William Kentridge: Μια έκθεση στο Λονδίνο για έναν από τους μεγαλύτερους εν ζωή καλλιτέχνες διαμαρτυρίας

Ο διάσημος Εβραίος δικηγόρος, Sir Sydney Kentridge, ο συνήγορος υπεράσπισης του Νέλσον Μαντέλα, μετακόμισε στο Λονδίνο τη δεκαετία του 1990. Ο μεγαλύτερος γιος του, ο William, αποφάσισε να μείνει στη Νότια Αφρική για να ασχοληθεί με την τέχνη διαμαρτυρίας. Αγνοήθηκε από τους κριτικούς τέχνης για δεκαετίες. Σήμερα, ο άνθρωπος αυτός, μετά από σαράντα χρόνια παρουσίας, κέρδισε την αναγνώριση, ως ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή καλλιτέχνες όλου του κόσμου. 

Η Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου φιλοξενεί μια μεγάλη έκθεση με το έργο του διεθνώς φημισμένου Νοτιοαφρικανού καλλιτέχνη και Επίτιμου Βασιλικού Ακαδημαϊκού, του William Kentridge. Είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς δημιουργούς της γενιάς του. 

Η συναισθηματική φόρτιση που δημιουργεί είναι τόσο έντονη, που νιώθεις να παραλύεις μπαίνοντας στο σύμπαν που δημιουργεί. Σε κάνει να σκέφτεσαι και να νιώθεις διαφορετικά. Η καλλιτεχνική του  προσέγγιση είναι έντονα πολιτικοποιημένη. Το έργο του μιλάει σε ένα παγκόσμιο κοινό. Καταπιάνεται με σύνθετες αναλύσεις, μιλά για τις φυλετικές διακρίσεις και την ιστορία του Απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής.

Δημιουργεί κινούμενα σχέδια, χαρακτική, γλυπτική, περφόρμανς, κολάζ, ταπισερί, σκηνογραφία, bookmaking, θέατρο, κινηματογράφο, όπερα μεταξύ πολλών άλλων καλλιτεχνικών εκφράσεων. Πόσοι είναι οι δημιουργοί με τόσο μεγάλο καλλιτεχνικό εύρος; 

Οι μεγάλες αίθουσες του συγκλονιστικού κτιρίου της Βασιλικής Ακαδημίας των Τεχνών (Royal Academy of Arts) έχουν προσαρμοστεί ανάλογα, ώστε να μπορέσουν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις του διαλόγου ανάμεσα στον επισκέπτη και στο συναρπαστικό έργο του καλλιτέχνη. Δεν είναι λίγες οι φορές που νιώθεις μια μπουνιά στο στομάχι καθώς εκείνος παίζει με μαεστρία με μαυρόασπρους δραματικούς τόνους ώστε να υπογραμμίσει τους τρόπους με τους οποίους η ιστορία, η εθνική ταυτότητα, η αποικιοκρατία και τα τραύματα της επιβίωσης μπορούν να διερευνηθούν, να αναλυθούν μέσω της τέχνης. Πώς θα είχε προχωρήσει η ιστορία της ανθρωπότητας χωρίς εμβληματικούς καλλιτέχνες οι οποίοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές αποφάσεις; 

Ο William Kentridge αέναα εξετάζει τον εαυτό του και τη θέση του στη γενέθλια χώρα, τη σχέση του με την εξουσία, την αντίσταση, τις φυλετικές διακρίσεις, τις εντάσεις που έχουν καθορίσει την ιστορία της Νότιας Αφρικής, ίσως και όλης της ηπείρου. Οι εικόνες του είναι γεμάτες ένταση, συναισθηματική και ψυχολογική φόρτιση. Ένιωσα τις χειμαρρώδεις ιδέες του να έρχονται κατά κύματα πάνω μου, να με κατακλύζουν κι ήταν εξουθενωτικό να τον παρακολουθείς δίχως να μπορείς να πάρεις μια ανάσα. Το έργο του είναι σαρωτικό, σε ρίχνει αποκαμωμένο από την προσπάθεια να συμμετάσχεις στην ακρόαση των ήχων, των εικόνων και των ιδεών του. Δεν είναι λίγες οι στιγμές που αισθάνεσαι λίγος και μικρός μπροστά στις δημιουργίες αυτού του «γίγαντα», εξαιτίας όχι μόνο των περίπλοκων αφηγήσεών του αλλά και από τα πολλαπλά στρώματα νοημάτων των έργων του. Σε στεγνώνει όπως ο ήλιος την αφρικάνικη γη. 

Τα έργα τέχνης του William Kentridge είναι κυρίως ασπρόμαυρα. Δουλεύει με κάρβουνο, με ινδικό μελάνι, με πινέλο κινεζικής καλλιγραφίας. Επίσης μερικές φορές παίζει με ανεστραμμένες εικόνες όπου κάνει μαύρο το φόντο και χρησιμοποιεί λευκές γραμμές. Η έντονη αντίθεση μεταξύ μαύρου και λευκού μπορεί να θεωρηθεί ως η αντίθεση μεταξύ των φυλών στη Νότια Αφρική. Το κόκκινο συμβολίζει το αίμα, τις πληγές, τον θάνατο και τη βία. Μια βασική πτυχή της δουλειάς του Kentridge είναι ότι η ύλη έχει μνήμη. Παρόλο που το κάρβουνο είναι εύκολο να το σβήσεις, κανείς και ποτέ δεν μπορεί να το σβήσει πλήρως. Τα υπολείμματα άνθρακα κολλάνε στις ίνες του χαρτιού, αφήνοντας μουτζούρες και εικόνες φαντασμάτων. Η διαδικασία κινηματογράφησης καταγράφει τις αλλαγές στο σχέδιο, αλλά οι ραβδώσεις που παραμένουν διατηρούν την ιστορία του σχεδίου. Δημιουργεί μια αίσθηση εξασθένισης της μνήμης ή του χρόνου που περνά. Αυτό παίζει με την ιδέα πως δεν μπορούμε ποτέ να σβήσουμε πραγματικά το παρελθόν. Ως άνθρωποι, θα μας στοιχειώνει πάντα το παρελθόν.

Η διαδικασία της τεχνικής μπορεί να έχει ρίζες στην αναξιοπιστία των αναμνήσεών μας. Κάθε φορά που ανακαλούμε μια ανάμνηση, τη βλέπουμε με τα τωρινά μας μάτια, αλλάζουμε πολύ συχνά τη μνήμη. Έτσι οι αναμνήσεις μας είναι ασυνεπείς, εύθραυστες και αναξιόπιστες. 

Ο William Kentridge χρησιμοποιεί σύμβολα ως μέρος της οπτικής του γλώσσας. Τα βρίσκουμε στα έργα τέχνης, στις ταινίες του και είναι συσκευές που χρησιμοποιούνται για την επικοινωνία, τη μετάδοση ενός μηνύματος ή την αναπαραγωγή μουσικής. Χρησιμοποιεί μεγάφωνο, γραφομηχανή, τηλέφωνο, τηλεγράφημα, κώδικα μορς, εναέριες γραμμές ηλεκτρικού ρεύματος, φωτογραφική μηχανή, εφημερίδες, διαφημιστικές πινακίδες, βιβλία, μετρονόμους και γραμμόφωνα. 

Το μεγάφωνο εμφανίζεται συχνά. Το εμπνεύστηκε βλέποντας τον Λένιν να το χρησιμοποιεί. Ένα μεγάφωνο είναι ένα αντικείμενο με εμβληματική θέση στους αγώνες, στις πορείες, στις εικόνες της τέχνης αντίστασης. Στο έργο του Kentridge, το μεγάφωνο μπορεί να στέκεται ως σύμβολο απρόσωπης εξουσίας και δικτατορίας ή μπορεί απλώς να αντιπροσωπεύει τη φωνή του καλλιτέχνη. 

“Animation” κυριολεκτικά σημαίνει να ζωντανεύεις προσθέτοντας κίνηση. Ο Kentridge λατρεύει την κίνηση, κυρίως όμως λατρεύει τη μεταμόρφωση, μετατρέποντας ένα αντικείμενο σε κάτι ολοκληρωτικά διαφορετικό. Χρησιμοποιεί τη μεταμόρφωση για να συνδέσει διαφορετικά γεγονότα, πλοκές και εικόνες, που ενώνει άλλες σκηνές του χρόνου και του χώρου.

Ο William Kentridge βρίσκεται στην καλλιτεχνική σκηνή εδώ και τέσσερις δεκαετίες. Είναι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης. Το έντονα πολιτικοποιημένο έργο του αφηγείται συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους. Σημείο αναφοράς το 1994. Όλα τα έργα πριν από το 1994, αντιπροσωπεύουν την Τέχνη της Αντίστασης. Κι εκείνα που ακολούθησαν μετά το 1994 είναι Multi-Media ή New Media Art.

Το 1994 είναι χρονιά κλειδί για το έργο του καλλιτέχνη διότι σηματοδότησε το τέλος του Απαρτχάιντ. Στα πρώτα σχέδια και στις ταινίες του William Kentridge είναι φανερή η επιρροή της βάναυσης κοινωνίας που προέκυψε από το καθεστώς του Απαρτχάιντ. Το 1962, ο Νέλσον Μαντέλα συνελήφθη και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη. Το 1976, περισσότεροι από 600 μαθητές σκοτώθηκαν στη σφαγή του Sharpeville. Το 1990, ο Νέλσον Μαντέλα αποφυλακίστηκε και το 1994 ο Νέλσον Μαντέλα ορκίστηκε Πρόεδρος της Νότιας Αφρικής. Μια ημερομηνία ορόσημο, η αρχή της Νέας Νότιας Αφρικής.

Ανάμεσα από animation, σκίτσα, ταπισερί μεγάλων διαστάσεων ένα μεγάλο αφαιρετικό δέντρο, δεσπόζει στην αίθουσα. Είναι ένα έργο, από μια σειρά σχεδίων με μεγάλα, αυτόχθονα δέντρα της Νότιας Αφρικής, σχεδιασμένα με ινδική μελάνη. Ένα στραβό, ξερό γέρικο δέντρο απλώνεται προς τα έξω με ένα περίπλοκο δίκτυο κλαδιών μέσα σε ένα άγονο, εγκαταλελειμμένο τοπίο, που φαίνεται να ραγίζει κάτω από το βάρος της δικής του ιστορίας. 

Ο Kentridge συνδέει τη γενεαλογία αυτών των σχεδίων με την παιδική του ηλικία. Όταν ήταν μικρό αγόρι, ο πατέρας του μίλησε για τη δουλειά του στις «Δοκιμασίες προδοσίας» του Νέλσον Μαντέλα, που ο τετράχρονος τότε καλλιτέχνης είχε ακούσει ως «τα δέντρα και τα κεραμίδια», κάνοντάς τον να σκεφτεί τα δέντρα του κήπου του. Ο Kentridge πήρε τον τίτλο αυτού του σχεδίου, "The Shrapnel in the Trees", από μια φράση στη γερμανική δασοκομία, που σχετίζεται με σκάγια από εκρηκτικά που άφησαν πίσω τους στα δάση μετά τους βομβαρδισμούς του 2^ου Παγκοσμίου Πολέμου.

Το έργο του έχει βαθιές πολιτικές αντιστοιχίες, υπάρχουν κρυμμένα νοήματα κάτω από τη φαινομενικά γραφική επιφάνεια, ο Kentridge υπογραμμίζει τους τρόπους με τους οποίους η κοινωνική και πολιτική ιστορία διεισδύει σε όλες τις πτυχές της καθημερινής μας ζωής, όπως επισημαίνει η συγγραφέας Margaret Koster Koerner: «Δέντρα της γνώσης του καλού και του κακού, ούτε αυτά ούτε το δάσος που κατοικούν είναι αθώο».

Ο William Kentridge, γεννήθηκε στις 28 Απριλίου του 1955, στο Γιοχάνεσμπουργκ. Οι γονείς του, Sydney και Felicia Kentridge, και οι δύο δικηγόροι. Ο πατέρας του, από το 1999 του δόθηκε ο τιμητικός τίτλος σερ, εκπροσώπησε κατά τη διάρκεια της καριέρας του τρεις αποδέκτες του βραβείου Νόμπελ. Τον Νέλσον Μαντέλα, τον αρχιεπίσκοπο Ντέσμοντ Τούτου, τον αρχηγό Άλμπερτ Λουθούλι.  

Οι γονείς του ειδικεύονταν στην εκπροσώπηση ανθρώπων που καταπιέζονταν από το σύστημα του Απαρτχάιντ. Ο πατέρας και η μητέρα του έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο σε μια σειρά από τις πιο σημαντικές πολιτικές δίκες στη Νότια Αφρική της εποχής του Απαρτχάιντ, συμπεριλαμβανομένης της δίκης για προδοσία του Νέλσον Μαντέλα και της έρευνας του 1978 για τον θάνατο του Στιβ Μπίκο. Η μητέρα του, ήταν συν ιδρύτρια του South Africa Legal Resources Centre, μιας οργάνωσης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αφοσίωση των γονιών του στον αγώνα κατά του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, η έντονα δράση τους είχε μόνιμο αντίκτυπο στην καλλιτεχνική του έκφραση. Ο William Kentridge μεγάλωσε μέσα σε ένα πολιτικοποιημένο περιβάλλον, ήταν αδύνατο να μην επηρεαστεί ο τρόπος σκέψης του κι η καλλιτεχνική του εκφραστικότητα.  

Φοίτησε στο Πανεπιστήμιο του Witwatersrand στο Γιοχάνεσμπουργκ από το 1973 έως το 1976 και στο Ίδρυμα Τέχνης του Γιοχάνεσμπουργκ από το 1976 έως το 1978. Αρχικά σπούδασε ζωγραφική και σχέδιο, στη συνέχεια μίμο και θέατρο στο L'École Internationale de Théâtre Jacques Lecoq στο Παρίσι, από το 1981 έως το 1982. Επέστρεψε στη Νότια Αφρική το 1985, δούλεψε σε μια τηλεοπτική σειρά και την ίδια χρονιά γύρισε την πρώτη του ταινία κινουμένων σχεδίων, Vetkoek/Fete Galante. Ανέπτυξε μια μέθοδο δημιουργίας ταινιών που ονόμασε «κινούμενα σχέδια του φτωχού», στην οποία φωτογράφιζε σχέδια με κάρβουνο και κολάζ καθώς τα προσάρμοζε σταδιακά, όπως στις πρώτες ταινίες Johannesburg, 2nd Greatest City After Paris (1989) και Monument (1990) .

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, ο Kentridge δημιουργεί και συχνά συνδυάζει σχέδια, ταινίες και θέατρο. Από το 1992 συνεργάζεται με την Handspring Puppet Company, παρουσιάζοντας κούκλες και τους χειριστές τους στη σκηνή κατά τη διάρκεια παραστάσεων. Το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς του έχει πολιτικά κίνητρα. Δημιουργεί αφίσες, σχέδια και θεατρικά έργα, τα οποία έρχονται σε αντιπαράθεση με το καθεστώς του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής. 

Μια σειρά ταινιών, όπως το Mine (1991) και το Stereoscope (1998-99) έχουν ενσωματώσει επαναλαμβανόμενους χαρακτήρες όπως ο Soho Eckstein, ένας αδίστακτος καπιταλιστής, κι ο Felix Teitelbaum, ένας ζαλισμένος ονειροπόλος, οι οποίοι μιλούν για την ασάφεια του νοτιοαφρικανικού παρόντος. Στο Zeno στις 4 π.μ. (2001), ο καλλιτέχνης δημιούργησε μια οπερέτα βασισμένη στο μυθιστόρημα του Italo Svevo του 1923 Confessions of Zeno, συνδυάζοντας κουκλοθέατρο σκιών, κινηματογράφο, μουσική και θέατρο. 

Ο Soho εμφανίστηκε ξανά στο Tide Table (2003–04), μια συζήτηση για την κρίση του AIDS στη Νότια Αφρική. Στη σειρά ταπετσαριών του (2001–07), ο Kentridge απεικονίζει μια σουίτα από περίπλοκες σιλουέτες ραμμένες με βαμμένο μοχέρ πεζοπορώντας σε χάρτες από άτλαντες του 19^ου αιώνα, οι οποίοι υπογραμμίζουν το μακροχρόνιο ενδιαφέρον του για προβολές και μαριονέτες σκιών. 

Ο Kentridge έχει εκθέσει παντού. Είχε ατομικές εκθέσεις στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη (1999), στο Μουσείο Hirshhorn και στον Κήπο Γλυπτικής στην Ουάσιγκτον, DC (2001), στο Νέο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Νέα Υόρκη (2001), Κέντρο Georges Pompidou στο Παρίσι (2002), Castello di Rivoli στην Ιταλία (2004), Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης στη Νέα Υόρκη (2004), Deutche Guggenheim στο Βερολίνο (2005), Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη (2006), Μουσείο Μοντέρνας στη Στοκχόλμη (2007) και στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας (2008), μεταξύ άλλων χώρων. 

Μια σημαντική έρευνα για το έργο του Kentridge οργανώθηκε από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο το 2008 και ταξίδεψε, στο Μουσείο Τέχνης Norton (2008) και στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (2010). Έχει επίσης συμμετάσχει σε πολλές ομαδικές εκθέσεις, συμπεριλαμβανομένων της Μπιενάλε της Βενετίας (1993 και 2005), της Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης (1995), της Μπιενάλε του Σίδνεϊ (1996), της Documenta, του Κάσελ, της Γερμανίας (1997 και 2002), της Μπιενάλε του Σάο Πάολο (1998), του Carnegie International, Πίτσμπουργκ (1999), Μπιενάλε της Σαγκάης (2000) και Τριενάλε του Ώκλαντ (2004). Έχει εμφανιστεί σε πολλά διεθνή φεστιβάλ κινηματογράφου, μεταξύ των οποίων το Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Νέας Ζηλανδίας και το Internationales Trickfilm Festival Stuttgart (και τα δύο 2000). Έχει λάβει πολλά βραβεία για τη δουλειά του, όπως το βραβείο Blue Ribbon στο Φεστιβάλ Αμερικανικού Κινηματογράφου στη Νέα Υόρκη (1985), το Βραβείο Carnegie στο Carnegie International (2000), το Βραβείο Μπιενάλε Sharjah (2003) και το βραβείο Kaiserring από το Mönchehaus-Museum für Moderne Kunst στο Goslar της Γερμανίας (2003). Ο Kentridge προκρίθηκε επίσης για το βραβείο Hugo Boss το 1998. Ζει και εργάζεται στο Γιοχάνεσμπουργκ.