Γιαννούλης Χαλεπάς: Ο «μεγάλος μοντέρνος» της νεοελληνικής γλυπτικής

Ο «μεγάλος μοντέρνος» της νεοελληνικής γλυπτικής, Γιαννούλης Χαλεπάς, μέσα από μια έκδοση με αφορμή την αναδρομική έκθεση για τη ζωή και το έργο του, σε συμπαραγωγή του Onassis Culture με το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ. Το μεγαλύτερο σύνολο έργων του Χαλεπά, που ανήκει σήμερα στη Συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση, συμπληρώνεται με γλυπτικά σχέδια από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα. Η έκδοση συμπεριλαμβάνει περισσότερα από 150 έργα, γλυπτά, σχέδια, εκμαγεία, σπάνιο αρχειακό υλικό -που παρουσιάζεται για πρώτη φορά-, καθώς και το σύνολο των σωζόμενων σχεδίων στα δέκα κατάστιχα της πατρικής επιχείρησης μαρμαρογλυπτικής, υλικό που καλύπτει όλες τις περιόδους του έργου του. – Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου.

Η ζωή του Γιαννούλη Χαλεπά

Γεννήθηκε το 1851 στον Πύργο της Τήνου, έναν τόπο με ιδιαίτερη παράδοση στη γλυπτική, και ήταν το πρώτο από τα έξι παιδιά του Ιωάννη Χαλεπά. Ο Ιωάννης, «αρχιτέκτονας»-μαρμαρογλύπτης, δημιούργησε ένα από τα σημαντικότερα εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής, στο οποίο μεγάλωσε ο Γιαννούλης Χαλεπάς και ήρθε σε επαφή με την τέχνη του. Σπούδασε γλυπτική στο Σχολείο των Τεχνών (η τότε Σχολή Καλών Τεχνών) στην Αθήνα με τον Λεωνίδα Δρόση και το 1873, με υποτροφία του Ιερού Ιδρύματος της Ευαγγελιστρίας Τήνου, συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία του Μονάχου.

Το 1877, χρονιά της διάσημης «Κοιμωμένης», εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα της ψυχικής του ασθένειας και με τον αδερφό του, Νικόλαο, ταξίδεψε στην Ιταλία, σε μια προσπάθεια να βελτιωθεί η υγεία του. Τελικά, η σταδιακή επιδείνωση οδήγησε στον εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας το 1888. Μετά τον θάνατο του πατέρα του (1900), η μητέρα του, η οποία συνέδεσε την ασθένειά του με τη γλυπτική, τον έφερε πίσω στον Πύργο, όπου έζησε στο πατρικό του σπίτι από το 1902 έως το 1930. Από την επιστροφή του στην Τήνο, μετά το ψυχιατρείο, έως και τον θάνατο της μητέρας του, ο Χαλεπάς ό,τι έπλαθε είτε το κατέστρεφε ο ίδιος, είτε η μητέρα, όπως αναφέρει η Δρ Τώνια Γιαννουδάκη, Επιμελήτρια της Συλλογικής Γλυπτικής, Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου.

Η μητέρα πέθανε το 1916 και χρονολογημένα έργα του Γιαννούλη Χαλεπά σώζονται από το 1918, άρα υπήρξε μια διακοπή στο έργο του για 40 χρόνια. Το 1925 έγινε έκθεση έργων του στην Ακαδημία Αθηνών και το 1927 βραβεύθηκε με το Αριστείο των Τεχνών. Στις 24 Αυγούστου 1930 η ανιψιά του, Ειρήνη Β. Χαλεπά, τον έφερε στην Αθήνα, στο σπίτι της οδού Δαφνομήλη, όπου ο Χαλεπάς έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε ένα ζεστό οικογενειακό περιβάλλον, έχοντας κερδίσει τη γενική αναγνώριση. Πέθανε στις 15 Σεπτεμβρίου του 1938.

Το έργο του Γιαννούλη Χαλεπά

Το έργο του σπουδαίου καλλιτέχνη χωρίζεται σε τρεις περιόδους: Η πρώτη, από το 1870 έως το 1878, καλύπτει τα νεανικά του χρόνια, μέχρι την εκδήλωση της ασθένειάς του. Η δεύτερη, μεταξύ 1902 και 1930, καλύπτει τα χρόνια που έζησε και εργάστηκε στην Τήνο και η τρίτη αφορά την περίοδο που έζησε και εργάστηκε στην Αθήνα. Έργο της πρώτης περιόδου είναι το πιο διάσημο γλυπτό της νεοελληνικής τέχνης, η περίφημη «Κοιμωμένη», που βρίσκεται στο Α’ Νεκροταφείο Αθήνας. Στην ίδια περίοδο ανήκουν και τα έργα «Ο Σάτυρος με τον Έρωτα» (Καραπάνου) και η «Προτομή Σατύρου» (Εθνική Πινακοθήκη), καθώς και «Η Μήδεια που φονεύει τα τέκνα της», έργο που κατέστρεψε ο ίδιος. Στην περίοδο αυτή το έργο του Χαλεπά εντάσσεται στο συντηρητικό πνεύμα του κλασικισμού του 19ου αιώνα, με έμφαση στη ρεαλιστική απόδοση, ενώ η προσοχή του στη σύνθεση συνοδεύεται από άψογη τεχνική και εξαιρετική δεξιοτεχνία στην απόδοση λεπτομερειών και στην επεξεργασία του μαρμάρου. Το 1874 πήρε το πρώτο βραβείο της Ακαδημίας του Μονάχου για το έργο «Παραμύθι της Πεντάμορφης».

Στη δεύτερη περίοδο, με την ασθένεια να έχει επηρεάσει καθοριστικά το έργο του, ο Χαλεπάς γυρνάει την πλάτη στον ακαδημαϊσμό, αναζητώντας την ουσία των θεμάτων. «Ο Χαλεπάς άρχισε και πάλι να δουλεύει δύο χρόνια μετά τον θάνατο της μητέρας του, το 1918. Το ύφος του, όμως, πλέον είναι εντελώς διαφορετικό, καθώς ανέπτυξε έναν τρόπο έκφρασης ελεύθερο και αυθόρμητο, ανεξάρτητο από τα ακαδημαϊκά διδάγματα, για να αφηγηθεί ή να εκφράσει -συχνά- προσωπικά του βιώματα, με οδηγό την αρχαία ελληνική τέχνη και πρώτη ύλη τον άψητο πηλό. Οι όγκοι γίνονται συμπαγείς και οι μορφές στιβαρές, επιβλητικές, μερικές φορές σχεδόν ιερατικές» - Τώνια Γιαννουδάκη.

Η διαφορά ανάμεσα στη δεύτερη και την τρίτη περίοδο εντοπίζεται κυρίως στην πορεία του καλλιτέχνη προς την ωριμότητα, με κύριο μέλημα να δουλέψει τη σύνθεση, τα περίοπτα έργα, πλαστικές αξίες, με λιτότητα στην απόδοση του θέματος. Από τη δεύτερη και την τρίτη περίοδο σχεδόν κανένα έργο δεν ολοκληρώθηκε σε μάρμαρο. Σώζονται προπλάσματα σε πηλό, ενώ τα περισσότερα έργα του μεταφέρθηκαν σε γύψο. Όσο για τα θέματα που δουλεύει, είναι αντίστοιχα με αυτά της πρώτης περιόδου: μυθολογικά, αλληγορίες, θρησκευτικά, πορτρέτα και σκηνές από την καθημερινή ζωή.

Οι προσπάθειες για τη διάσωση του έργου του Γιαννούλη Χαλεπά

Η αναγνώριση της αξίας και της μοναδικότητας του έργου του Χαλεπά είχε ως αποτέλεσμα, πριν ακόμη από τον θάνατό του, να ξεκινήσουν προσπάθειες για τη διάσωσή του και την ίδρυση μουσείου στον χώρο όπου ήταν το εργαστήριό του. Όπως σημειώνει η Δρ Τώνια Γιαννουδάκη, «οι προσπάθειες ξεκίνησαν με πρωτοβουλία του λογοτέχνη Στρατή Δούκα, ενώ μετά τον πόλεμο σημαντική υπήρξε η συμβολή της Εθνικής Πινακοθήκης, μέσω των διευθυντών της, του Δημήτριου Ευαγγελίδη και ιδιαίτερα του Μαρίνου Καλλιγά».

Γιατί «Δούναι και Λαβείν»

Όπως υπογραμμίζει η Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, «το ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ στις σελίδες των κατάστιχων, που πετυχημένα προτάθηκε ως τίτλος της έκθεσης από την Αφροδίτη Παναγιωτάκου, εκφράζει απόλυτα αυτό το πάρε-δώσε μορφών, θεμάτων, παραγγελιών και τις συνέπειές τους μέσα στο έργο του Χαλεπά, αλλά και του εργαστηρίου του πατέρα του: ανταλλαγές (δάνεια, αναφορές) με γλύπτες, σύγχρονούς του ή παλαιότερων εποχών, που επηρεάζουν τις επιλογές, το έργο του, την καλλιτεχνική του δημιουργία. “Όποιος παίρνει δίνει και όποιος δίνει παίρνει”, διατυπώνει σοφά ο Δημήτρης Μαρωνίτης για “την παραγωγική αξία που έχει στον καλλιτεχνικό τομέα η μέθοδος της αμοιβαιότητας”».

Γιαννούλης Χαλεπάς, ένας μοντέρνος της εποχής μας

«Η ιστορία του Γιαννούλη Χαλεπά είναι μια ιστορία ενός προσωπικού οράματος που ξεπέρασε το οικογενειακό δράμα. Μια ιστορία διαρκούς αναζήτησης για την τέχνη, πτώσης και ανάτασης. (…) Ο Χαλεπάς μας αφορά επειδή η ζωή και το έργο του είναι μια αφήγηση για τις δυνατότητες και τα όρια της νεοελληνικής κοινωνίας. (…). Είναι πάντοτε επίκαιρος επειδή θυμίζει σε όλους πόσα μπορεί να καταφέρει το προσωπικό πάθος σε πείσμα του αποκλεισμού, της άρνησης, της αφάνειας. Είναι ένα μάθημα για την εποχή μας, ότι στο επίκεντρο οποιασδήποτε δράσης για την τέχνη, τον πολιτισμό και την παιδεία βρίσκεται ο άνθρωπος. Από αυτόν μπορούμε να προσμένουμε το θαύμα», γράφει στην εισαγωγή του ο Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση. «Με την έκθεση “Δούναι και Λαβείν” τονίζονται οι ανταλλαγές ανάμεσα σε μορφές και μοτίβα στο έργο του Χαλεπά. Τα δάνεια και οι αναφορές σε γλύπτες σύγχρονούς του ή παλιότερων εποχών. Αυτή την ανατρεπτική δύναμη της αμοιβαιότητας είναι που αγκαλιάζει το Ίδρυμα Ωνάση. Τη δημιουργία του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, ακόμη και όταν συγκρούεται με τους κανόνες που άλλοι έχουν θέσει. Μια περιγραφή για τον κόσμο, έξω από καλούπια, χωρίς βεβαιότητες, αλλά με πίστη στο προσωπικό πάθος. Ο Χαλεπάς μας θυμίζει ότι πολλοί μπορούν να κατασκευάζουν αλλά λίγοι δημιουργούν».