Nouveau Réalisme: οι ατίθασοι κατεργάρηδες της τέχνης του ’60 στο Μουσείο Γουλανδρή

Τι διάρκεια ζωής μπορεί να έχει ένα εικαστικό κίνημα; Δέκα περιστροφές της Γης γύρω από τον ήλιο; Τρία χρόνια; Λίγα λεπτά μόλις; Στην περίπτωση του Νέου Ρεαλισμού και οι τρεις αυτές περιπτώσεις έχουν τους υποστηρικτές τους... Το ημερολόγιο έγραφε 27 Οκτωβρίου 1960 όταν, στο παρισινό διαμέρισμα του Yves Klein, ο νεαρός, δυναμικός τεχνοκριτικός Pierre Restany προέτρεπε ακόμα οκτώ καλλιτέχνες να συμφωνήσουν πως μοιράζονται μια νέα αντίληψη για τον τρόπο προσέγγισης της πραγματικότητας. Σε ένα κομμάτι μπλε χαρτί, κάτω από τη χειρόγραφη δήλωση πως ο Νέος Ρεαλισμός αφορά τις «νέες αντιληπτικές προσεγγίσεις του πραγματικού» έβαζαν την υπογραφή τους ο 32χρονος τότε και πρόωρα χαμένος μετρ του εκρηκτικών μονοχρωμιών, καθώς και οι Arman, François Dufrêne, Raymond Hains, Yves Klein, Martial Raysse, Daniel Spoerri, Jean Tinguely και Jacques Villeglé. Ούτε είκοσι λεπτά αργότερα, όμως, είχε κιόλας ξεσπάσει καβγάς, με κατηγορίες να αλληλοεκτοξεύονται για το ποιος προσέγγιζε την περίφημη πραγματικότητα με περισσότερη ή λιγότερη ακεραιότητα ή καθαρότητα…

«Για το ταίριασμα των αντιφατικών προσωπικοτήτων μας χρειαζόταν ένα είδος διανοητικού εξισορροπιστή. Τίποτα ή σχεδόν τίποτα δεν συνδέει τη μυστικιστική καθαρότητα ενός μονοχρωματικού πίνακα με έναν πίνακα παγίδα του Σπερί ή με έναν από τους σκουπιδοντενεκέδες μου. Ο Ρεστανί χρειάστηκε να ψάξει πολύ για να βρει μια φράση που να μας δένει» δήλωνε στα απομνημονεύματά του ο Αρμάν. Στο τρίτο και τελευταίο μανιφέστο του κινήματος, μόλις το 1963, στο πλαίσιο έκθεσης της ομάδας στο Μόναχο, ήταν ο διάσημος κριτικός τέχνης που παρουσιάζοντας την εξέλιξή της, διαπίστωνε την ολοκλήρωση αυτής της «συλλογικής περιπέτειας». Οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, πάντως, θα επέλεγαν να γιορτάσουν θριαμβικά την αυλαία του Νέου Ρεαλισμού στο Μιλάνο το 1970, ενορχηστρώνοντας δράσεις και θεάματα στην πλατεία του καθεδρικού και σε άλλα σημεία της πόλης με την ευκαιρία της έκθεσης για τη δέκατη επέτειο από την ίδρυσήτου.

Εντωμεταξύ, θα είχαν προστεθεί σ’ αυτή την παροδική συνάντηση νέα μέλη (οι César, Mimmo Rotella, Niki de Saint Phalle, Gérard Deschamps, Christo), θα είχαν παρουσιάσει δουλειά τους μαζί σε αίθουσες τέχνης και μουσεία ανά την Ευρώπη αλλά και στις ΗΠΑ, θα είχαν προσφέρει ο ένας στον άλλο χείρα βοηθείας κι έμπνευση (π.χ. συνδράμοντας τον Τινγκελί στο στήσιμο μιας έκθεσης βρήκε τα υλικά και ξεκίνησε τους πρώτους του Πίνακες-παγίδες ο Σπερί), θα είχαν δημιουργήσει με μπρίο και σαρκασμό, πνεύμα κατεργάρικο και πρωτοπόρο –εγκλωβίζοντας σε εκθεσιακές προθήκες δύσοσμα σκουπίδια, πυροβολώντας γλυπτά με χρώμα, σπάζοντας αντίγραφα επίπλων εποχής, αποζητώντας το «άλμα στο κενό».

Η σημασία του εφήμερου στους Νέους Ρεαλιστές

«Το εφήμερο είναι ένα από τα κοινά σημεία που ένωσαν τους δεκατρείς καλλιτέχνες, όσο διαφορετικοί και αν ήταν, αποτελώντας βασική συνεισφορά του Νέου Ρεαλισμού στην τέχνη του σήμερα. Υπήρξαν εκείνοι που εδραίωσαν, θα έλεγε κανείς, το εφήμερο στα έργα τους» αναφέρει η Μαρία Κουτσομάλλη-Μορώ, συνεπιμελήτρια, μαζί με την Marion Meyer, της έκθεσης Nouveau Réalisme που μόλις άνοιξε στο Μουσείο του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή στο Παγκράτι. Ο Ντυφρέν, ο Χάινς, ο Ροτέλλα και ο Βιλλεγκλέ, σκίζοντας αφίσες, διαφημιστικές, κινηματογραφικές ή πολιτικές, κατέθεσαν μαρτυρίες για την εποχή τους. Ο Αρμάν και ο Σεζάρ ανέσυραν από τα σκουπίδιατα συστατικά για τις Συσσωρεύσεις και τις Συμπιέσεις τους. Ενώ άλλοι έφτασαν στο σημείο να θυσιάσουν μέσα από την πρακτική τους ακόμα και την αχρονικότητα και την αθανασία του έργου: ο Τινγκελί με τις αυτοκαταστρεφόμενες μηχανές του, η Νίκι ντε Σεν Φαλ με τις δράσεις σκοποβολής, ο Σπερί παγώνοντας στον χρόνο στιγμές φιλικής συναναστροφήςστα δείπνα του, ο Κρίστο –με τη συνεργασία της συνοδοιπόρου του στη ζωή και την τέχνη Ζαν Κλωντ– «πακετάροντας» για λίγες εβδομάδες ολόκληρα κτίρια ή και χιλιόμετρα ακτογραμμής.

«Όλες εκείνες οι δράσεις-θεάματα, οι περφόρμανς, οι προσωρινές εγκαταστάσεις, που πολλές φορές υλοποιούνταν με συμμετοχή του κοινού, αποδεικνύουν περίτρανα ότι τα φιλόδοξα σχέδια των δημιουργών τους δεν υπηρέτησαν ποτέ τον εγωισμό του καθενός, αλλά ένα όραμα για δημοκρατία και ισότητα στην τέχνη. Ο Νέος Ρεαλισμός, με τα φεστιβάλ και τα εορταστικά εγκαίνια των εκθέσεών του, πάντα τόνιζε τη σπουδαιότητα του μοιράσματος και της συλλογικής απόλαυσης στη δημιουργική διαδικασία» υποστηρίζει η επιμελήτρια και υπεύθυνη της Συλλογής του Ιδρύματος.

Νταντά, Νέος Ρεαλισμός, Ποπ Αρτ: σημεία συνάντησης

Αναζήτησαν τα υλικά της τέχνης τους παντού: σε σκουπιδότοπους, αλάνες, μάντρες μεταχειρισμένων αυτοκινήτων, περιφράξεις, υπαίθριες αγορές και σούπερ μάρκετ. Σε μια βιομηχανοποιημένη κοινωνία, στην οποία κυριαρχούν η διαφήμιση και η μαζική παραγωγή, καταθέτουν προβληματισμούς δυναμικά επίκαιρους και σήμερα: για την αμφισημία του ρόλου της βιομηχανίας, τη σημασία της ανακύκλωσης και του περιβάλλοντος.

Οι συνδέσεις με το Νταντά μοιραία έρχονται στο νου. Ο Ρεστανί, άλλωστε, εγκαινίασε τη λειτουργία της γκαλερί J τον Μάιο του 1961 δείχνοντας έργα τους υπό τον τίτλο «Στους 40^ο πάνω από το Νταντά». Μόνο ο Κλάιν δεν υιοθέτησε τον μετασχηματισμό του ήδη υπάρχοντος αντικειμένου στη δουλειά του, ενώ διαφώνησε ανοιχτά με τον Γάλλο τεχνοκριτικό στο ζήτημα της συγγένειας των δύο κινημάτων.

Σ’ εκείνη τη μεταιχμιακή εποχή κάνει την εμφάνισή της στην άλλη όχθη του Ατλαντικού και η pop art. Έχοντας, επίσης, την πρόθεση να επιτεθεί στην καθεστηκυία τάξη, να αναζητήσει καινούργια μέσα, να συνδέσει την τέχνη με το καθημερινό, με το αντικείμενο. Με φόρα νεανική, ατίθαση, ασεβή, οι καλλιτέχνες αμφισβητούν την κοινωνία των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών ακόμα και τα «κοστούμια» τα οποία επιδιώκουν να τους φορέσουν οι θεωρητικοί της τέχνης. «Πιστεύουμε ότι οι ετικέτες είναι σημαντικές, αλλά για τα μπουκάλια του κρασιού κυρίως» γράφουν ο Κρίστο και η Ζαν Κλωντ, ενώ ο Τζάσπερ Τζονς αρνιέται την ταμπέλα του ποπ καλλιτέχνη.

Δεσμοί φιλίας και συνεργασίες δεν θα μπορούσαν να μη γεννηθούν. Κι όσο ο Τζονς και ο Ράουσενμπεργκ εξέθεταν στην Ευρώπη άλλο τόσο έκαναν το ταξίδι προς τη Νέα Υόρκη, μένοντας στο περίφημο ξενοδοχείο-καλλιτεχνικό φυτώριο Chelsea οι εκ Γαλλίας ορμώμενοι ομότεχνοί τους. Μουσεία και γκαλερίστες και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού μπαίνουν στο παιχνίδι της προώθησης των δύο κινημάτων. Το MoMA οργανώνει το 1961 τη μείζονα έκθεση «The art of assemblage», την ίδια χρονιά που ο περίφημος Λίο Καστέλλι επιχειρεί να συστήσει στο κοινό της γκαλερί του τον Ιβ Κλάιν –μια επιλογή που στέφθηκε με παταγώδη αποτυχία–, πριν αναλάβει και επιμείνει στην προώθησή του, όπως και άλλων καλλιτεχνών του Nouveau Realisme και της pop art, η συνάδελφός του Βιρτζίνια Ντουάν στο Λος Άντζελες. Ο Αλέξανδρος Ιόλας στα τέλη του 1962 επιλέγει να εκθέσει διαδοχικά τους ίδιους καλλιτέχνες αρχικά στη Νέα Υόρκη και κατόπιν στις υπόλοιπες γκαλερί του ανά τον κόσμο, ενώ και η Ελληνίδα Ίρις Κλερ-Αθανασιάδη θα συνδεθεί με τους Νέους Ρεαλιστές πείθοντας, μάλιστα, τον Ρεστανί να ενδιαφερθεί περισσότερο για τους δημιουργούς που σε λίγο καιρό θα ένωνε με τη συστατική διακήρυξη σ’ εκείνη τη μπλε σελίδα χαρτιού το 1960.

«Ο Νέος Ρεαλισμός και η popart, όμοια με αστερισμούς αποτελούμενους από ισχυρά αστέρια που καθορίζουν δικούς τους νόμους βαρύτητας, στην αρχή συγκροτήθηκαν πράγματι από το ίδιο υλικό» αναγνωρίζει η Μαρία Κουτσομάλλη-Μορώ επισημαίνοντας ότι στην πορεία κάθε κίνημα τράβηξε το δικό του δρόμο.«Μπροστά στη νεφελώδη ανάπτυξη της popart, ο Νέος Ρεαλισμός διακρινόταν από μια προσέγγιση, μια τεκμηρίωση και μια στρατηγική επικοινωνίας απόλυτα σαφείς. Διαβάζοντας τα γραπτά του Ρεστανί, αντιλαμβανόμαστε μια ανάγκη των Νέων Ρεαλιστών να αντιδράσουν, μέσω της δημιουργίας, στην πρωτοκαθεδρία της λεγόμενης ζωγραφικής του καβαλέτου και στον σνομπισμό των γκαλερί που συντηρούσαν την υπεροχή της αφαίρεσης. Διακρίνουμε επίσης την πρόθεσή τους να εισαγάγουν στην τέχνη την επικαιρότητα, η οποία έδινε τον ρυθμό στην καθημερινή ζωή των Ευρωπαίων εκείνης της εποχής. Η άλλη σημαντική διαίρεση είχε να κάνει με την κυριαρχία του βιομηχανικού αντικειμένου στην pop art».

Ο Νέος Ρεαλισμός στο Μουσείο του Ιδρύματος Β. & Ε. Γουλανδρή

«Η έκθεση αυτή δεν στοχεύει σε μια εξαντλητική ιστορική προσέγγιση» ξεκαθαρίζουν οι επιμελήτριες, επικαλούμενες και τις πεπερασμένες δυνατότητες του χώρου του μουσείου. «Επιλογή μας είναι να αναδειχθεί το νεανικό, πληθωρικό, διασκεδαστικό πνεύμα των καλλιτεχνών, οι οποίοι άφησαν ισχυρό αποτύπωμα στην εποχή τους». Τα γέλια δεν έλειψαν, μάλιστα, όταν η Marion Meyer, που τους γνώρισε και συναναστράφηκε, έφερε στην κουβέντα τα θρυλικά γεύματα με τον Χάινς στο Dome. «Ένα κράμα μεγάλης καλλιέργειας, ποιητικότητας και χιούμορ» οι ατέλειωτοι μονόλογοί του δεν σταματούσαν, τι κι αν το εστιατόριο έκλεινε.

Mε χρώμα και κίνηση γράφεται η αφήγηση στον υπόγειο εκθεσιακό χώρο του μουσείου στην οδό Ερατοσθένους. Με το εκτυφλωτικό μπλε του Ιβ Κλάιν να ανοίγει τη διαδρομή μέσα από το θεληματικό Ανάγλυφο πορτρέτο του Αρμάν, την Μπλε Αφροδίτη, την, θαρρείς βελούδινη, Νίκη της Σαμοθράκης, ενώ δεν απουσιάζει η πτυχή των πειραματισμών του με τη φωτιά σε έναν χαρακτηριστικό Πύρινο πίνακα του 1961. Με τους μπρούτζινους Αντίχειρες και το υπερμέγεθες Στήθος από λακαρισμένη ρητίνη που ο «πατριάρχης της παρέας» Σεζάρ έφτιαξε χάρη στη συμβολή μιας χορεύτριας του παρισινού μπαλέτου Crazy Horse, αλλά και τις έξοχες αργυροτυπίες του Χάινς.

Οι λεζάντες των έργων, τα φωτογραφικά πορτρέτα των καλλιτεχνών καθώς δουλεύουν, μαζί με αποσπάσματα του λόγου τουςαναδεικνύουν το στίγμα αλλά και τη ματιά του καθενός για το κίνημα, όταν π.χ. ο Χάινς δηλώνει πως «ο Νέος Ρεαλισμός δεν είναι μια ομάδα καλλιτεχνών, αλλά ένα είδος αδελφότητας. Ένα σύνολο από μικρούς Καίσαρες που μοιράζονται μεταξύ τους τον κόσμο, όπως άλλοι μοιράζονται ένα γλυκό» κι ο Ροτέλλα ότι προέρχονται από τον Ντυσάν –«το readymade μας γοητεύει περισσότερο από την εικαστική χειρονομία».

Λέξεις και εικόνες διατρέχουν όλες τις αίθουσες της έκθεσης ζωντανεύοντας στα μάτια μας τους πρωταγωνιστές και τις διασταυρούμενες πορείες τους. Έτσι, πλάι στους τενεκέδες που καταβροχθίζει συμπιέζοντας η πρέσα του Σεζάρ, το τεμαχισμένο τσέλο από τους Θυμούς του Αρμάν, τις σκισμένες αφίσες του Ροτέλλα με την Μέριλιν ή από τη σειρά Τσινετσιτά, το Μετρό (ή j’M) του καινοτόμου στη χρήση του νέον Ράις και τον κόκκινο μουσαμά σήμανσης του αμερικανικού στρατού του Ντεσάν –μια έμμεση αναφορά στον πόλεμο, καθώς μόλις έχει αποστρατευθεί έπειτα από 27 μήνες στην Αλγερία–παρελαύνουν εγκώμια, φιλίες, αντιπαραθέσεις, ακόμα και… χαστούκια.

Κατοικημένα από ένα συναξάρι ζώων, τα ευφρόσυνα γλυπτά της Νίκι ντε Σεν Φαλ – το παγκάκι, το φωτιστικό ιπποπόταμος, οι πολυθρόνες φίδι – φανερώνουν τον βαθιά θεραπευτικό ρόλο που έπαιξε η τέχνη στη ζωή της και, φυσικά, συνομιλούν με τα παιγνιώδη Συγκολλημένα γλυπτά του Ζαν Τινγκελί και την Αθηνά Παλλάδα –καρπό της συνεργασίας τους. Σε διακριτό χώρο συγκεντρώνεται η πρακτική των αφισοποιών της παρέας, του συνεπή «ανώνυμου αφισοβγάλτη» Βιλλεγκλέ, του ποιητή Ντυφρέν και του πολυδιάστατου Χάινς, που κυνηγούσαν την τέχνη στον δρόμο, σε τοίχους και δημόσιες διαφημιστικές πινακίδες.

Και κατόπιν έρχονται η Επέκταση καρέκλας και ο Φόρος τιμής στον Λεόν του Σεζάρ, το σκώμμα του Ράις για τη ζωγραφική με το Μου αρέσει πολύ αυτός ο πίνακας, το περιτυλιγμένο καροτσάκι του Κρίστο, η οπτική ψευδαίσθηση του Τριπλού πολλαπλασιαστή τέχνης του Σπερί.

Συγκεντρώνοντας πάνω από 50 έργα, από 3 χώρες και 15 φορείς-δανειστές, η έκθεση για την Μαρία Κουτσομάλλη «δικαιώνει το ένστικτο του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή που τίμησαν στη συλλογή τους το συγκεκριμένο κίνημα με έργα των Κρίστο, Σεν Φαλ, Τινγκελί και κυρίως του Σεζάρ, ο οποίος υπήρξε προσωπικός φίλος τους. Κάθεμία από αυτές τις δημιουργίες αποκαλύπτει τη φιλοσοφία των Νέων Ρεαλιστών: μια τέχνη λαϊκή και με τις δύο σημασίες του όρου (ψυχαγωγική και φτιαγμένη για όλους), η νεανική ικμάδα και η φαινομενική ευθυμία της οποίας κρύβουν τη σοβαρότητα, τη διαύγεια, την αποστασιοποίηση που χρειαζόμαστε επιτακτικά ακόμη και σήμερα».

INFO:
Nouveau Réalisme
Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Ερατοσθένους 13, Παγκράτι, 210 7252895
Διάρκεια έκθεσης: 11 Ιανουαρίου - 9 Απριλίου 2023
Ημέρες & ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Σάββατο & Κυριακή: 10:00-18:00, Παρασκευή: 10.00-20.00