελευταία εξαετία. Σταθερή ασχολία και μέλημά μου αυτά τα χρόνια είναι ο πολλαπλασιασμός των ήδη αρκετών όψεων και αφηγήσεων του νεοελληνικού. Κατά κάποιον τρόπο, όλο και περισσότερο εμμένω εκεί. Σε όλα τα σημεία του. Συνεχίζω να ψάχνω κάτι στις όψεις και τα εσωτερικά των κτιρίων στην Ελλάδα, στα μικρά και τα μεγάλα ιστορικά συμβάντα ή στο άνυδρο, αφιλόξενο, απόκρημνο και βασανιστικά ηλιόλουστο νησιωτικό τοπίο, παρά την τρέχουσα και μάλλον επικρατούσα “τουριστική” αντίληψη. Και, ταυτόχρονα, επιχειρώ μια φυγή από αυτό, στα πολλαπλά αλλά διαρκή πολιτικά αιτήματα και συνθήματα, όπως αποτυπώνονται σε άλλες γλώσσες ανά τον κόσμο. Είναι εντούτοις και τα δικά μου αιτήματα, συνεχίζω να συντάσσομαι με αυτά, εδώ στην Αθήνα».

Κρότου-Λάμψης: εκρηκτικός αν μη τι άλλο ο τίτλος της νέας σου έκθεσης. Τι αφορά; Πώς προέκυψε αυτό το σώμα δουλειάς και τι προβληματισμό καταθέτει;

Ο τίτλος της έκθεσης είναι δανεισμένος από ένα έργο που περιλαμβάνεται σε αυτήν, από ένα μικρό δίπτυχο. Στο ένα μέρος του απεικονίζεται το πανό μιας διαδήλωσης και στο άλλο η σχηματική, «καρτουνίστικη» θα τη χαρακτήριζα, αποτύπωση μιας έκρηξης. Και τα δύο αυτά μέρη είναι καλυμμένα με μια στρώση κεριού, που θολώνει τις εικόνες, που απαλείφει την οξύτητά τους. Tις κάνει να μοιάζουν με τον απόηχο μιας δυνατής έκρηξης ή τη θύμηση μιας μεγάλης λάμψης, η οποία έχει χάσει πλέον την έντασή της, με μια εμπειρία που έχει εκτονωθεί, αποσυρόμενη οριστικά στη μνήμη. Αλλά παραμένει και διατηρείται εκεί. Η επικάλυψη του κεριού έχει μια τέτοια διάσταση, αυτήν της διάσωσης ή της προστασίας μέσα στην απροσδιοριστία που επιφέρει το πέρασμα του χρόνου. Αυτή η αίσθηση επιδιώκω να διατρέχει τα περισσότερα έργα της έκθεσης.

Τι ερευνάς μέσα από αυτά τα έργα; Ποια είναι η αφετηρία κάθε φορά για τη δουλειά σου; Πώς ξεκινάς να καταπιάνεσαι με ένα θέμα και πώς δουλεύεις;

Αποφεύγω τη συγκεκριμένη θεματολογία. Διατηρώ εδώ και αρκετά χρόνια πολύ μεγάλα αρχεία, μια τεράστια δεξαμενή κάθε λογής εικόνων. Κρατώ λίγες σημειώσεις, ελάχιστα στοιχεία για την προέλευσή τους ή για τους λόγους που με ώθησαν να τις αποσπάσω. Ανατρέχω ξανά σε αυτές μετά από καιρό, όταν πια έχει αλλάξει η συγκυρία της επιλογής τους και αναζητώ το νόημα και τη νέα επικαιρότητά τους. Προσπαθώ να διαγνώσω μια διαρκέστερη επενέργειά τους, πέρα και έξω από την αμεσότητα του συμβάντος που μεταφέρουν. Δουλεύω, επίσης, τα ζωγραφικά έργα για πολύ μεγάλο διάστημα. Κάποια από τα έργα αυτής της έκθεσης ξεκίνησαν πριν από έξι χρόνια και ολοκληρώθηκαν αυτές τις ημέρες. Ακριβέστερα, δεν έχουν τελειώσει ακόμα, θα μπορούσα να τα επεξεργάζομαι συνεχώς, για πολύ καιρό. Άλλες φορές κατευθύνομαι προς τη μεγαλύτερη ακρίβεια της αναπαράστασης, ειδικά σε ό,τι αφορά τα τοπία. Προσπαθώ να αποδώσω, να χαρτογραφήσω σωστότερα τους χείμαρρους που σχηματίζονται από το νερό και τον αέρα, τις πέτρες, τους σχίνους και τα πουρνάρια ή όποιου είδους άλλη βλάστηση το σχηματίζει. Σε άλλες περιπτώσεις, προσπαθώ να απαλείψω τις λεπτομέρειες της εικόνας, να τη θολώσω και να την εξαφανίζω. Ευτυχώς η χρονική δέσμευση της έκθεσης με απέτρεψε από αυτό. Αν κάποια έργα έμεναν για λίγο ακόμα στο εργαστήριο η εικόνα θα χανόταν οριστικά. 

Θα σε ρωτούσα σχετικά: οι εικόνες σου συχνά παρουσιάζονται θραυσματικές ή απαλείφουν τα φορτισμένα χνάρια της ιστορίας. Γιατί αυτή η προσέγγιση;

Κάποτε η τέχνη, πιο συγκεκριμένα η ζωγραφική, απολάμβανε μια πρωτοκαθεδρία σε σχέση με τις αναπαραστάσεις. Με το πέρασμα των χρόνων αυτό το προνόμιο δόθηκε στις κάθε είδους εικόνες, στις φωτογραφίες της ειδησεογραφίας, του ρεπορτάζ ή της διαφήμισης, ακόμα και σε εκείνες της στρατιωτικής ή της επιστημονικής τεχνολογίας. Είμαστε ως εικαστικοί καλλιτέχνες αναγκασμένοι να διανείμουμε τα έργα μας μέσα σε ένα τέτοιο αχανές σύμπαν αναπαραστάσεων και να διαπραγματευτούμε μαζί τους, να συνάψουμε κάποιες συμφωνίες αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Γενικότερα πιστεύω πως η ιστορία της τέχνης είναι και μία εξιστόρηση της διαδικασίας της εκκοσμίκευσης, της απώλειας δηλαδή της αλλοτινής θεϊκής αναφοράς που εξασφάλιζε κάποιου είδους ενότητα και συνέχεια στον χώρο και τον χρόνο. Από τη στιγμή που συμφωνήσουμε πως η αναφορά αυτή έχει χάσει την ισχύ της, τα έργα μας κυκλοφορούν πράγματι σαν θραύσματα σε έναν μη συνεχή, σε έναν μη ενιαίο κόσμο εικόνων. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε αυτό το γεγονός. Και θα πρέπει να επισημάνω πως η παραπάνω διαδικασία, η παραπάνω συνθήκη, έχει κάποιες επιπτώσεις σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο των εικόνων. Οι τελευταίες κυκλοφορούν ελεύθερα και αποκτούν συνεχώς νέα περιεχόμενα. Κάπως έτσι, η «φόρτιση» της ιστορίας που αναφέρεις αποδυναμώνεται. Καταλαβαίνω, επίσης, πως το γεγονός της θεματικής πολυσημίας των έργων της παρούσας έκθεσης, ίσως ακόμα και η πολλαπλότητα των υλικών, κάτι που αντιμετώπισα και στο παρελθόν, μπορεί να αποπροσανατολίζει το κοινό της, να μην το βοηθά να βρει έναν συνεκτικό ιστό που θα τα συνδυάζει. Το περιβάλλον στο οποίο έρχονται όμως να παρουσιαστούν είναι αυτό μιας αποσπασματικής –«θραυσματικής» την ονομάζεις σωστά– εμπειρίας του παρόντος, μην πω και του παρελθόντος.

Τι ρόλο παίζει η έρευνα της (ελληνικής) Ιστορίας στο έργο σου; Οι τόποι εξορίας, τα συνθήματα των διαδηλώσεων επανέρχονται στους καμβάδες και τις κατασκευές σου.

Πάντοτε, από την πρώτη ατομική μου έκθεση, παρουσίαζα ένα πανό από κάποια διαδήλωση, με ένα σύνθημα. Στην προηγούμενη έκθεση το 2016, για παράδειγμα, εξέθεσα ένα μεγάλο μαύρο πανό στο οποίο δεν αναγραφόταν τίποτα. Βρισκόμασταν ακόμα εν μέσω της κρίσης, τότε που η υπεράσπιση οποιουδήποτε δικαιώματος έμοιαζε σχεδόν αδύνατη, χαμένη. Η διαδήλωση έχει κάτι επίκαιρο, διοργανώνεται με μια συγκεκριμένη αφορμή, μια δεδομένη αιτία. Ωστόσο, τα συμβάντα μας αναγκάζουν, παρά τα κατά καιρούς επίκαιρα σλόγκαν, να επιστρέψουμε σε κάποιες γενικότερες, σταθερότερες τάσεις, οι οποίες εξαρτώνται αναγκαστικά από την ιδεολογική ή πολιτική μας τοποθέτηση. Εδώ, τα πανό που χρησιμοποίησα απευθύνουν αιτήματα για την εμβάθυνση της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης, για τον σοσιαλισμό, ανήκουν στο αντιπολεμικό και στο αντιφασιστικό κίνημα, στο όποιο ασφαλώς θέλω να συγκαταλέγομαι, παρά τις όποιες επιμέρους διαφορές ή την κριτική μου. Όλα αυτά, βέβαια, τα αιτήματα έχουν ένα παρελθόν, δεν προέκυψαν ξαφνικά. Η ικανοποίησή τους είναι και το αποτέλεσμα αγώνων ανθρώπων που βίωσαν τον «ελληνικό» ήλιο και τα «όμορφα» νησιά της Ελλάδας κάπως διαφορετικά. Σίγουρα καταλαβαίνεις σε τι αναφέρομαι. Η φύση στους τόπους της εξορίας μοιάζει παράδοξα με εκείνη των φωτογραφιών στα περιοδικά που βρίσκονται στις θήκες των καθισμάτων των αεροπορικών εταιριών. Ένα μικρό δίπτυχο, ωστόσο, έτσι σαν αντίστιξη, σαν αντίφαση, ίσως σαν αντινομία ή σαν μια αφελή θέληση ειρωνείας της στιγμής, είναι δανεισμένο από μια φωτογραφία ενός τέτοιου περιοδικού, με περιεχόμενο τις απολαύσεις και την εμπειρία που προσφέρει ο τουρισμός στην Ελλάδα. Προέρχεται συγκεκριμένα από μία φωτογράφιση μόδας στην παραλία Μυρσίνη της Μυκόνου.

Η μνήμη, η πολιτική και η ιστορία αποτελούν σταθερές προβληματικές της δουλειάς σου, στην εικαστική σου έκφραση, στον θεωρητικό λόγο και την αρθρογραφία σου. Μέσα από αυτό το πρίσμα αντιλαμβάνεσαι και τον δικό σου ρόλο, την ευθύνη σου ως καλλιτέχνη;

Θα έλεγα πως η «ευθύνη» στην οποία αναφέρεσαι δεν είναι διαφορετική από εκείνη κάθε άλλου επαγγέλματος. Απλά, μέσα από την –μερική και περιορισμένη πάντοτε– αυτονομία ενός συγκεκριμένου πεδίου, μέσα εν προκειμένω από τα προσίδια υλικά της τέχνης, μπορείς να αναφερθείς στο ευρύτερο πολιτικό, ιστορικό και κοινωνικό με έναν δικό σου τρόπο. Ας αφεθούμε στους πολλούς, τους ξεχωριστούς αυτούς τρόπους που αντιστοιχούν σε διαφορετικές οπτικές. Σε πολλές περιπτώσεις αυτό που προσπαθώ να φτιάξω είναι μικρά μνημεία μιας ελάχιστης –μέσα στις πολλές άλλες– πολιτικής διεκδίκησης. Αντιλαμβάνομαι τα πανό των διαδηλώσεων, όπως τα δουλεύω και τα εκθέτω, σαν τέτοια μικρά «μνημεία». Σαν να τα ανασύρω από το σύμπαν των εικόνων για να τους προσδώσω μια δεύτερη, διαρκέστερη ζωή.

Το τώρα τι ρόλο παίζει στη δημιουργία σου και πώς βλέπεις τις μέρες μας, αλήθεια; Ασπρόμαυρο, οξειδωμένο όπως οι τονικότητες και οι υφές στα έργα σου; Βρισκόμαστε σε μια εποχή με κινητοποιήσεις της κοινωνίας και των καλλιτεχνών.

Για την ημέρα των εγκαινίων της έκθεσης, αν και αυτά ήταν προγραμματισμένα εδώ και πολύ καιρό, προκηρύχτηκε μια πανελλαδική απεργία –σ.σ. έτσι μετατέθηκαν για την Παρασκευή 17 Μαρτίου. Τον ίδιο μήνα, τον Μάρτιο του 2010, στα εγκαίνια μιας άλλης, παλαιότερης ατομικής μου έκθεσης πάλι στην γκαλερί Ζουμπουλάκη, πήγα μετά από τη συμμετοχή μου σε μια αντίστοιχη συγκέντρωση. Θυμάμαι, ότι έπρεπε να εξηγήσω στους ανθρώπους των ΜΑΤ που στάθμευαν στο μπροστινό πεζοδρόμιο πως είμαι ο καλλιτέχνης της έκθεσης και έχω δικαίωμα να περάσω. Με κοιτούσαν με τη γνωστή δυσπιστία. Ενδεχομένως –ελπίζω όχι– είχαν μια άλλη εικόνα για το πώς μοιάζει ένας «καλλιτέχνης».

Βλέπεις την τέχνη σου ως πολιτική και τι είναι για σένα η τέχνη;

Μια από τις σημαντικότερες, κατά τη γνώμη μου, «κληρονομιές» του μοντερνισμού είναι η διαρκής εμφάνιση νέων εκδοχών της τέχνης, τόσο σε επίπεδο μορφής όσο και σε αυτό του περιεχομένου, αλλά και η συνεχής διατύπωση ερωτημάτων γύρω από το τι τελικά συνιστά «τέχνη». Έκτοτε, κάθε νέο έργο αποτελεί από μόνο του έναν ακόμα ορισμό της τέχνης. Αν κατόρθωνα, λοιπόν, να απαντήσω στο «τι είναι τέχνη» φοβάμαι πως θα σταματούσα να κάνω έργα. Ίσως θα είχα στραφεί στο να αποσαφηνίσω θεωρητικά, να αποδείξω και να κοινοποιήσω την άποψή μου. Για τον ίδιο λόγο δεν μπορώ και να αποδεχτώ εύκολα τον επιθετικό προσδιορισμό «πολιτική» για την τέχνη. Κάπως έτσι θα έλεγα πως δεν βλέπω την τέχνη μου σαν «πολιτική». Απλά, σε πολλές περιπτώσεις, εκθέτω έργα με πολιτικό περιεχόμενο, με πολιτική θεματολογία. Έστω και υπαινικτικά.

Ποια είναι η επιδίωξή σου ως δημιουργού; Τι αντανακλαστικά θέλεις να προκαλεί η δουλειά σου στον θεατή;

Αν και δημοσιεύω συχνά, άρθρα, κείμενα, τεχνοκριτικές, δοκίμια για την τέχνη, δημοσίευσα μάλιστα μια εκτενή μελέτη πρόσφατα, με άξονα αναφοράς τον Εθνοκεντρικό λόγο στη νεοελληνική τέχνη (εκδ. Ασίνη), αποφεύγω συστηματικά να γράψω οτιδήποτε για το δικό μου έργο. Αυτό εμπεριέχει τον φόβο να διαβαστεί έξω και πέρα από όσα εγώ θα ενστερνιζόμουν σε σχέση με αυτό. Ξέρω ότι η άποψη πως το κοινό είναι ελεύθερο να εκλάβει ό,τι θέλει ακούγεται κάπως κοινότοπη και τετριμμένη. Αλλά, πίστεψέ με, από τη μεριά μου είναι ειλικρινής και συνειδητή. Τα «αντανακλαστικά» του κοινού, φοβάμαι, θα ήταν εντελώς διαφορετικά αν το είχα προετοιμάσει για τον τρόπο που πρέπει να δει τα έργα. Αλλά μάλλον αυτό κάνω ήδη απαντώντας. Είναι κι αυτό μια αντίφαση. Βλέπεις, προσπαθώ να την αποφύγω.

Έχεις υπάρξει μέλος καλλιτεχνικών ομάδων. Τι αναζητάς σε αυτούς τους σχηματισμούς; Πιστεύεις στη συλλογική προσπάθεια εξεύρεσης νέων καλλιτεχνικών τρόπων; Υπάρχει σήμερα μια κινητικότητα σε τέτοιο επίπεδο;

Θα έλεγα πως η τάση δημιουργίας καλλιτεχνικών συλλογικοτήτων βαίνει μειούμενη σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Λίγο πριν η αναγκαιότητα συγκρότησης καλλιτεχνικών συλλογικοτήτων αφορούσε πρώτιστα τη διαχείριση της δυσκολίας εξεύρεσης εκθεσιακής εξόδου, πόρων συνέχισης μιας προσωπικής σταδιοδρομίας σε ένα διαρκώς υποσχόμενο μεν και ελάχιστα «ανταγωνιστικό» πεδίο, αλλά και πάλι δύσκολο και όχι ακριβώς ευρύχωρο. Όχι βέβαια πως η τάση αυτή δεν εκφράζει συλλογικές τοποθετήσεις και αισθητικές ταυτίσεις. Κάθε άλλο. Είναι προαπαιτούμενο. Οι δυσκολίες, άλλωστε, έρχονται μετά, κατά τη μακρά διάρκεια της εκτύλιξης του καλλιτεχνικού βίου, με τις πραγματικές στερήσεις και τις πολλές αλλά σημαντικές απολαβές του. Στη Σχολή, ωστόσο, επιμένω πως τα πρώτα ασφαλή βήματα μετά την αποφοίτηση είναι η συλλογικότητα, η από κοινού καλλιτεχνική δραστηριότητα, η οποία πολύ συχνά διαμορφώνει, εν μέσω άλλων, μια ιδιαίτερη καλλιτεχνική ταυτότητα. Και η δική μου, πράγματι, είναι εν πολλοίς σχηματισμένη μέσα από συλλογικές καλλιτεχνικές ζυμώσεις στο παρελθόν. Αν δεν είχα υπάρξει μέλος αυτών των «ομάδων» ή των συλλογικοτήτων σίγουρα θα απαντούσα διαφορετικά σε όλες τις ερωτήσεις σου.

Η εργασία σου ως επίκουρος καθηγητής στην ΑΣΚΤ και η συναναστροφή με τους φοιτητές τι σου προσφέρει; Γονιμοποιεί με κάποιο τρόπο τη δουλειά και τους προβληματισμούς σου και προς ποια κατεύθυνση;

Πολλές φορές, μετά από κάποιο μάθημα έχω την αίσθηση πως τελικά εγώ είμαι εκείνος που έμαθα, που κατάλαβα περισσότερα. Η καλλιτεχνική εκπαίδευση, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, δεν είναι μονάχα προσανατολισμένη στην καλλιέργεια των απαραίτητων τεχνικών δεξιοτήτων. Είναι επικεντρωμένη σε μια διαδικασία συγκρότησης κριτικών καλλιτεχνικών υποκειμένων. Θέλω να πιστεύω πως συνεχίζω να αποτελώ μέρος αυτής της διαδικασίας και πως από αυτήν επωφελούμαι κάτι παραπάνω, πως συνεχίζω να διαμορφώνομαι. Πολλές φορές, τόσο κατά τη διάρκεια επεξεργασίας ενός έργου ή όταν το κοιτάζεις πιστεύοντας πως φτάνει στην ολοκλήρωσή του, μια εσωτερική φωνή σε ρωτάει πώς θα το έβλεπε και τι θα έλεγε γι’ αυτό κάποια ή κάποιος από αυτούς που εκτιμάς και εμπιστεύεσαι ιδιαίτερα τη γνώμη και την άποψή τους. Όλο και περισσότερο, στα έργα αυτά αναρωτιέμαι πώς θα τα έβλεπαν και τι θα παρατηρούσαν ο Τάσος, η Χαρά, ο Αντώνης, η Όλια, ο Γιάννης, η Νίκη, ο Βασίλης, η Ανδριάνα, ο Δημήτρης, η Όλγα, ο Ορέστης, η Βούλα, η Αντιγόνη, η Έλενα και τόσες άλλες και τόσοι άλλοι της καθημερινής, πραγματικής καλλιτεχνικής συναναστροφής. Τα ονόματα είναι ενδεικτικά. Αλλά πραγματικά.

Η ATHENS VOICE είναι χορηγός επικοινωνίας της έκθεσης
Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City Guide της Athens Voice