Είδαμε την έκθεση «This Current Between Us» στον ΑΗΣ της ΔΕΗ στο Νέο Φάληρο

«Στο παλιό εργοστάσιο της ΔΕΗ στο Νέο Φάληρο;» με ρώτησε απορημένος ο οδηγός του ταξί ακούγοντας τον προορισμό μου βραδιάτικα. «Μη σας εκπλήξει αν σας το ζητήσουν κι άλλοι. Έχει έκθεση», του απάντησα. Η συζήτηση θα μπορούσε να έχει γίνει τον περασμένο Φεβρουάριο, όταν ο πάλαι ποτέ Ατμο-ηλεκτρικός σταθμός της ΔΕΗ πλάι στον Κηφισό φιλοξενούσε για πρώτη φορά 32 εικαστικές δημιουργίες που διακρίθηκαν στον διαγωνισμό «Η ΔΕΗ συναντά την τέχνη». Να όμως που δέκα μήνες μετά ξαναπαίρνουμε τον δρόμο για την μονάδα που έδωσε κίνηση στον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο και στις βιομηχανίες της περιοχής, υπήρξε το πρώτο ατμοηλεκτρικό εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας στην Ελλάδα, αλλά και χώρος γυρισμάτων για την αντιπολεμική ταινία «Τι έκανες στον πόλεμο, Θανάση;» του Θανάση Βέγγου (ο πατέρας του οποίου εργάστηκε εδώ).

Δεν ήταν, όμως, αυτή η μοναδική φορά που υπήρξε σκηνικό για ένα αξιομνημόνευτο παραστατικό γεγονός. Καθώς αντικρύζουμε το εμβληματικό κτίριο του 1903, ο Πάνος Γιαννικόπουλος και η Γεωργία Λιάπη, οι οποίοι επιμελούνται την έκθεση «This Current Between Us», μου θυμίζουν ότι μέσα σ’ αυτό το εντυπωσιακό κουφάρι το 1995 ο Δημήτρης Παπαϊωάννου παρουσίασε την παράσταση Ενός λεπτού σιγή, το πρώτο ελληνικό έργο που καταπιάστηκε με τον ιό του HIV και τη νόσο του AIDS, βασισμένο στα «Τραγούδια της Αμαρτίας» του Μάνου Χατζηδάκι και με μουσική του Γιώργου Κουμεντάκη. Το γλυπτό Now της Όλγας Μηλιαρέση-Φωκά που «φωτίζει» αμφίσημα την πρόσοψή του (επιδιώκοντας μέσα από τη γραμματοσειρά που παραπέμπει στο φιλμικό Apocalypse Now και την αλουμινοκουβέρτα που το τυλίγει να συνυφάνει τις έννοιες του κινδύνου και της φροντίδας) δεν θα είναι το μόνο που θα στρέψει εδώ το βλέμμα μας, με προϊδεάζουν. Γιατί η τρέχουσα έκθεση αναπτύσσεται σε όλες τις εγκαταστάσεις του σταθμού, αποκαλύπτοντας αθέατες όψεις του, ακόμα και τα σπλάχνα του συγκεκριμένου κτιρίου.

Το εγχείρημα ξεκίνησε από μια ιδέα της σκηνοθέτριας Ελένης Καλαρά και τη συνεργασία της, στο πλαίσιο ενός εργαστηρίου, με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Στην πορεία στο παιχνίδι μπήκαν και οι νεαροί δύο επιμελητές, οι οποίοι προσκάλεσαν καταξιωμένους αλλά και νεώτερους Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες να ιχνηλατήσουν το πεδίο και να καταδυθούν στο αρχείο της ΔΕΗ για να εμπνευστούν. Έτσι, από τα φιλοξενούμενα 42 έργα, τα 30 αποτελούν νέες παραγωγές που υλοποιήθηκαν ειδικά γι’ αυτό το κάλεσμα με την υποστήριξη της εταιρείας.

«Στην έκθεση το εργοστάσιο εξετάζεται ως κέντρο παραγωγής υλικών και ενέργειας, αλλά και ως κοινωνικό μοντέλο, σύστημα οργάνωσης του χώρου, της ανθρώπινης -και άλλης- ζωής, ως αρχιτεκτονική διαχείριση υφιστάμενων σχέσεων, αλλά και γενεσιουργός δύναμη νέων. Το εργοστάσιο ενέργειας είναι ταυτόχρονα και εργοστάσιο επιθυμίας, καθώς η επιθυμητική παραγωγή φορτίζει την παραγωγή ρεύματος» μου εξηγούν. «“Σκαλίζουμε”, όμως, ως θεματικές και το έμφυλο ζήτημα (το πώς βλέπουμε τη θέση της γυναίκας μέσα σ’ αυτό), το περιβάλλον, τη σχέση ανθρώπου-μηχανής, το οικοσύστημα του εργοστασίου».

This Current Between Us: ανακαλύπτοντας έργα και χώρους

Tο γνώριμο και από την προηγούμενη έκθεση κτίριο του Εφαρμοστηρίου, στην αριστερή πλευρά καθώς μπαίνεις στο συγκρότημα, φαντάζει λογική αφετηρία. To Electric του Ali Kazma, ένα τρίπτυχο βίντεο με κοντινές λήψεις σε καλώδια υψηλής τάσης που τυλίγονται με αργές, κυκλικές κινήσεις· η αυτόφωτη με έναν σκιώδη τρόπο εγκατάσταση Blackout της Βιργινίας Μαστρογιαννάκη, με τη λέξη «σκότος» να λειτουργεί απρόσμενα ως πηγή φωτός σε ένα παροπλισμένο δωμάτιο· το Electricity του Αμερικανού γνωστού καλλιτέχνη Bill Morrison, μια σειρά αφηρημένων κινουμένων σχεδίων που απεικονίζει τον τρόπο με τον οποίο μεταδόθηκε η ηλεκτρική ενέργεια με βάση μια συλλογή εκπαιδευτικών ταινιών του Βρετανικού Συνδέσμου Ηλεκτρικής Ανάπτυξης, και η εγκατάσταση 56/10/1961 της 25χρονης Όλγας Σουβερμέζογλου, έργο που αναφέρεται στην πλημμύρα που έπληξε την Αθήνα και το εργοστάσιο πριν από έξι δεκαετίες κοστίζοντας τη ζωή ενός εργάτη, υπήρξαν οι πρώτες μας στάσεις σ’ αυτή την περιήγηση. Συνάμα και μια πρώτη γεύση από την ευρεία γκάμα αναφορών και προβληματικών που κατατίθενται – φερ’ειπείν σε σχέση με την παγκόσμια διαχείριση της ενέργειας, την ταχύτητα παραγωγής και κατανάλωσης (στην περίπτωση του Κάζμα), με την ανυπαρξία, τον κίνδυνο και τη δυνατότητα (Μαστρογιαννάκη), τη χρήση του αρχείου (Μόρισον) ή και στοχασμούς πάνω στην την ανθρώπινη παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον και την απώλεια (Σουβερμέζογλου).

Στον κεντρικό χώρο του κτιρίου, ο Τζεφ Βάγγερ με τη βοήθεια της μηχανικής ενέργειας επιχειρεί να μεταγράψει σε εικόνα τον ήχο μέσα από το καλλιτεχνικό πείραμα Other Than The Ear. Πλάι του, η εγκατάσταση I remain της Άννας Μαστρομιχάλη παρατηρεί τη σχέση σώματος μηχανής και την αίσθηση κατακερματισμού στην παρούσα κοινωνική συνθήκη, ενώ το Protection Bag της Ελένης Χριστοδούλου αφορά το γυναικείο σώμα και την αναπαράστασή του σε χώρους που κυριαρχεί το ανδρικό βλέμμα, διεκδικώντας να αντιστρέψει την κατεύθυνση της αντικειμενοποιητικής τάσης του.

«Για την ανάπτυξη των έργων στον χώρο δεν ποντάραμε στη δημιουργία “κλειστών” θεματικών ενοτήτων» παραδέχονται οι επιμελητές. Προτίμησαν, μου λένε, ένα πιο ανοιχτό σχήμα, που βασίζεται στη δημιουργία μιας ροής μέσα από τις συνομιλίες που «διαβάζουν» ανάμεσα στα έργα σε επίπεδο θεματικό, φορμαλιστικό αλλά και δίνοντας χώρο στο να υπάρξουν εντάσεις, διαφορετικά επιχειρήματα πάνω στην ίδια θεματική.

Οι αέναες διαδικασίες φυσικών και τεχνολογικών συστημάτων διακίνησης εμπνέουν τα χαρακτικά ηλιοτυπίας του Πέτρου Μώρη που εκτίθενται μαζί με το Columns (Subterranean Network), ένα στιβαρό δομικό σύστημα ενισχυτικού χάλυβα, το οποίο κατοικείται από τρισδιάστατες μορφές που κατασκευάζονται μέσω μεταψηφιακών τεχνικών.

Το αρχείο και ευρεθέντα υλικά από το εργοστάσιο τροφοδοτούν την πρακτική αρκετών από τους καλλιτέχνες τόσο σε αυτό όσο και στα γειτονικά κτίρια των εργαστηρίων που ανοίγουν στο κοινό για πρώτη φορά. Ο Αλέξανδρος Τζάννης διερευνά τις συμβιωτικές σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ παράσιτου και ξενιστή χρησιμοποιώντας μάζες υλικών που άντλησε από τις αποθήκες εργοστασίου. Στα κολάζ της Ελένης Μπαγάκη (Work, work, work, not) με φωτογραφίες από εταιρικές εκδρομές των υπαλλήλων της ΔΕΗ και από το προσωπικό της αρχείο, το φυσικό περιβάλλον σε θέρετρα όπως η Λούτσα και η Βάρκιζα, που πλέον έχουν αναπτυχθεί ραγδαία, φαίνεται άγριο και παρθενικό. Η εγκατάσταση Εγκιβωτισμός της Αθηνάς Κουμπαρούλη εστιάζει στη σχέση του ΑΗΣ Νέου Φαλήρου με τον γειτονικό ποταμό Κηφισό μέσα από μια θραυσματική στρωματογραφία που αντιλαμβάνεται τη σχέση τους ως ένα ενιαίο οικοσύστημα με συμβιώσεις και συγκρούσεις μεταξύ των φυσικών και τεχνητών οργανισμών.

Στο συνεργείο, ανάμεσα σε εκπαιδευτικό εξοπλισμό, σχετικά διαγράμματα και αρχειακό υλικό, που φέρει έντονο το έμφυλο στίγμα (διαφημίσεις για τις χρήσεις του ηλεκτρισμού στο σπίτι αλλά και καρτέλες γυναικών εργαζομένων), η 23χρονη Δέσποινα Βαξεβανίδη με το High voltage καταθέτει ένα μνημείο για τους εργάτες της ΔΕΗ. Οι υφασμάτινες στολές, άδειες και άκαμπτες, αποκτούν την αίσθηση του μετάλλου, μπλέκονται και δημιουργούν δομές αλληλοϋποστήριξης, ενώ παράλληλα επισημαίνουν την απουσία του σώματος των εργατών.

Στο κεντρικό κτίριο Τ, ανάμεσα στους στιβαρούς στρεφόμενους μετασχηματιστές που κρατούν από τα χρόνια του Μεσοπολέμου, το Ηλιακό σπίτι του Νίκου Αλεξίου με την αέρινη δομή του θέτει σύμφωνα με τους επιμελητές «ερωτήματα σχετικά με τη σημασία του ελάχιστου, τη διεκδίκηση του κενού, τη σημασία του φωτός και της ευγενούς συμμετρίας απέναντι σε χειρονομίες επιβολής». Μινιμαλιστικό στη σύλληψή του και το Critical Loudness της Micol Assaël αναπαράγει φαινόμενα όπως ο μαγνητισμός, σε διάλογο με τα ηλεκτρικά πεδία και τη μηχανικά παραγόμενη εργασία. Αντίκρυ του, στην εγκατάσταση 102 Years Out of Synch (2013-2015) ο Μιχαήλ Καρίκης επιχειρεί ένα ταξίδι (με ήχο και εικόνα) στον τόπο που θρυλείται ότι ενέπνευσε την «Κόλαση» του Δάντη και εδρεύει ένας από τους μεγαλύτερους σταθμούς γεωθερμικής ενέργειας στον κόσμο.

Εκτεθειμένο στην αυλή, το πιο εύθραυστο και «πτητικό» έργο της έκθεσης, Η διαδήλωση του Κώστα Χριστόπουλου, αποτυπώνει με τη χρήση καπνού πάνω σε τζάμια ένα σύνθημα από πανό διαδηλωτών, μνημονεύοντας έτσι πρόσφατες διεκδικήσεις της εργατικής τάξης, ενώ στην ίδια διαδρομή το βίντεο Dissipative Structures της Κατερίνας Μεσσήνη (το οποίο περιλαμβάνει και επιτόπιο οπτικό υλικό) στέκεται στις έννοιες της διασποράς, της εντροπίας, της αποσύνθεσης και επανασύνθεσης που λαμβάνουν χώρα στα ανθρωπογενή και φυσικά οικοσυστήματα.

«Κατάδυση» στο ιστορικό κτίριο του ΑΗΣ της ΔΕΗ στο Νέο Φάληρο

Οι παλιακές εγκαταλελειμμένες λάμπες (χαρακτηριστικά δείγματα φωταγώγησης των αρχών του 20ου αιώνα) που τρεμοπαίζουν ηχηρά χάρη στην παρέμβαση του Κώστα Σαχπάζη μας έδειξαν τον δρόμο για το πιο εντυπωσιακό κέλυφος στον Ατμο-Ηλεκτρικό Σταθμό της ΔΕΗ. Για πρώτη φορά από την εποχή της περφόρμανς του Δημήτρη Παπαϊωάννου έχουμε την ευκαιρία να «βουτήξουμε» στα έγκατα του παλαιότερου και πλέον μνημειακού κτιρίου του σταθμού για να πάρουμε μια γεύση από εκείνη την καλλιτεχνική δράση μέσα από σχέδια και τη βιντεοσκοπημένη καταγραφή της.

Ένας ρυθμικός, ηλεκτρικός τόνος μας έκανε ν’ ανηφορίσουμε προσεκτικά τη διάτρητη σιδερένια σκάλα για το πιο πάνω επίπεδο. Έχοντας κατά νου το γιγαντιαίο θυμιατήρι (το «Μποταφουμέιρο») του καθεδρικού ναού στο σημαντικό προσκύνημα του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα στην Ισπανία, ο συνθέτης Δημήτρης Καμαρωτός δημιούργησε ένα γιγαντιαίο εκκρεμές, το οποίο ενεργοποιεί μια αυτο-τροφοδοτούμενη ηλεκτρική κιθάρα, σαν ένα σχόλιο για τη μέτρηση του χρόνου και τα ίχνη που αφήνει σε κάθε σώμα…

Στον ποδαρόδρομο της επιστροφής προς τον σταθμό του ηλεκτρικού στο Μοσχάτο (δυο ευθείες και 10 λεπτά περπάτημα απέχει αφότου διασχίσεις το ποτάμι) κι ενώ συζητούσαμε για το δημόσιο πρόγραμμα της έκθεσης που περιμένουμε την άνοιξη στον Ατμο-Ηλεκτρικό Σταθμό της ΔΕΗ στο Κερατσίνι, ο Πάνος και η Γεωργία μου σύστησαν να κρατήσω ψηλά και υποψιασμένο το βλέμμα. Στη σιδερένια πεζογέφυρα που ενώνει τις δύο όχθες του Κηφισού, ακριβώς κάτω από τον αυτοκινητόδρομο, η Αναστασία Δούκα στοίχισε με ξύλινα γράμματα μια συλλογή φράσεων «σαν ανάγλυφη νοηματοδότηση ενός τοπίου σε κατάσταση μετάβασης»: «Διαμορφώνει και συντηρεί / Αν ανοίξουν οι δρόμοι και χυθεί λάβα / Περιγράφει και διατηρεί / Ένα καπέλο για γαϊδούρι με τρύπες για τα αυτιά / Έχουν σηκώσει το ποτάμι / Δεν ξάπλωσα ούτε κοιμήθηκα / Περιγράφει και συντηρεί / Πεπλατυσμένο κέρμα». Ν’ ασχολήθηκε μαζί τους, άραγε, έστω με απορία και διάθεση ν’ ανακαλύψει το πώς και το γιατί το νεαρό ζευγάρι που είχε δώσει εκεί το ραντεβού του;

INFO:
This Current Between Us
Ιστορικές Εγκαταστάσεις Ατμοηλεκτρικού Σταθμού, Νέου Φαλήρου
Σολωμού 1 &Δημητρίου Φαληρέως
Εγκαίνια: Παρασκευή 16 Δεκεμβρίου, 19:00-22:00
Διάρκεια έκθεσης: μέχρι 12 Μαρτίου 2023
Ώρες λειτουργίας: Πέμπτη - Κυριακή 16:00 - 20:00
Είσοδος ελεύθερη