Νίκος Βέλμος: Ένας πανκ ρόκερ στην Αθήνα του Μεσοπολέμου

Ηθοποιός, μεταφραστής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και εκδότης, σατιρικός επιφυλλιδογράφος και γκαλερίστας, τεχνοκριτικός, περίεργο μείγμα αναρχοχριστιανοκομμουνιστή, περιπλανώμενος αλήτης, ομοφυλόφιλος, ναρκομανής, φύσει και θέσει παραβατικός και ταραξίας που πήγαινε κόντρα σε κάθε σύμβαση και μικροαστικό θέσφατο, ο Νίκος Βελμός δεν πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα του Μεσοπολέμου. Τουναντίον, αφού ο άτακτος, χαρισματικός, πολυτάλαντος και αυτοκαταστροφικός συνάμα Βέλμος αγωνίστηκε παθιασμένα για ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη, με αποτέλεσμα να συγκρουστεί χωρίς να υπολογίζει τις συνέπειες με το πολιτικό και καλλιτεχνικό κατεστημένο της εποχής. Εκείνο από πλευράς του πρόταξε απέναντί του εμπάθεια, εχθρότητα, χλευασμό και περιφρόνηση, όμως, ως γνήσιος επαναστάτης με αιτία και λύσσα, ο Βέλμος δεν το έβαλε κάτω. Τίποτα δεν στάθηκε ικανό να τον σταματήσει από το να πράξει, να δράσει και να ταράξει σφοδρά τον αθηναϊκό περίγυρο. 

Οπότε να γιατί η έκθεση «Νίκος Βέλμος (1890-1930). Σχέδια», σε επιμέλεια της Γαλήνης Νόττι, στο Radio Athènes είναι σημαντική: Η πόλη ξαναθυμάται έναν αμετανόητα sui generis, μποέμ και rebellion τύπο, έναν αυθεντικά αρχετυπικό πρωτοπάνκ ρόκερ πριν το πανκ! Θεωρώ πως, αν ο Βέλμος είχε γεννηθεί μερικές δεκαετίες αργότερα από τον Μεσοπόλεμο και όχι στην Πλάκα της Αθήνας αλλά στο λονδρέζικο Κάμντεν, σίγουρα θα σύχναζε στις συναυλίες των Clash, συμπράττοντας με την παρέα του Τζο Στράμερ. Τα ταιριαστά τους κοινωνικά και πολιτικά φρονήματα θα πήγαιναν πακέτο με το τραγούδι – ακτιβιστικό μανιφέστο του This is Radio Clash. Νά ’μαστε πάλι πίσω στην έκθεση του Radio Athènes. Εκτίθενται μια επιλογή σχεδίων του από τη συνολική συλλογή των 438 σχεδίων του Βέλμου που προέρχονται από τη δωρεά του συλλέκτη Τάκη Ευσταθίου. 93 χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Βέλμος επιστρέφει στην Αθήνα, αμάσητος, προβοκάτορας, πρίμιτιβ, πρωτότυπος και πάντα με διάθεση ανατροπής. Ας ρίξουμε μερικές ματιές στην πολυκύμαντη ζωή του.

«Είμαι αναρχικός, δηλαδή χριστιανός», «Μίσησε τους βασιλιάδες. Κι όλους μαζί να τους στύψεις. δεν βγάζεις ούτε έναν ζητιάνο»: Ο Βέλμος, που ήταν αυτοδίδακτος, με ανηλεή κριτική, ανατρεπτική και κοινωνικά ευαίσθητη προσέγγιση τόσο στην πολιτική όσο και στην τέχνη, το 1926 άρχισε να εκδίδει μόνος του το περιοδικό Φραγκέλιο. Πάρτε μια γεύση από το αλά προλετάριοι όλων των χωρών. ενωθείτε ύφος του, όπως το μαρτυρά η προμετωπίδα στο εξώφυλλο του εντύπου: «Ζήτω η φτωχολογιά κι ο δυστυχισμένος. Κάτω όλοι οι φτωχοί που την προδώνουν κι όλοι οι κυβερνήτες του κόσμου όσο δεν βλέπουμε τον φτωχό γελαστό. Κάτω όλοι παπάδες, οι στρατιωτικοί και τα ρέστα - όσο δεν βλέπουμε τον λαό να δοξάζει τη ζωή. Κάτω ο πόλεμος, η Ευρώπη και τα ρέστα, η επιστήμη, η σοφία, η τέχνη, κάτω όλα - όσο δεν βλέπουμε τον άνθρωπο καλό! Κουνηθήτε φτωχοί! Ένα όχι να πήτε, πάει, γλυτώνετε απ’ την πείνα. Ένα όχι αντρίστικο, ένα όχι! Τάχετε όλα με το μέρος σας, Θεούς, Χριστούς, Αγίους κιόλους τους μεγάλους ποιητές και φιλοσόφους. Κουνηθήτε φτωχοί! Ένα όχι να πήτε και σωθήκατε από τη φτώχεια σας και σεις και τα παιδιά σας και τα χιλιέγκονα σας».

Πέρα από την κύρια έκδοση του Φραγκέλιου, το 1927, ο Βέλμος εκδίδει και τα Φύλλα Τέχνης του Φραγγέλιου, με πορτρέτα- μονογραφίες Ελλήνων και διεθνών καλλιτεχνών: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Μπετόβεν, Γιαννούλης Χαλεπάς είναι μερικές μόνο από τις θεματικές εκδόσεις- αφιερώματα του Βέλμου για τους « ασπούδαχτους καλλιτέχνες» του, όπως τους προσδιόριζε αλλά και όπως « ασπούδαχτος» αυτοπροσδιορίζονταν και ο ίδιος. Ασταμάτητος ο Βέλμος αναστατώνει για τα καλά την Αθήνα και επαναφορτίζει την κόντρα του με την κυρίαρχη τάξη,, όταν ανοίγει το 1928 έναν χώρο τέχνης στο ισόγειο του σπιτιού του, στην οδό Νικοδήμου 21 στην Πλάκα. Στο Άσυλο Τέχνης, χώρο διαμορφωμένο από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Κακιούζη και τον ζωγράφο και διακοσμητή Γιόχαν Ρωμανό, ο Νίκος Βέλμος έκανε εκθέσεις γνωστών καλλιτεχνών ( Γιαννούλης Χαλεπάς και Δημήτρης Γαλάνης), αλλά και εκπαιδευτικές εκθέσεις όπως αυτή για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, με έντυπες αναπαραγωγές έργων και αντίγραφα που δημιούργησαν για την έκθεση γνωστοί Έλληνες. Σε μια τέτοια έκθεση « ασπούδαχτων» του 1928, εξέθεσε για πρώτη φορά και ο Γιάννης Τσαρούχης. Η προώθηση και η παρουσίαση των ασπούδαχτων και ανέστιων καλλιτεχνών, όπως και όλη η δράση του Ασύλου Τέχνης, δεν είχε εμπορικό αλλά καλλιτεχνικό χαρακτήρα. 

Παρότι πραγματοποιούνταν πωλήσεις κάποιων έργων, ο σκοπός δεν ήταν κερδοσκοπικός, μιας και εξυπηρετούσαν τη συγκέντρωση χρημάτων είτε για την απευθείας και εξολοκλήρου υποστήριξη των καλλιτεχνών, είτε για την πραγματοποίηση περαιτέρω καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων. Ωραία και ρομαντικά έως εδώ, επομένως πού καραδοκούσαν ο κίνδυνος και η ανατροπή, που τόσο εξόργισαν τους ειδικούς και τους αστούς της εποχής; Εδώ: Οι εκθέσεις του Βέλμου εκτός από το ότι είχαν σκοπό την ανάδειξη σπουδαίων, όπως τους θεωρούσε, αλλά άδικα παραγνωρισμένων καλλιτεχνών, στρεφόταν στην ουσία εναντίον του ακαδημαϊσμού της εποχής. Για αυτόν οι ασπούδαχτοι καλλιτέχνες διέθεταν πηγαία, αθώα και αδιαμεσολάβητη έκφραση που δεν είχε αλλοιωθεί από ιντελεκτουέλ επιρροές, η ματιά τους δεν είχε υποστεί παραμορφώσεις, δεν ακολουθούσε εθνικές μόδες ή σιγουριές πεπατημένες. Νά ξανά το πανκ ροκ με λόγο και αιτία, όπως αυτό των Clash, που μνημονεύσαμε παραπάνω, και μάλιστα με στιβαρό ιδεολογικό υπόβαθρο και ρηξικέλευθη αισθητική άποψη και θέση. 

Ο Βέλμος και το Άσυλο Τέχνης έδωσαν ευκαιρία να παρουσιάσουν το έργο τους άνθρωποι φτωχοί που ζωγράφιζαν ενώ ταυτόχρονα έκαναν και άλλες δουλειές για να βιοποριστούν. Όπως, για παράδειγμα, ο Θανάσης Καλαντζόπουλος, ορφανό παιδί με ανησυχίες που δούλευε στην ταβέρνα της οδού Αρμοδίου 10, δίπλα στη Βαρβάκειο. Το ίδιο πνεύμα του αντιακαδημαϊσμού και το ενδιαφέρον του Βέλμου για άλλες πτυχές της τέχνης πέρα από τις επικρατούσες εκδηλώνεται και στην αγάπη και μελέτη της λαϊκής τέχνης, αλλά και τον μεγάλο θαυμασμό που έτρεφε για τον Γιαννούλη Χαλεπά. Ο Βέλμος συνέβαλε στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη ζωή και το έργο του, αφού τον επισκέφτηκε στην Τήνο και με τα σχέδια που του εμπιστεύθηκε ο Χαλεπάς διοργάνωσε μια έκθεση με εκατόν δώδεκα εικόνες - προπαίδιες και τρία γύψινα προπλάσματά του.. Ο Χαλεπάς πάλι σχεδίασε ένα από τα εξώφυλλα του Φραγκέλιου, συν ένα σχέδιο που χαράκτηκε στην πινακίδα του Ασύλου Τέχνης, αλλά και την προτομή του Βέλμου, το επιτύμβιο ανάγλυφο με τη μορφή του, που κοσμεί τον τάφο του στο Α ' Νεκροταφείο. Υποσημείωση: ο Βέλμος θαύμαζε την ταφική γλυπτική και αγαπούσε το Α' Νεκροταφείο, έκανε τακτικά βόλτες εκεί με τους φίλους του, μάλιστα το 1929 παρουσίασε και τη φωτογραφική έκθεση καλλιτεχνικών μνημείων του Α' Νεκροταφείου Αθηνών του Κ. Μεταλλίδη.

Ήταν μια περσόνα που λάτρευε και αγαπούσε την Αθήνα, την περπατούσε και την περιδιάβαινε συλλαμβάνοντας τις ραγδαίες αλλαγές που τη μετάλλασσαν. Στην έκθεση Παληά Αθήνα, που διοργάνωσε το 1929, συνέλαβε το χθες που εγκατέλειπε και το τώρα που επέλαυνε τροπαιοφόρο, ώρα όμως για άλλο ένα τραγούδι, για την ακρίβεια Beatles και With a Little Help from my Friends. Αυτό το σινγκλ περιγράφει επακριβώς άλλη μια από τις «επικίνδυνες» αρετές του, αφού ιδού ο Νίκος Βέλμος: Πάντα πόνταρε στην καλοσύνη των φίλων και των συνοδοιπόρων του, μαζί έπαιρναν την κατάσταση στα χέρια τους και συνδημιουργώντας σε ένα do it yourself πλαίσιο και δίκτυο για την ανάδειξη ανθρώπων και έργων, που ενώ ήταν αξιόλογα, εντούτοις παρέμεναν εξόριστα και παραγκωνισμένα, μύησαν την Αθήνα σε όρους πρωτόγνωρης αισθητικής αυτοοργάνωσης.

Στο Άσυλο Τέχνης εκτός από τις εκθέσεις, διοργανώνονταν και συζητήσεις για καλλιτεχνικά και κοινωνικοπολιτικά θέματα, με εξέχουσες προσωπικότητες των τεχνών να δίνουν το παρών. Μετρήστε παρακαλώ μερικά από τα μέλη αυτού του ιδιότυπου εντευκτήριου: ο Στρατής Δούκας, ο Φώτης Κόντογλου, ο Σπύρος Παπαλουκάς, ο Αγήνωρ Αστεριάδης, ο Τζούλιο Καΐμη και ο Δημήτρης Πικιώνης είναι μερικά μόνο από τα άτομα που συγκροτούσαν τον πυρήνα της πρωτοπορίας της εποχής, που προετοίμασε το έδαφος για την επερχόμενη γενιά του '30. Οι παραπάνω αντάμωναν στο Άσυλο ανταλλάσοντας και φιλοκαλώντας υπό τον συντονισμό του Βέλμου, που ως παιδί μπλέχτηκε με την αλητεία, φυλακίστηκε για μικρό διάστημα και αυτήν την περίοδο της ζωής του την αποτύπωσε στο βιβλίο του «Ιστορία ενός παιδιού», που δημοσιεύτηκε κατόπιν σε συνέχειες στο Φραγκέλιο.

«Η προσέγγισή του για την τέχνη, την πολιτική και τη ζωή ήταν συνολική. Με αυτή την έννοια η πρακτική του ήταν εξαιρετικά κοντά στους προβληματισμούς των μοντέρνων κινημάτων. Η τέχνη και η ζωή ήταν αλληλένδετες για εκείνον και δεν τις διαχώριζε » γράφει στο επιμελητικό της σημείωμα η Γαλήνη Νόττι, εισάγοντας τον θεατή στην ψυχοσύνθεση του Βέλμου, ο οποίος κατάφερε να ξεφύγει από την αλητεία συνειδητά και να στραφεί όχι μόνο στα γράμματα, τη γλυπτική, την ποίηση και την πεζογραφία, αλλά και στο θέατρο. Showtime: έπαιξε ως ηθοποιός με αρκετούς θιάσους, όμως η γνωριμία που τον καθόρισε θεατρικά ήταν το συναπάντημά του με τον Θωμά Οικονόμου, ο οποίος έγινε και ο δάσκαλος - μέντορας που τον μύησε στον Σαίξπηρ, τον οποίον ο Βέλμος τον αγάπησε, τον μελέτησε και τον διασκεύασε στη δημοτική γλώσσα συμβάλλοντας σημαντικά στην εδραίωσή του στην Ελλάδα τη δεκαετία του ’20. 

Αποκάλυψη τώρα: το Βέλμος, ξέρετε, δεν ήταν το αληθινό του όνομα, το κανονικό του ήρωά μας ήταν Νίκος Βογιατζάκης. Το Βέλμος προκύπτει από την παράφραση του μικρού ονόματος του Σαίξπηρ, το William, το οποίο ο αμετανόητα πλέον ορκισμένος του φαν το οικειοπήθηκε μέσω του πειραγμένου… Βέλμος! Αναπόφευκτη δεν ήταν μια από τις εκθέσεις του Ασύλου Τέχνης να διοργανωθεί και προς τιμήν του; Εννοείται: Στο πρώτο από τα Φύλλα Τέχνης συμπεριλήφθηκε η διασκευή του στο έργο «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» με την επιμέλεια του Στρατή Δούκα και τις ξυλογραφίες του Σπύρου Παπαλουκά. Ως ηθοποιός, επίσης, εκτός από τον θίασο του Θωμά Οικονόμου, έπαιξε και με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, αλλά και την Κυβέλη, ενώ το 1917 ίδρυσε τον «Μορφωτικό Θίασο», ο οποίος το 1918 στη Θεσσαλονίκη μετονομάστηκε σε «Στρατιωτικό Θίασο» καθώς ο Βέλμος αποφάσισε να δίνει παραστάσεις για τους στρατιώτες του Μακεδονικού Μετώπου και της Αντάντ του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Εκτός από τα κείμενά του στο Φραγκέλιο, στα Φύλλα Τέχνης, σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής, το συγγραφικό έργο του Βέλμου περιλαμβάνει ποιήματα, πεζά και πεζόμορφους ποιητικούς μονολόγους: οι Δύο Αγάπες εκδόθηκαν με πρωτότυπες ξυλογραφίες του Άγγελου Θεοδωρόπουλου και το Σταγιονόρος, όπου περιγράφει το ταξίδι του εκεί, φιλοτεχνήθηκε με την εικονογράφηση του φίλου του Πολύκλειτου Ρέγκου.

Σχετικά με τη ζωγραφική του Νίκου Βέλμου τώρα, αφορμή για να ξεκινήσει στάθηκε ο ποιητής Τάσσος Δρίβας. Συμφωνα με τον βιογράφο του Νίκο Λογοθέτη, ο οποίος μελέτησε διεξοδικά τη ζωή και το έργο του, ο Βέλμος ξεκινά να σχεδιάζει το 1926, ζωγραφίζοντας τους κοντινούς του φίλους, διανοούμενους της εποχής, χωρίς όμως να απαρνηθεί τους απλούς ανθρώπους, τους ανώνυμους, τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους, τους βουτηγμένους μέσα στην εξαθλίωση και τη δυστυχία. Ζωγράφισε επίσης τοπία, δέντρα, ζώα, διακοσμητικά μοτίβα, σκηνικά, θεατρικές σκηνές, αγίους. Η έκθεση άλλωστε στο Radio Athenes περνάει μέσα από πολλά πρόσωπα, και από πολλά μέρη, όπως θα δείτε: ταβέρνες, νεκροταφεία, το σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα, τον Πάνορμο της Τήνου όταν ταξίδεψε για να συναντήσει τον Χαλεπά, την Αθήνα, το Άγιο Όρος.

Και στα 40 αίφνης το τέλος του. Ο Νίκος Βέλμος πέθανε ξαφνικά στις 5 Ιουλίου του 1930 με ασαφή αιτία θανάτου. Η γνωμοδότηση του γιατρού έγραφε «από καρδιακό νόσημα», είναι όμως πιθανόν να έφυγε από τις συνέπειες του Δάγκειου πυρετού, που τον πρόσβαλε λίγες μέρες νωρίτερα, προκαλώντας του νεφρολογικές επιπλοκές. Άνθρωπος που έζησε γρήγορα και επικίνδυνα, μα κατάφερε στο διάβα του να συνδεθεί με εξαίσιες φιλίες και συνοδοιπόρους, που αταλάνευτοι, παρέα, συγκλόνισαν την Αθήνα του Μεσοπολέμου. Και πόσο γλυκιά καρμική και μεταφυσική είναι η συνθήκη της έκθεσης, εφόσον η απόσταση που χωρίζει το Radio Athenes από το πάλαι πότε Άσυλο Τέχνης είναι πολύ μικρή. Αιωνία του και συγχαρητήρια στην επιμελήτρια Γαλήνη Νόττι αλλά και την Έλενα Παπαδοπούλου, ιστορικό τέχνης, που διευθύνει τον χώρο για την ιδέα.

Αλλά και μια ακόμα αναγκαία παράθεση - παρένθεση: Το εγχείρημα του Ινστιτούτου Radio Athenes έρχεται επτά χρόνια μετά από το αντίστοιχο των εκδόσεων Φαρφουλάς, τότε που ο ακάματος εκδότης Διαμαντής Καράβολας, το 2016, μάζεψε όλο το σώμα του μυθικού πλέον περιοδικού Φραγκέλιο σε δύο τόμους, συνοδευόμενο με αθησαύριστο υλικό και κείμενα έγκριτων μελετητών του Βέλμου, όπως οι Δημήτρης Παυλόπουλος, Βένια Παστάκα κ.α. Και αυτό δεν ήταν το μόνο, αφού ο Διαμαντής Καράβολας - Φαρφουλάς ανατύπωσε επίσης και το ιστορικό φύλλο το αφιερωμένο στον Χαλεπά, όπως και τύπωσε και τη θεμελιώδη μελέτη για τον Βέλμο και το έργο του, με την υπογραφή του εκλιπόντος σήμερα Νίκου Λογοθέτη, που ξόδεψε πάνω από 20 χρόνια σε έρευνα πηγών και ντοκουμέντων για τον ήρωά μας. Σε περίπτωση, επομένως, που η επίσκεψη στην έκθεση σας προδιαθέσει να αναζητήσετε περισσότερα για αυτόν, αναζητήστε το βιβλίο του Νίκου Λογοθέτη «Νίκος Βέλμος (1890-1930) - Ο γυιός της απωλείας» των εκδόσεων Φαρφουλάς, όπως και την εξαντλητική μελέτη πάνω σε αρχειακό υλικό περί του Άσυλου της Τέχνης από τον Κίμωνα Θεοδώρου, και τις εκδόσεις Εκάτη και Πρόσπερος, μέσω των οποίων κυκλοφορούν τα έργα του Βέλμου «Δυο αγάπες» και «Σταγιονόρος». 

Νίκος Βέλμος (1890-1930). Σχέδια.
Επιμέλεια: Γαλήνη Νόττι, σε συνεργασία με τη Σχολή Καλών και Παραστατικών Τεχνών Frances Rich του Deree- Αμερικανικού κολλεγίου Ελλάδος- δωρεά Τάκη Ευθυμίου
Έως 12 Μαρτίου, ώρες λειτουργίας: Τετάρτη 4—8, Σάββατο 12—4 και κατόπιν συνεννόησης 
Radio Athenes, Πετράκη 15