Olivier de Sagazan: «Η δημιουργία είναι μια μάχη»

Σε μια «χορογραφία» γεμάτη ένταση καλύπτει το σώμα και το πρόσωπό του με πηλό, φράσσει τους αεραγωγούς και την όρασή του με το γήινο υλικό προσπαθώντας να εκπληρώσει την αιώνια, ακατανίκητη επιθυμία του καλλιτέχνη: να σμιλέψει ένα δημιούργημα ζωντανό, ένα γλυπτό που «ανασαίνει». Σε μια αγωνιώδη χειρονομία μεταμόρφωσης παίρνει φόρμες υβριδικές καθώς αναζητά νέα ουσία, επιδιώκοντας να ανασημασιοδοτήσει την έννοια της ζωής και να προσφέρει μια εναλλακτική αντίληψη του εαυτού.

Πριν από τέσσερα χρόνια, όταν ο Γάλλος ζωγράφος, γλύπτης και περφόρμερ Olivier de Sagazan βρέθηκε στο Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας, πρόσθεσε επιπλέον παράσταση για να καλύψει τη ζήτηση για το «Transfiguration». Τώρα, εκείνη η «Μεταμόρφωση» που γεννήθηκε το 1998 και σηματοδότησε το άνοιγμά του στην περφόρμανς και σταδιακά στις πιο ετερόκλητες συνεργασίες (με τον χορογράφο Βιμ Βαντεκέιμπους, τον κινηματογραφιστή Ρον Φρικ, αλλά και στον χώρο της μόδας με τους Νικ Νάιτ και Γκάρεθ Πιου), έρχεται για μία μοναδική παράσταση στην Αθήνα, στο Σύγχρονο Θέατρο τη Δευτέρα 12 Δεκεμβρίου.

Σπούδασε βιολογία αλλά η ζωή, η προσπάθειά του να την καταλάβει και να την εμφυσήσει, τον συντροφεύει σταθερά και στην τέχνη. Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τη αλληλένδετη συμπόρευσή τους ορίζουν τη διαδρομή του κάτι που επανερχόταν συχνά στην κουβέντα μας το απόγευμα που συναντηθήκαμε στο Κέντρο Μελέτης Χορού Ισιδώρας και Ραϋμόνδου Ντάνκαν στον Βύρωνα. Έχει μόλις ολοκληρώσει ένα ακόμα σεμινάριο πάνω στη μέθοδό του στην Ελλάδα και διακρίνεις ακόμα υπολείμματα από τον πηλό στα μαλλιά και στο πρόσωπό του. Μιλά ζωηρά κάνοντας χειρονομίες, λες και βρίσκεται ακόμα στη σκηνή, καθώς θυμάται πώς μια μέρα στο ατελιέ του, απηυδισμένος μπροστά σε ένα έργο που δεν τον ικανοποιούσε, αποφάσισε να καλύψει τον εαυτό του με άργιλο και χρώμα ώστε να δώσει ζωή στη γλυπτική του. «Είχα βιντεοσκοπήσει τη δράση και το πρώτο πράγμα που κατάλαβα βλέποντάς τη ήταν πως όταν “βαδίζεις” στα τυφλά, δεν κρίνεις. Όταν δημιουργείς έναν πίνακα κρίνεις τη δουλειά σου, είσαι διαρκώς συνδεδεμένος με την πραγματικότητα. Σκέψου τα μικρά παιδιά που ξεκινούν να ζωγραφίζουν ελεύθερα, με την καρδιά τους, αλλά όσο μεγαλώνουν αρχίζει να μπαίνει η λογική στο δημιούργημά τους, να σκέφτονται π.χ. τη σχέση των αναλογιών» μου λέει. «Επίσης, όταν δουλεύεις χωρίς να βλέπεις, υπάρχει το στοιχείο του τυχαίου, που αποτελεί σημαντικό μέρος της δημιουργίας. Και ακόμα αντιλήφθηκα ότι δεν βάδιζα βλέποντας αλλά με την κιναισθησία. Η εικόνα που δίνω στο κοινό μέσα από αυτό το έργο δεν προέρχεται από αυτό που βλέπω αλλά είναι μια εικόνα που έχω αγγίξει, οπότε είναι πιο οικεία. Ο Αριστοτέλης λέει η αφή, το άγγιγμα είναι το κέντρο της ψυχής».

Έχετε δηλώσει ότι οι καλλιτέχνες είστε σαν ιοί που προσπαθείτε να παράγετε το λάθος, το σφάλμα που θα επιτρέψει στον κόσμο να δει παρακάτω ή απλά αλλού, και να αλλάξει την επικρατούσα εικόνα. Ποιος θεωρείτε ότι είναι ο ρόλος του δημιουργού;

Οι καλλιτέχνες διαθέτουν πιο οξυμένη ματιά γιατί αφιερώνουν χρόνο στα συναισθήματά μας και μέσα από την τέχνη παρουσιάζουν στην κοινωνία αυτό με το οποίο οι άλλοι δεν ασχολούνται, πιθανώς επειδή δεν θέλουν να το δουν γιατί είναι δύσκολο. Ως καλλιτέχνης αναλογίζεσαι την ανθρώπινη κατάσταση και βρίσκεσαι εκεί για να μεταφέρεις τις σκέψεις που οι άλλοι φοβούνται να εκφράσουν.

Τι είναι, λοιπόν, η τέχνη και τι το σημαντικότερο που σας έχει μάθει;

Η τέχνη είναι αυτή η «συνάντηση» σκέψης και ευαισθησίας γύρω από οτιδήποτε αφορά την κοινωνία. Έχω πάθος για τη βιολογία αλλά προσφέρει ένα εξωτερικό βλέμμα στον κόσμο. O βιολόγος δεν μπορεί να μιλήσει γι’ αυτό που νιώθεις. To ενδιαφέρον με την τέχνη είναι ότι αγγίζει και τα δύο: έχει να κάνει με την εξωτερική εικόνα και παράλληλα μιλά για την εσωτερικότητα, έχει να κάνει με το κατανοητό και την ευαισθησία.

Από τότε που η γλώσσα μπήκε στη ζωή μας, το ανθρώπινο σώμα και ολόκληρος ο κόσμος χωρίστηκαν στα δύο. Η γλώσσα είναι κάτι το θαυμάσιο αλλά δημιούργησε μέσα μας το πνεύμα (τη σκέψη) και το σώμα. Η τέχνη μου έμαθε πως πρέπει οπωσδήποτε να τα επανασυνδέσουμε γιατί τα διαχωρίζουμε όλη την ώρα. Κάποιες φορές οι γιατροί μιλούν πολύ από την πλευρά του σώματος και όχι αρκετά σε σχέση με την ψυχολογία και οι ψυχολόγοι το αντίστροφο. Επίσης, η θρησκεία διαχώρισε σώμα και πνεύμα με την κόλαση, κάνοντας το σεξ κάτι το τρομερό.

Στους πρωτόγονους πολιτισμούς το να καλύπτει κανείς το σώμα του με πηλό συνδέεται με τελετουργικά μύησης. Για σας τι αντιπροσωπεύει αυτή η πρακτική;

Μέσα από την περφόρμανς το σώμα γίνεται καμβάς, μπορώ να «ζωγραφίσω» με το κορμί μου στον χώρο. Το καλυμμένο με άργιλο σώμα μου, γίνεται ένα άλλο σώμα. Όταν δουλεύεις με την ύλη, αμέσως δημιουργείς μια μάσκα πάνω σου η οποία ενισχύει την παρουσία σου και μπαίνεις σε ένα τελετουργικό. Όσο προσθέτεις στρώματα πηλού στο πρόσωπό σου, εισχωρείς όλο και περισσότερο στον εαυτό σου, στην εσώτερη σκέψη σου. Ο φιλόσοφος Φρανσις Μπέικον ήταν ο πρώτος που είπε ότι η ύλη είναι αδρανής και κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορούμε να την εκμεταλλευτούμε, ενώ προηγουμένως οι αλχημιστές τη θεωρούσαν ζωντανή. Ήταν το ξεκίνημα της καπιταλιστικής κοινωνίας και ξέρουμε που φτάσαμε με αυτόν τον τρόπο σκέψης. Μέσα από την περφόρμανς και τον πηλό συνδέομαι λίγο περισσότερο με τη γη, με τον πλανήτη και τον κόσμο. Για παράδειγμα, η αναπνοή, μία από τις πιο κοινές λειτουργίες, είναι ένας σύνδεσμος ανάμεσα σε μας και τον ήλιο γιατί με αυτόν τον τρόπο απελευθερώνουμε την φερμένη από τις ακτίνες του ήλιου ενέργεια μέσα στο σώμα μας. Έτσι, όταν περπατάμε και μιλάμε είμαστε φως που έχει μεταμορφωθεί. Ίσως κι όταν ονειρευόμαστε να ονειρεύεται μέσα από μας και ο ήλιος…

Μιλήστε μας για την περφόρμανς Transfiguration που θα παρουσιάσετε στην Αθήνα.

Αφορά την προσπάθειά μου να δημιουργήσω ένα ζωντανό γλυπτό. Όπως λέει ο Αντονέν Αρτώ, το ανθρώπινο πρόσωπο δεν έχει βρει ακόμα το πρόσωπό του και είναι στα χέρια του ζωγράφου να του το δώσει. Μέσα από τη «Μεταμόρφωση» κατάλαβα ότι για να ζωγραφίσουμε ένα πρόσωπο πρέπει να το προσεγγίσουμε από την πλευρά μιας εσωτερικής παραμόρφωσης. Είναι ένας τρόπος να εισέλθουμε ξανά στο σώμα και να ηχήσουν πράγματα που δεν βλέπουμε ή δεν προσέχουμε.

Στα εργαστήριά μου συχνά ζητώ από τους μαθητές να ξεκινήσουν δημιουργώντας κεφάλια από ένα κομμάτι πηλού. Συνήθως φτιάχνουν πολύ κοινότοπα πρόσωπα, χωρίς ενδιαφέρον. Όταν, όμως, τους ζητώ να φτιάξουν πάνω τους ένα πρόσωπο, τότε προκύπτει κάτι το συγκλονιστικό. Τι μας δείχνει αυτό; Ότι στην τέχνη πρέπει να παίρνουμε απόσταση από τη μίμηση. Όταν απαγκιστρωνόμαστε από το πραγματικό που μπορούμε να δούμε και αφηνόμαστε σ’ αυτό που αγγίζουμε και στο τυχαίο αναδύεται ένας ολόκληρος υπόγειος κόσμος, αναβλύζει στην επιφάνεια ένα άλλο, απίστευτο πρόσωπο που μοιάζει να αναδύεται από βάθη απροσμέτρητα και δίνει φωνή σε πράγματα που δύσκολα βάζουμε σε λέξεις.

Το σώμα είναι πρωταρχικής σημασίας στην τέχνη σας. Γιατί; Τι αντιπροσωπεύει για σας και τι αναζητάτε μέσω αυτού;

Όταν λέω σώμα εννοώ τη σάρκα γιατί το σώμα μου είναι ταυτόχρονα κάτι που βλέπω αλλά επίσης υπάρχει και το συναίσθημά του. Οπότε υπάρχει το ζήτημα του εσωτερικού και το εξωτερικού. Στη Φαινομενολογία της αντίληψης ο φιλόσοφος Μωρίς Μερλώ-Ποντύ καταλήγει λέγοντας η σάρκα μας είναι ένα χτύπημα στην σάρκα του κόσμου θέλοντας να πει ότι ο κόσμος στην ολότητά του είναι κάτι αισθητό. Είναι ένας τρόπος να πεις ότι το αισθητό δεν μπορεί να αναδυθεί από το άψυχο υλικό. Πράγμα που έχει και μια οικολογική αξία, γι’ αυτό είμαι σίγουρος ότι στο μέλλον θα αρχίσουμε να αποδίδουμε νομική αξία στα βουνά και τα ποτάμια γιατί μας θρέφουν, είναι η συνέχεια του σώματός μας. Αυτό θέλει να πει και η «Μεταμόρφωση»: ότι βρισκόμαστε σε σύνδεση με όλα αυτά που μας περιβάλλουν και ότι οι διαχωρισμοί είναι τεχνητοί. Λ.χ. η ψυχή είναι μια εφεύρεση της θρησκείας ώστε οι άνθρωποι που φοβούνται τον θάνατο να ελπίζουν στην αιωνιότητα. Υπάρχει, βεβαίως, μια αιωνιότητα. Ορισμένα σώματα εξακολουθούν να υπάρχουν μέσα από τη μεταμόρφωσή τους. Αλλά ο μικρός μου εαυτός θα πεθάνει. Είναι καλό, όμως, να έχουμε συναίσθηση της συνέχειας ανάμεσα στον άνθρωπο, τη γη, τον ήλιο.

Σας ενδιαφέρουν, επίσης, οι δομές που καθορίζουν το άτομο, όπως οι επιταγές της κοινωνίας, του πολιτισμού και της ιστορίας. Τι κεντρίζει το ενδιαφέρον σας σ’ αυτά;

Μέσα από την Μεταμόρφωση ασχολούμαι με το ζήτημα της μάσκας γιατί φυσικά όλοι φορούν μια μάσκα. Η μάσκα εντείνει την παρουσία και στην κοινωνία μπορεί να γίνει τόσο ισχυρή που οι άνθρωποι να χάσουν τελείως την επαφή τους με την πραγματικότητα. Αναφέρομαι στον κίνδυνο που ενέχει η εξουσία της μάσκας. Όλοι είμαστε λίγο πολύ μαριονέττες και δεν παύουμε να περνάμε από τη θέση της μαριονέτας σ’ αυτή του κουκλοπαίκτη ο οποίος κινεί τα νήματα. Σε ένα σημείο της παράστασης, μάλιστα, θέτω το ερώτημα ποιος είναι μαριονέτα και ποιος ο κουκλοπαίκτης. Βλέπεις έναν τύπο που απλώνει πηλό στο πρόσωπό του αλλά καθώς δεν βλέπει τι κάνει, ποιος το διαμορφώνει αυτό; Το τυχαίο; Ορίστε άλλη μια ενδιαφέρουσα απάντηση σε σχέση με το ποια είναι η λειτουργία της τέχνης: αναδεικνύει τον κίνδυνο να αντιλαμβάνεσαι τον εαυτό σου ως αυτόν που κινεί τα νήματα και όλους τους άλλους ως μαριονέτες. Τελικά είμαστε σχεδόν πάντα μαριονέτες.

Αναφερθήκατε στο τυχαίο καθώς στις περφόρμανς σας συνήθως δουλεύετε με τα μάτια κλειστά. Πώς το τυχαίο έχει διαμορφώσει τη διαδρομή σας;

Νομίζω ότι αυτό που μετρά κατ’ αρχάς είναι το κίνητρο. Ο Φεντερίκο Φελίνι είχε πει: «έριξα το σώμα μου στη μάχη». Επειδή έχεις πολύ ισχυρό κίνητρο κάνεις μια πολύ παράξενη χειρονομία η οποία όμως ενέχει μια αρετή και αυτό είναι η τύχη. Πολλοί επιστήμονες προχώρησαν σε ανακαλύψεις από τύχη αλλά πίσω από αυτή υπήρχε επιμονή.

Το έργο σας αποπνέει συχνά ένα αίσθημα αγωνίας, βίας, ακόμα και ασφυξίας. Έτσι βλέπετε και τον κόσμο;

Η βία είναι απαραίτητη στη ζωή. Για να ανέβεις στην κορυφή του βουνού χρειάζεται να γίνεις βίαιος με το σώμα σου. Ακόμα και το πρωινό ξύπνημα είναι μια βίαιη στιγμή (σ.σ. γελώντας). Κάποτε ο ζωγράφος Ζαν Ονορέ Φραγκονάρ –χωρίς να έχει αντιληφθεί ότι είχε μπει στο εργαστήριό του ένας φίλος του που τον έβλεπε– άρχισε ξαφνικά να φωνάζει στο έργο του: «θα μιλήσεις;». Η δημιουργία, η τέχνη, η ζωή είναι μια μάχη. Αυτό σημαίνει πως όταν παραμορφώνω μια φιγούρα θα είχα την επιθυμία να παραμορφώσω τις μορφές των άλλων. Υπάρχει βία και είναι ζωτική.

Όντως το έργο σας συχνά θυμίζει πεδίο μάχης (με τον εαυτό, τον άλλο). Πού βρίσκεται το πεδίο μάχης σήμερα, εννοώ ποια θεωρείτε ως κρίσιμα ζητήματα στην εποχή μας;

Πιστεύω ότι το πλέον σημαντικό είναι το περιβαλλοντικό. Ωστόσο, το οικολογικό ζήτημα συνδέεται με το πολιτικό που συνδέεται με τη φιλοσοφία, τη μεταφυσική και επιστρέφουμε ξανά στο θέμα του εσωτερικού και του εξωτερικού.

Υπάρχει κάποια εικόνα, έννοια, αίσθηση που θα θέλατε να συλλάβετε μέσα από το έργο σας αλλά νιώθετε συνεχώς να σας διαφεύγει;

Αυτή η απέλπιδα προσπάθεια να αναιρέσω την αποσύνδεσή μου από τον κόσμο. Όλοι μας έχουμε την ψευδαίσθηση ότι υπάρχουμε ξέχωρα από τον κόσμο και προσπαθώ να ξαναβρώ αυτή τη σύνδεση. Δεν είμαι θρήσκος αλλά ο Χριστός, λέγοντας «είσαι αδερφός μου», έδωσε στην ανθρωπότητα να καταλάβει ότι είμαστε όλοι συνδεδεμένοι. Για σκέψου: η καρδιά σου σχηματίστηκε από δυο κύτταρα που προέρχονται από τους γονείς σου, που κι αυτοί προήλθαν από δυο κύτταρα των γονιών τους και κάπως έτσι προκύπτει μια συνέχεια σχεδόν τριών δισεκατομμυρίων χρόνων. Το πρώτο βακτήριο κι εγώ έχουμε τον ίδιο πατέρα.

Υποθέτω ότι δεν έχετε ονομάσει τυχαία την ομάδα σας Ostinato.

Στη μουσική οstinato είναι η επανάληψη ενός ρεφραίν, μιας ιδέας. Κι εγώ βρίσκομαι σε μια κατάσταση αέναης επανάληψης ώστε να καταλάβω τη ζωή, τη σχέση ανάμεσα στη ζωή και το ηλιακό σύστημα, τον σύνδεσμο ανάμεσα σε μένα και τον υπόλοιπο κόσμο. Δεν διαχωρίζω ζωή και τέχνη. Από 15 ετών αναρωτιόμουν τι κάνω στον κόσμο και η επιθυμία να λύσω αυτή την εξίσωση επανερχόταν διαρκώς. Μου προκαλεί κατάπληξη το πόσο φυσιολογικό, ή ακόμα και τετριμμένο, θεωρούν οι άνθρωποι το ότι ζούμε. Ο Αρτώ έλεγε ότι ίσως πρέπει να ζήσουμε χίλιες ζωές μέχρι να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε ζωντανοί. Η ζωή είναι κάτι τόσο φυσικό που καθώς μεγαλώνουμε δεν δίνουμε πλέον σημασία, υπάρχει ένα είδος ευτελισμού της καθημερινότητας. Δουλειά του καλλιτέχνη είναι να αναδείξει τον γοητευτικό και παράξενο χαρακτήρα της ζωής, την παραδοξότητα και την ομορφιά της.

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για το «Transfiguration» του Olivier de Sagazan στο Σύγχρονο θέατρο στο City Guide της Athens Voice