Φωτίζοντας τις σκοτεινές όψεις του εγκλεισμού

Όσοι έχουμε βιώσει μικρούς ή μεγάλους εγκλεισμούς στην επαγγελματική ή προσωπική ζωή μας, αναγνωρίζουμε εύκολα το αίσθημα εγκλωβισμού και ματαιότητας που προκαλεί ο περιορισμός της ελευθερίας των κινήσεών μας. Το συλλογικό τραύμα του εγκλεισμού, που μοιραστήκαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, μπορεί να δονείται ακόμα στις ψυχές κάποιων συμπολιτών μας. Η επιβεβλημένη απομόνωση, ιδιαίτερα όταν επικρατεί αβεβαιότητα για την διάρκειά της, ή όταν συνοδεύεται από κάποιας μορφής σωματική απειλή, μπορεί να οδηγήσει σε διαταραχή της φυσιολογικής διανοητικής λειτουργίας του ατόμου επιφέροντας απώλεια ελέγχου των συναισθημάτων η οποία ανακτάται σταδιακά και με δυσκολία μετά την λήξη της απομόνωσης. Σε καθεστώς παρατεταμένης απομόνωσης μπορεί κάποιος να νιώσει παραίτηση ή ακόμα και απάθεια ή στο άλλο άκρο κρίσεις πανικού και υστερία.

Σκέψεις με αφορμή την ομαδική εικαστική έκθεση «Εγκλεισμοί» που συνεχίζεται έως τις 18 Δεκεμβρίου στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (Δρομοκαΐτειο). Ο γνωστός δημοσιογράφος Δημήτρης Τρίκας, εμπνευστής και επιμελητής της έκθεσης, χρησιμοποιώντας ως σημείο αναφοράς το βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού «Ιερά οδός 343. Μαρτυρίες από το Δρομοκαΐτειο» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) επιμελήθηκε τη δημιουργία ενός εικαστικού και ηχητικού σύμπαντος με στόχο την ανάδειξη μέσω της τέχνης των διαφορετικών όψεων του εγκλεισμού.

Τρία κτήρια στο Δρομοκαΐτειο, άδεια και εμφανώς παραμελημένα, έγιναν ο «καμβάς» που χρησιμοποίησαν οι καλλιτέχνες για να φωτίσουν την ιστορία του ιδρύματος που είναι αλληλένδετη με την εξέλιξη της επίσημης ψυχιατρικής στη χώρα μας: το Δάφτσειο, με τα ευρύχωρα, φωτεινά δωμάτια, όπου νοσηλεύονταν οι πιο εύποροι ασθενείς, το παλιό Τυπογραφείο που σήμερα λειτουργεί ως τμήμα του Μουσείου και στο οποίο απασχολούνταν νοσηλευόμενοι, και ο Άγιος Ισίδωρος με τα στενά, ανήλιαγα δωμάτια για την παραμονή των φτωχότερων τροφίμων.

Η περιήγηση στον χώρο της έκθεσης μου έφερε στο νου μνήμες από την εργασία μου στο Bootham Psychiatric Hospital του York, την επίσκεψή μου στο Ψυχιατρείο της Λέρου καθώς και τη δουλειά μου σε κέντρα κράτησης και φιλοξενίας προσφύγων στο Ανατολικό Αιγαίο. Η έκθεση όμως δεν απευθύνεται αποκλειστικά σε ειδικούς της ψυχικής υγείας: η μεγάλη αρετή της έγκειται ακριβώς στο ότι επιτυγχάνει να κάνει τον επισκέπτη να αναλογιστεί κάποια μορφή εγκλεισμού ή αποκλεισμού που έχει ο ίδιος βιώσει σε μία ή περισσότερες περιστάσεις του βίου του.

Η επιβεβλημένη απομόνωση, ως μέρος του ποινικού συστήματος, θεωρείται δεδομένη εδώ και αιώνες. Η πλήρης απομόνωση των ενόχων φαίνεται να περιορίζει την εγκληματική συμπεριφορά και τον σχεδιασμό παραβατικών πράξεων με άλλους κρατουμένους, -στο ποινικό σύστημα της Δανίας και της Σουηδίας αυτή η μορφή τιμωρίας είναι ακόμα και σήμερα διαδεδομένη – αποτελεί ωστόσο μια πρακτική που ευθύνεται για τη δημιουργία ψυχικών προβλημάτων ή σε κάποιες περιπτώσεις για την πλήρη ψυχοδιανοητική κατάρρευση φυλακισμένων, με ακραία παραδείγματα αυτά του αυτοτραυματισμού και της προσπάθειας ορισμένων να βάλουν τέλος στη ζωή τους.

Τι γίνεται όμως όταν το «έγκλημα» του ατόμου είναι ότι πάσχει από κάποια ψυχική νόσο που θεωρείται ότι το καθιστά επικίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια; Η δημιουργία των πρώτων ασύλων για άτομα που έπασχαν από ψυχικές διαταραχές σταδιακά οδήγησε τόσο στον αποκλεισμό συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, όσο και στη στενή συνεργασία επιστήμης και αρχιτεκτονικής ώστε να δημιουργηθούν οι κατάλληλοι χώροι που θα φιλοξενούσαν τους κοινωνικά αταίριαστους.

Το Bethlehem Hospital (ή, όπως είναι κοινώς γνωστό στους κατοίκους του Λονδίνου, το Bedlam), που υπήρξε το πρώτο δημόσιο ψυχιατρείο στην Ευρώπη και άρχισε να λειτουργεί το 1377, δεν ήταν παρά ένα άσυλο όπου εξοστρακίζονταν κάθε λογής ανεπιθύμητοι. Στο Bedlam επιβάλλονταν σκληρές σωματικές τιμωρίες, οι βασικές ανάγκες διατροφής παραμελούνταν συστηματικά ενώ οι περισσότεροι τρόφιμοι παρέμεναν αλυσοδεμένοι αρκετές ώρες της ημέρας, ώστε να μην δημιουργούν προβλήματα στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό.

Δυστυχώς, το Bedlam λειτούργησε ως πρότυπο για πολλά ψυχιατρικά ιδρύματα σε Βρετανία και ηπειρωτική Ευρώπη. Ένα παράδειγμα οικείο σε εμάς είναι η διαβόητη αποικία των ψυχικά ασθενών της Λέρου. Στις αρχές του ’80 οι άθλιες συνθήκες υγιεινής των νοσηλευόμενων και οι μεσαιωνικές μέθοδοι νοσηλείας ήρθαν στο φως μέσω μαρτυριών των γιατρών και αποτυπώθηκαν σε φωτογραφίες που έκαναν τον γύρο της Ευρώπης.

Στο πέρασμα του χρόνου η μηχανική καθήλωση των ασθενών και οι βάναυσες σωματικές τιμωρίες που συνηθίζονταν στα ψυχιατρικά ιδρύματα, αντικαταστάθηκαν από την αδιάλειπτη επιτήρηση των τροφίμων από τους σωφρονιστικούς λειτουργούς, ακριβώς όπως προτείνει στο Πανόπτικον, το αρχιτεκτονικό μοντέλο φυλακής που σχεδίασε τον 18ο αιώνα ο φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ, στο πλαίσιο της απόπειρας αναδόμησης του ποινικού συστήματος. Το Πανόπτικον, ένας πύργος που βρίσκεται στο κέντρο του κτηριακού συγκροτήματος δίνει στον δεσμοφύλακα τη δυνατότητα να έχει ορατότητα σε έναν δακτύλιο που είναι τοποθετημένα τα κελιά, ώστε να παρακολουθεί τους φυλακισμένους όλες τις ώρες της ημέρας, δίχως εκείνοι να τον βλέπουν. Το γεγονός ότι ο κάθε έγκλειστος δεν γνωρίζει αν και πότε τον παρακολουθούν εξασφαλίζει την πειθαρχία.

Στο εμβληματικό βιβλίο του Επιτήρηση και Τιμωρία, με θέμα τη διαμόρφωση της υποκειμενικότητας μέσω των διαδικασιών κανονικοποίησης που δημιουργούν οι επιμέρους μηχανισμοί εξουσίας, ο Φουκώ, εισάγοντας τον όρο «πανοπτικισμός» επισημαίνει ότι στην ιδέα του Πανόπτικου μπορούμε να αποδώσουμε τις σύγχρονες μορφές πρακτικών επιτήρησης του σώματος –και μέσω αυτής, του ελέγχου της συμπεριφοράς και εντέλει της αυτοσυνειδησίας- που δεν αφορούν μόνο στις φυλακές, αλλά και τα υπόλοιπα ιδρύματα, όπως το ψυχιατρείο, το άσυλο, το στρατόπεδο, το νοσοκομείο, το σχολείο.

Στα ψυχιατρικά ιδρύματα η αίσθηση που έχουν οι τρόφιμοι για την πραγματικότητα αλλάζει, ο χρόνος φαίνεται να επιβραδύνεται ή να παραμένει ακίνητος. Αυτή η διαταραχή της γραμμικής κανονικότητας του ρέοντος χρόνου δημιουργεί την αναγκαιότητα αυστηρών τελετουργικών που με την επαναληπτικότητά τους επιχειρούν να δώσουν σχήμα στις ώρες και τις μέρες που κυλούν πανομοιότυπες. Εκτός από την απώλεια αίσθησης του χρόνου, η αδυναμία συγκέντρωσης και η μερική απώλεια μνήμης αποτελούν τυπικά χαρακτηριστικά της κατάστασης που βιώνουν όσοι παραμένουν έγκλειστοι σε ψυχιατρεία, νοσοκομεία, και φυλακές.

Το Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν, με τις εξαιρετικές περιγραφές της ζωής των αρρώστων σε ένα σανατόριο στο Davos-Platz της Ελβετίας, παρουσιάζει με αριστοτεχνικό τρόπο την εμπειρία απομόνωσης των πρωταγωνιστών, δημιουργώντας ωστόσο έναν ρομαντικό μύθο: ο Χανς Κάστροπ, ο κεντρικός χαρακτήρας, απελευθερωμένος από την καταπιεστική ζωή της πόλης, και από την αίσθηση του χρόνου, απολαμβάνει μια καθημερινότητα χωρίς ευθύνες, αφιερωμένη στον έρωτα και τις πνευματικές αναζητήσεις. Αυτός ο εξωραϊσμός του εγκλεισμού, απέχει δυστυχώς πολύ από ό,τι ισχύει στην πραγματικότητα.

Όπως η φυματίωση έτσι και η ψυχική ασθένεια για αιώνες συμβόλιζε τον εκφυλισμό και την ηθική παρακμή που καθιστούσε απαραίτητη την απομάκρυνση του πάσχοντα από το περιβάλλον του -ακριβώς όπως ίσχυε για κάθε μολυσματική ασθένεια- και τον αποκλεισμό του σε έναν χώρο ειδικά διαμορφωμένο για να φιλοξενήσει ανθρώπους που είχαν χάσει τον συναισθηματικό τους έλεγχο ή την ικανότητα να είναι κοινωνικά δραστήριοι και παραγωγικοί.

Στην έκθεση συμμετέχουν οι καλλιτέχνες: Χλόη Ακριθάκη, Δημήτρης Αληθεινός, Δημήτρης Αντωνίτσης, Κατερίνα Αποστολίδου, Ιλεάνα Αρναούτου, Κωστής Βελώνης, Μπάμπης Βενετόπουλος, Αντώνης Βολανάκης, Πόκα Γιο + LAB12, Βαγγέλης Γκόκας, Θωμάς Διώτης, Μάρκος Ευλογημένος, Μαίρη Ζυγούρη, Κάπτεν, Νικομάχη Καρακωστάνογλου, Χάρης Κοντοσφύρης, Νίκος Κολιόπουλος, Καλλιόπη Λεμού, Μαρία Λοϊζίδου, Μαρία Λουίζου, Ναταλία Μαντά, Μάρω Μιχαλακάκου, Βασίλης Μπακάλης, Μάνια Μπενίση, Βάλλυ Νομίδου, Άγγελος Παπαδημητρίου, Άννα Παπαέτη, Ηλίας Παπαηλιάκης, Νίνα Παπακωνσταντίνου, Άρτεμις Ποταμιάνου, Πάνος Προφήτης, Πηνελόπη Πετσίνη, Ρεντούμης Δημήτρης, Μάριος Σπηλιόπουλος, Γιώργος Τσεριώνης, Ελένη Τζιρτζιλάκη, Κώστας Τσώλης, Σωκράτης Φατούρος, Αλέξης Φιδετζής, Δημήτρης Χαλάτσης, Δέσποινα Χαριτωνίδη, Κώστας Χριστόπουλος και Διονύσης Χριστοφιλογιάννης.

Performances διεξάγουν οι Φίλιππος Βασιλείου, Στάθης Γράψας/Αλέξανδρος Βουτσινάς, Γιάννης Μήτρου, Σάββας Στρούμπος/Ελλη Ιγγλίζ/Αννα Μαρκά-Μπονισέλ και Φίλιππος Τσιτσόπουλος.

Το εικαστικό κομμάτι πλαισιώνεται από τη διοργάνωση πέντε ημερίδων στις οποίες συμμετέχουν γνωστοί πανεπιστημιακοί, ερευνητές και συγγραφείς που προσεγγίζουν την ιστορία του εγκλεισμού μέσα από την έρευνά τους στους τομείς της ιστορίας, της φιλοσοφίας, της πολιτικής θεωρίας, της ψυχιατρικής και της λογοτεχνίας.

Η ευφυής σύλληψη του Δημήτρη Τρίκα -του οποίου η συστηματική ενασχόληση με τη Μουσειολογία και τη δημόσια ιστορία οδήγησε στην ανάληψη της εξαιρετικής πρωτοβουλίας της έκθεσης Εγκλεισμοί»- εύχομαι να λειτουργήσει ως αφετηρία για μια σειρά εκδηλώσεων που θα αναδείξουν τις υπόρρητες ή και σκοτεινές διαστάσεις της ιστορίας των νοσοκομειακών ιδρυμάτων στη χώρα μας.

Info
Ως 18 Δεκεμβρίου 2022
Πέμπτη-Παρασκευή-Σάββατο-Κυριακή, 15:00-20:00, Είσοδος ελεύθερη
Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής Δρομοκαΐτειο, Ιερά Οδός 343, Χαϊδάρι