Ο Μιχάλης Μανουσάκης μας γυρνάει στα παιδικά μας χρόνια

«“Ο τόπος του κάποτε”, όπως “Ο τόπος του ποτέ”, του Τζέιμς Μπάρι, από τον Πίτερ Παν είναι ο τόπος που τρέφει τα όνειρά μου. Ίσως γιατί πιστεύω ότι η ζωή γενικώς μοιάζει με παραμύθι» μου λέει ο Χανιώτης ζωγράφος, Μιχάλης Μανουσάκης. Η έμπνευση για εκείνον δεν είναι ένα ξάφνιασμα, σε κάθε του πράξη συσσωρεύονται εμπειρίες και σιγά σιγά εμφανίζονται εικόνες από μέσα του, τις οποίες αγνοούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή. Για τον καλλιτέχνη η έκθεση του «Ο τόπος του κάποτε- Ήρωες στα σκουπίδια» είναι οι απροσδιόριστες φωνές του παρελθόντος, που αν και ξέρει τις χρονολογίες τους, δεν του αρκούν για να προσδιορίσει μυρωδιές, χειρονομίες και συναισθήματα απόντων, που μέσα όμως από τα ίχνη τους θα παραμένουν εσαεί παρόντες. Από 11 Μαρτίου έως 30 Ιουνίου 2023 στη νέα του έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων θα συναντήσει κανείς περισσότερα από 150 παιχνίδια της προσωπικής συλλογής του ομότιμου καθηγητή της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών που καλύπτουν ένα χρονικό εύρος από το 1821 έως το 1960 και έχουν αντικαταστήσει τη ζωγραφική πράξη. Πρόκειται για παιχνίδια ιδιαιτέρως σπάνια, τα οποία συγκεντρώνει τα τελευταία 25 χρόνια, με προέλευση από διαφορετικές γωνιές του πλανήτη και σε πολύ μεγάλο ποσοστό παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Μολυβένια στρατιωτάκια και πορσελάνινες κούκλες, παλιά αναγνωστικά και προπολεμικές εκδόσεις των μυθιστορημάτων του Ιουλίου Βερν, φωτογραφίες και βινύλια. Αποτυπώματα της παιδικής ηλικίας άλλων εποχών, μακριά από τις οθόνες και την ψηφιακή πραγματικότητα αποτελούν την πρώτη ύλη της νέας έκθεσης του. 

Η έκθεση “Ο τόπος του κάποτε-Ήρωες στα σκουπίδια”, είναι η τέταρτη κατά σειρά που περιλαμβάνει παιχνίδια από την προσωπική σας συλλογή. Tι θα δει όμως ένας επισκέπτης στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων;
Η εγκατάσταση αποτελείται από μέρη που αφορούν το παιδί. Το παιχνίδι της γνώσης με τα Αναγνωστικά (από το 1850 έως τη δεκαετία του ’60), το παιχνίδι στις αλάνες με καουμπόηδες και ινδιάνους του ’50, ξένη λογοτεχνία (1900 – 1920), παιχνίδια ευρωπαϊκά (1880 – 1930), laterna magica, ζωολογικός κήπος, κάστρο ιπποτών, τσίρκο, παρέλαση μουσικών του Χίτλερ, που χαιρετούν το παιδί του στρατιώτη, το οποίο πουλά των σταυρό του πατέρα του, ενώ έχει τελειώσει ο πόλεμος το 1945, για δέκα τσιγάρα και τα παράσημα, στις γερμανίδες μητέρες, ανάλογα των αριθμό των παιδιών που θα γένναγαν, χρυσό, ασημένιο, χάλκινο. Έπειτα, είναι ο «Γάμος», μια φωτογραφία νεκρού κοριτσιού το 1927 με τα παιχνίδια του και τέλος η γιορτή της λύτρωσης μετά τον τόσο χαμό την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Οι γιορτές για την 25η Μαρτίου είναι το σημείο αναφοράς για την εγκατάσταση που καταλαμβάνει όλο τον δεύτερο όροφο.

Στην είσοδο της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων θα μας υποδέχεται ένα κορίτσι δέκα ετών, η Μαρία Παπαδάκη (η Λουλού), του 1900 περίπου, από τον φωτογράφο Περικλή Διαμαντόπουλο. Είναι σαν να μας χαιρετά μέσα από τα χρόνια που πέρασαν και να μας εύχεται καλή συνέχεια στον υπέροχο κόσμο. Πάντα θα μας κάνει να ελπίζουμε στο φως και στην αιωνιότητα του θαλασσινού αγεριού που πλανάται σε όλη την πόλη. Η γιορτή της παιδικής ηλικίας ξεκινά με την υπενθύμιση των “Γεωγραφιών των ελληνοπαίδων”. Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια, Ελλάδα. Η σχολική εμπειρία από το 1850 έως το 1960 είναι παρούσα ακολουθώντας το παιχνίδι των Ινδιάνων από το Καστέλι και των καουμπόηδων από την Σπλάντζια. Στη μέση μας περιμένει μια εγκατάσταση επτά μέτρων (1900 – 1930) με τον κόσμο των παιδιών που παίζουν στα δωμάτιά τους. Το αγόρι και το κορίτσι στον μαγικό τους κόσμο. Η παρέλαση των παιχνιδιών συνεχίζεται και μας γνωρίζει κόσμους, που κάποιοι από εμάς τους νεότερους δεν ζήσαμε, μέχρι το καρναβάλι, όπου πολλοί από εμάς ήμασταν παρόντες. Στον πρώτο όροφο θα χαιρετήσουμε την παιδική ηλικία με φωτογραφίες (1850 – 1860), παιχνίδια και πορτρέτα κοριτσιών του 1900 (ζωγραφική – γλυπτική). Τον όροφο αυτό τον ονομάζω «Καλημέρα Μα – Μπα», είναι η προσφώνηση του γιού μου, όταν άρχισε να λέει τις πρώτες συλλαβές, ή και ανάποδα «Μπα – Μα». 

Η φωτογραφία του Θεόφιλου δεσπόζει στο βάθος, ντυμένος Μεγαλέξανδρος, με τα παιδιά ντυμένα κι αυτά Μακεδόνες, λες και προσπαθεί να γεφυρώσει την πίστη στα ιδανικά και την ομορφιά της αφέλειας με το μεγαλείο της χώρας του, την Ελλάδα. Στον δεύτερο όροφο με τίτλο «Ήρωες στα σκουπίδια» γιορτάζω από τη μια την ιστορία του 1821 και από την άλλη τις μνήμες των παιδιών στις γιορτές των επετείων για την 25η Μαρτίου. Στο κέντρο ακούμε τον βαθύ μουρμουρητό «Θρήνο» της Σαβίνας Γιαννάτου, να μας υπενθυμίζει το «Γιατί πουλί δεν κελαηδείς» για την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Και οι φίλοι μου καλλιτέχνες δίνουν τον χαιρετισμό τους στην παρούσα έκθεση, Μαντζαβίνος, Τανιμανίδης, Ζαμπούρα, Λάππας, Μποκόρος, Κοροβέσης, Σπηλιόπουλος, Αυγέρος και Αντωνόπουλος, υποκλινόμενοι στην ιστορία.

Πώς προσεγγίζετε εικαστικά την ιστορία των παιδιών μέσα από το παιχνίδι;
Το παιχνίδι έχει ένα κόσμο δικό του, ιδιαίτερα μυστηριακό. Πάνω του έχουν χτιστεί από τα παιδιά κόσμοι υπερβατικοί. Συναισθήματα χαράς, λατρείας, άδικης οργής. Το παιχνίδι μέσα από τον χρόνο αποκτά μια ιερή διάσταση, την οποία θέλω να προστατεύσω από τη μια και από την άλλη να της δώσω τη δική μου ερμηνεία επαναπροσδιορίζοντας τον κόσμο του, εντείνοντας τις σιωπές του, την προσφορά του στα παιδιά που μεγάλωσαν και την αιωνιότητά του στους νεότερους. 

Από που αντλείται έμπνευση για τα έργα σας και τι ρόλο έχουν παίξει τα παιδιά στην δική σας ζωή και σε αυτή την έκθεση;
Η τέχνη είναι ζωή. Ίσως αυτό να είναι το περίεργο μυστικό. Μερικές φορές δεν έχεις λόγο που κάνεις ένα έργο, προκύπτει χωρίς να το έχεις πάρει είδηση. 'Αλλες φορές πάλι υπάρχει ένα ζητούμενο, ένα θέμα, που θα πρέπει να το διαχειριστείς με τέτοιο τρόπο που πάνω από όλα θα εξιτάρει εσένα και θα σε μερακλώνει. Έτσι, θα αποκαλυφθούν στοιχεία δυνατά και ιδιαίτερα, που στη συνέχεια θα έρθει ο θεατής και θα δώσει τη δική τους ερμηνεία μπας και καταφέρει το έργο να πάρει τη ζωή που του αξίζει. Η έμπνευση είναι γύρω σου λοιπόν και μέσα σου. Απ’ ό,τι διαπιστώνω από την πορεία μου στην τέχνη, άξονάς μου είναι ο άνθρωπος και ο χώρος του. Η παιδική ηλικία τα τελευταία 27 χρόνια είναι ένας άλλος μπούσουλας. Από τότε που γεννήθηκε ο γιός μου άλλαξε και ο κόσμος μου. Ο Τηλέμαχος και κάθε παιδί έγινα οργανικό στοιχείο στην καρδιά και στο μυαλό μου. Αυτή η έκθεση είναι όλα τα παιδιά.

Πότε ξεκινήσατε να συνθέτετε την προσωπική σας συλλογή και γιατί;
Όλο το υλικό της έκθεση παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην πόλη μου, στα Χανιά. Η έννοια της συλλογής για εμένα δεν διαφέρει από τα υλικά που χρησιμοποιώ στο εργαστήριο μου για να ζωγραφίσω. Με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιώ τα χρώματα, τα μολύβια, τα κάρβουνα, τα σκαρπέλα και τα ξύλα, χρησιμοποιώ και τα παιχνίδια. Όλα είναι υλικά για τις ερμηνείες του κόσμου μου, για την αποκάλυψη εικόνων ανείδωτων στο μυαλό μου, αφανέρωτων και φορές ανεξήγητων. Συνεπώς η συλλογή των παιχνιδιών λειτουργεί και σαν παλέτα μου ενώ τα παιχνίδια γίνονται υλικά διαχείρισης των ονείρων μου. 

Από το 1821 έως το 1960 είναι η περίοδος που εκτείνεται όμως το υλικό σας. Τι σημαίνει η συγκεκριμένη περίοδος για εσάς;
Οι πρώτες φωτογραφίες που έχω από την εφεύρεση της φωτογραφίας 1830 – 1840, του Δημήτρη Κωνσταντίνου και του Πέτρου Μωραΐτη 1850, με βοηθούν να οργανώσω τους χρόνους του υλικού μου μέχρι τη δεκαετία του 1960. Έπειτα είναι τα παιχνίδια, τα βιβλία και πολλά αντικείμενα που αφορούν το παιδί 1821 – 1960. Σε αυτή την περίοδο μπορώ να βρω πράγματα σχετικά με το ζητούμενό μου εδώ στην Ελλάδα, όπως και απέξω, μέσω του ebay. Τα οικονομικά μου δεν μου επιτρέπουν μεγάλα ανοίγματα, αυτό όμως που συλλέγω θέλω να πιστεύω ότι αντιπροσωπεύει μέρος του παιδιού. Η συσσώρευση υλικού για τις επόμενες δεκαετίες θα μου ήταν πιο χαοτική. 

Ποιο είναι το αντικείμενο-παιχνίδι της έκθεσης που έχει συναισθηματική αξία για εσάς; 
Κάθε παιχνίδι ή αντικείμενο που συλλέγω έχει τη δική του ιστορία, ανεξάρτητα αν είναι μεγάλης αξίας ή όχι, σπουδαίο στην ποιότητά του ή ευτελές. Όμως ένα είναι αυτό που είναι σχολείο για εμένα, η φωτογραφία του Θεόφιλου Χατζημιχάλη, του 1900, στη Σμύρνη. Σαφώς είναι η πολυτιμότητα του ίδιου του αντικειμένου, αφού φέρει την ταυτότητα του σημαντικού Έλληνα λαϊκού ζωγράφου, ωστόσο πολύτιμος είναι και ο τρόπος που την απέκτησα. Ο φίλος μου Παναγιώτης Τανιμανίδης, συνοδοιπόρος στο Μοναστηράκι και στον Ελαιώνα, μου πρότεινε να δω μια φωτογραφία του Θεόφιλου που πουλούσε κάποιος. Πήγαμε, την είδα, δεν πίστευα ότι θα μπορούσα να έχω στην κατοχή μου τεκμήριο αυτού του ανθρώπου με τα δακτυλικά του αποτυπώματα και την αύρα του. Την αγόρασα πολύ φθηνά και βγαίνοντας από το μαγαζί του παλαιοπώλη ρώτησα τον φίλο Παναγιώτη «Γιατί εσύ δεν την κράτησες τέτοια φωτογραφία;» και μου απάντησε πολύ απλά «Γιατί εσύ την χρειαζόσουν περισσότερο». 

Την έκθεση θα συνοδεύσει έγχρωμος κατάλογος με κείμενα και φωτογραφίες.
Κάθε κατάλογος είναι χρήσιμο να συνοδεύεται με κείμενα που λειτουργούν παράλληλα με το υλικό που παρουσιάζεται για έκθεση. Ευτυχής συγκυρία θεωρώ το κείμενο του Δημήτρη Τρίκα, το οποίο δημοσίευσε για την έκθεση μου το 2022 με τον τίτλο «Παίδων Μουσείο Ανοχύρωτο», ένα οδοιπορικό της δράσης μου από το 2010 έως το 2022, όπου με απλό και ιδιαίτερα ευαίσθητο τρόπο παρουσίασε την πορεία μου πάνω σε αυτό το θέμα. Με τον Θανάση Χατζόπουλο ειδικό για παιδιά και όχι μόνο, για μια ακόμα φορά μέσα από το κείμενό του μου υπενθύμισε το μέτρο το καρδιάς. Για τα δικά μου κείμενα αισθάνομαι ότι δεν διαφέρουν από τον τρόπο που καταθέτω τις εικόνες μου, απλώς είναι άλλος τρόπος, άλλη γραφή. 

Στο παρελθόν έχετε παρουσιάσει διαφορετικά τμήματα της συλλογής αυτής σε εικαστικές σας εκθέσεις. 
Όταν η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων το 2011 μου οργάνωσε αναδρομική έκθεση η επιθυμία μου ήταν να παρουσιάσω μαζί με τις ζωγραφιές μου και τα παιχνίδια της συλλογής μου. Ανέφερα το γεγονός στην τότε διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανιών, Μαρία Βλαζάκη, η οποία με χαρά μου πρότεινε να δείξω τα παιχνίδια στο αρχαιολογικό μουσείο μαζί με τα αρχαία παιχνίδια. Για μένα αυτό ήταν από τα ωραιότερα δώρα. Αυτό ήταν η αρχή. Η Άννα Καφέτση στη συνέχεια, η τότε διευθύντρια του ΕΜΣΤ, όταν είδε τον κατάλογο μου ζήτησε να οργανώσω μια έκθεση με θέμα το παιχνίδι με ό,τι εγώ θα ήθελα. Η έκθεση με τίτλο «1 μέτρο», το 2011 στο ΕΜΣΤ, το οποίο τότε ήταν το Ωδείο Αθηνών, αφορούσε την ιστορία της Ελλάδας από το 1857 έως το 1960. Η κορύφωση του έργου ήταν μια μεγάλη προθήκη παιχνιδιών, 11 μέτρων, όπου ο μεγάλος θεατής για να δει τί περιείχε η βιτρίνα έπρεπε να γονατίσει ή να σκύψει. Ο μικρός θεατής όμως μπορούσε να δει κανονικά, γιατί η προθήκη ήταν στο ύψος του, στο 1 μέτρο. Το 2016 η Πρυτανεία της Σχολής Καλών Τεχνών, όπου ήμουν καθηγητής, μου ανέθεσε να μιλήσω για την 25η Μαρτίου στην αίθουσα Ντε Κίρικο. Τους πρότεινα παράλληλα να κάνω μια έκθεση με υλικό που είχα από τις σχολικές εορτές που ήμουν παιδί και με στοιχεία ιστορικά από το 1821, με τίτλο «Ήρωες στα σκουπίδια». Έτσι και έγινε. Ζήτησα από τη Σαβίνα Γιαννάτου να ηχογραφήσουμε το τραγούδι «Γιατί πουλί δεν κελαηδείς;» για την άλωση της Κωνσταντινούπολης, μουρμουριστά και από τη Γιώτα Φέστα να ηχογραφήσουμε ένα παραμύθι της Αρσινόης Παπαδοπούλου «Η γέφυρα». Το 2022 δημιουργώ την εγκατάσταση στην αίθουσα τέχνης έκφραση - Γιάννα Γραμματοπούλου με τίτλο «Παίδων μουσείο ανοχύρωτο» με αφορμή τον πόνο της Μικράς Ασίας και την ιστορία της οικογένειας της μητέρας μου που ήρθαν πρόσφυγες από τα Σώκια στην Κρήτη. Παιχνίδια, φωτογραφίες και ένα βίντεο ήταν τα υλικά της έκθεσης. 

Πώς αισθάνεστε που θα παρουσιάσετε για δεύτερη φορά στην Πινακοθήκη Χανίων έργα σας;
Τα Χανιά είναι το σπίτι μου. Εκεί στην ουσία κατοικώ με την καρδιά μου και με τις σκέψεις μου. Η δεύτερη μου παρουσία στη Δημοτική Πινακοθήκη είναι για μένα μεγάλη τιμή. Είναι μια διαδικασία που με κάνει να νιώθω ότι δεν είμαι μόνος. Στην πόλη μου οφείλω πολλά γιατί μου έδωσε πολλά. Αισθάνομαι την αύρα της, στηρίζομαι στα μεγέθη της και απολαμβάνω τις μυρωδιές και τις γεύσεις της. Και έπειτα είναι η ιστορία που φέρει, με τους ανθρώπους που κατοίκησαν πριν από μένα και άφησαν τέτοια κληρονομιά ανεξίτηλη. Υποκλίνομαι κάθε φορά που ο αέρας της πόλης περνά τους πόρους του προσώπου μου και ανασαίνω ζωή.

Tι θέλετε να πετύχετε με την συγκεκριμένη έκθεση; 
Οι σιωπές των παιχνιδιών, όπως λέω και στο κείμενο μου «Ο τόπος του κάποτε», γίνονται μικρά αστέρια και παίρνουν την αρχική τους θέση στις βιτρίνες του ουρανού. Αυτές με βάζουν στη διαδικασία επαναπροσδιορισμού τους και το πιο σημαντικό ίσως, η περιπέτειά τους μέσα  στον χρόνο που κατάφεραν να αντέξουν προσπαθώντας να μας αφηγηθούν με τον δικό τους τρόπο αυτά που έζησαν. Τα ατέλειωτα σκοτάδια στα ερμητικά κλειστά μπαούλα, στις ντουλάπες, στα πατάρια χρόνια σκονισμένα και ξεχασμένα, από αυτούς που κάποτε τα χάιδευαν. 

Πώς συστήνεστε ως καλλιτέχνης μέσα από τα έργα σας συνολικά;
Πάντα ένιωθα ότι ο καλλιτέχνης είναι σαν ένα ανοιχτό παράθυρο, που έχει τη δυνατότητα να βλέπει τα πάντα και να ακούει τα πάντα. Μεγαλώνοντας αυτό μου έγινε ιερή συνήθεια. Κάθε σκέψη πάνω στη δουλειά μου απαιτεί τον δικό της τρόπο γραφής. Το κορυφαίο σημείο αυτής της διαδικασίας ήταν όταν έπρεπε να μιλήσω για τα παιχνίδια, για τα δακτυλικά αποτυπώματα των ιδιοκτητών τους, για τα βλέμματά τους πάνω σε αυτά. Στην αρχή τα ζωγράφισα όσο πιο ρεαλιστικά μπορούσα (Γκαλερί Ζουμπουλάκη, 1998) σε χώρους υπερβατικούς, όπως ακριβώς ήταν στην καρδιά μου. Δεν ήταν αρκετό. Η διαμεσολάβησή μου δεν έφτανε για να τα ερμηνεύσω, έπρεπε να αφήσω τα ίδια να αφηγηθούν την ιστορία τους, την πορεία τους στον χρόνο και το έκανα στην έκθεση «1 μέτρο», στο ΕΜΣΤ, το 2011. 

Ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις εκθέσεις σας;
Ίσως την πιο νηφάλια απάντηση να την έδινε κάποιος ιστορικός της τέχνης, όμως μπορώ να χαρακτηρίσω τη δουλειά μου ως τόπο του ανθρώπου που συνήθως πάσχει μέσω της σάρκας του, σαν πληγωμένο τοπίο, όπως και ο τόπος στον οποίο κατοικεί. Φορές ταυτίζω τα σώματα με τον τόπο λόγω της ύλης που χρησιμοποιώ, το ξύλο, σκαλίζοντάς το. Από την άλλη πάλι, όταν χρησιμοποιώ ατόφια υλικά (παιχνίδια συνήθως) είναι γιατί θέλω να αποκαλύψω αυτό που φέρει το ίδιο το αντικείμενο. Η διαμεσολάβηση της ζωγραφικής πράξης ακυρώνει το στοιχείο του ντοκουμέντου, το οποίο για αυτό το είδος της δουλειάς, το τεκμήριο, θέλω να έχει πρωταγωνιστικό στοιχείο. 

Όνειρα για το μέλλον;
Ονειρεύομαι ένα χώρο που τα παιδιά, τα παντοτινά παιδιά, μέσα από τα χρόνια θα έχουν τη δυνατότητα να περιεργάζονται τα παιχνίδια, να εξερευνούν τις ιστορίες των προκατόχων τους και να ανακαλύπτουν χρόνους που ξεχάστηκαν. Τα παιχνίδια με τη σειρά τους να τους υπενθυμίζουν τη λαχτάρα τους για επαφή με αυτά, τη συνεχή συντροφικότητα τους, τις ανταλλαγές συναισθημάτων, για να μεγαλώνουν ανθρώπινα, μια που τα ίδια διατηρούν αγάπη για αυτά και μια οικειότητα ευφάνταστη. Ονειρεύομαι χώρους παιχνιδιών να γιορτάζουν τα χαμόγελα και στις καρδιές των παιδιών να κατοικεί η ελπίδα για κόσμους βιώσιμους, γαλήνιους, δημιουργικούς. Το παιχνίδι είναι ο τόπος του ανθρώπου, ο αιώνιος τόπος του, το μέσο όπου κάθε δυσκολία της ζωής του θα γίνεται δομικό υλικό για τη διαχείρισής της. 

Ιnfo: “O τόπος του κάποτε - Ήρωες στα σκουπίδια”
Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, Χάληδων 98-102, 2821092294, 2821092419
Ιστοσελίδα: www.pinakothiki-chania.gr
Facebook & Instagram:@Municipal Art Gallery Chania

Ωράριο λειτουργίας:
Ως 31 Απριλίου 2023
Τρίτη έως Σάββατο 10:00 -14:00 &18:00-21:00
Κυριακή: 10:00-14:00
Από 1η Μαΐου ως 30 Ιουνίου
Δευτέρα έως Σάββατο 10:00-14:00 &19:00-22:00
Κυριακή κλειστά

Η ATHENS VOICE είναι χορηγός επικοινωνίας της έκθεσης