Ομοερωτική και σοσιαλιστική: Η τέχνη κι ένας κόσμος που δεν υπάρχουν πια

Επτά άντρες κάνουν μπάνιο σε ένα κοινόχρηστο ντους. Τα άκρα τους αιωρούνται σε μια σχεδόν βασανιστκή γειτνίαση, αλλά ποτέ δεν αγγίζονται. Κι αυτός είναι ο λόγος που η εικόνα ξεχειλίζει από μια ερωτική ένταση η οποία αφήνει την φαντασία του θεατή να συμπληρώσει τα κενά. Είναι 1964. Το Τείχος του Βερολίνου είχε υψωθεί τρία χρόνια νωρίτερα. Η σεξουαλική επανάσταση δεν είναι ακόμη στον ορίζοντα για να μη μιλήσουμε καν για την ομοφυλοφιλία. Στη Δύση, η σύγχρονη τέχνη είναι ήδη επιρρεπής στην εξέγερση, ενώ η τέχνη στη Ανατολική Γερμανία, χρησιμεύσει αποκλειστικά για να δώσει στον σοσιαλισμό μια συλλογική ταυτότητα. Οτιδήποτε άλλο πέφτει θύμα λογοκρισίας.

Η λινογραφία του γερμανού καλλιτέχνη Jürgen Wittdorf του 1964, με τίτλο Under the Shower, από τη σειρά Youth and Sport, μπορεί να μοιάζει σαν ένα σκίτσο από ένα graphic novel ή να θυμίζει τα σχέδια του θρύλου της γκέι απελευθέρωσης Tom of Finland. Ωστόσο, η αισθησιακή σκηνή στο ντους δεν είχε ποτέ σκοπό να σκανδαλίσει.

Ο Jürgen Wittdorf πέθανε το 2018 σε ηλικία 86 ετών. Και στις δύο Γερμανίες κατά την διάρκεια του ψυχρού πολέμου, η ομοφυλοφιλία ήταν ακόμα ένα ταμπού, η αγνόηση του οποίου απαιτούσε υπεράνθρωπο θάρρος για τα μέλη αυτής της κοινότητας. Αν και η Ανατολική Γερμανία ήταν νομικά πιο φιλελεύθερη από τη Δυτική Γερμανία, η παράγραφος 175 εξακολουθούσε να ισχύει μέχρι το 1968 και επομένως οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ανδρών απαγορεύονταν και χρειάστηκε να ενωθούν ο δύο Γερμανίες για να καταργηθεί τελικά ο νόμος το 1994. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να αντιμετωπιστεί η λινογραφία του Wittdorf, ως μια πολιτική κίνηση με τεράστιο προσωπικό ρίσκο για αυτόν.

Με εντολή από την κομμουνιστική κυβέρνηση της Ανατολική Γερμανίας, η διάσημη πια κορνίζα κρεμόταν για χρόνια στη σκάλα της αθλητικής ακαδημίας της Λειψίας και αργότερα εμφανίστηκε σε μια καθεστωτική εφημερίδα του σοσιαλιστικού κινήματος νεολαίας. Φαίνεται παράδοξο σήμερα, αλλά το γεγονός ότι η ομοφυλοφιλία ήταν ταμπού εκείνη την εποχή ήταν ακριβώς ο λόγος που ο Wittdorf δεν προκάλεσε καμία προσβολή και δεν κίνησε τις υποψίες με το θέμα του έργου του. Ένας ομοερωτικός πίνακας; Κάτι τέτοιο φαινόταν τόσο παράλογο στην επιτροπή λογοκρισίας που δεν τους πέρασε καν από το μυαλό. Ήταν τυχερός, κυρώσεις και καταστολή δεν σημειώθηκαν.

Εξήντα χρόνια αργότερα, η ξεκάθαρη ένταση και αντίθεση μεταξύ του κομφορμισμού και της απαγορευμένης επιθυμίας οδηγεί την αναβίωση του έργου του Jürgen Wittdorf, ο οποίος έπεσε στην αφάνεια μετά την κατάρρευση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας και πέθανε πάμφτωχος στο Βερολίνο πριν από τέσσερα χρόνια. Φέτος, μια πρώτη αναδρομική έκθεση στην γκαλερί του Biesdorf Palace στο Βερολίνο στέφθηκε με επιτυχία, προσελκύοντας 13.400 επισκέπτες από τις αρχές Σεπτεμβρίου.

«Αυτό που κάνει το έργο του Wittdorf τόσο συναρπαστικό δεν είναι μόνο η αριστοτεχνική του τεχνική», λέει στον Guardian η Karin Scheel, η οποία επιμελήθηκε την έκθεση με τον γκαλερίστα Stephan Koal. «Είναι επίσης η ζωή που ζήσαμε μέσα από αυτές τις εικόνες, μιας σεξουαλικότητας που καταπιέστηκε και αργότερα αγκαλιάστηκε. Οι άνθρωποι σε αυτές τις φωτογραφίες έχουν αυτοπεποίθηση από μόνοι τους, όχι μέσα από τα κόκκινα λάβαρα ή τα πολιτικά σύμβολα που κραδαίνουν».

Ενώ η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας αποποινικοποίησε τις σεξουαλικές πράξεις μεταξύ ανδρών το 1968, ένα χρόνο πριν από τη Δυτική Γερμανία, υπήρχαν λίγοι δημόσιοι χώροι όπου ο τρόπος ζωής των ομοφυλόφιλων και των λεσβιών μπορούσε να είναι ελεύθερος. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 υπήρξαν πολιτικές εκστρατείες ενάντια στα «ερωτικά μπαρ» και ο γυμνισμός εξαπλώθηκε μετά την δεκαετία του 1970.

«Όσων αφορά στην ομοφυλοφιλία, η Ανατολή ήταν τόσο αστική όσο και η Δύση», σημειώνει ο Andreas Sternweiler, φίλος του Wittdorf που επιμελήθηκε την πρώτη του ατομική έκθεση στο Schwules Museum του Βερολίνου το 2012.

Η τέχνη, ωστόσο, ήταν ένα τομέας όπου οι καλλιτέχνες είχαν τη δυνατότητα να γιορτάζουν το ανδρικό σώμα, ειδικά με ένα στιλ και μια τεχνοτροπία όπως ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός που είχε τη τάση να φετιχίζει την υγιή σωματική διάπλαση. Ο Wittdorf είχε τις πρώτες του σεξουαλικές εμπειρίες με άλλους άντρες το 1963, ενώ εργαζόταν στην σειρά Youth and Sport και τελικά εξομολογήθηκε τον σεξουαλικό του προσανατολισμό την ίδια χρονιά σε μερικούς στενούς φίλους και συναδέλφους καλλιτέχνες.

Ο Wittdorf είχε κερδίσει τους πρώτους θαυμαστές δύο χρόνια νωρίτερα, με μια σειρά από ξυλογραφίες με τίτλο Cycle for Youth. Ειδικά οι νέοι, μπορούσαν να δουν τους εαυτούς τους σε αυτές τις φωτογραφίες, με εφήβους να φιλιούνται στα σοκάκια, νεαρά ζευγάρια να οδηγούν μοτοσικλέτες ή νέοι μπαμπάδες να προσπαθούν να ισορροπήσουν τα παιδιά τους και τις τσάντες με τα ψώνια.

Ιδιαίτερα οι μεγαλύτερης ηλικίας ανατολικογερμανοί παρέμειναν δύσπιστοι. Οι κριτικοί βρήκαν τους νέους στη σειρά Cycle for Youth πολύ δυτικοποιημένους. Οι αναγνώστες εφημερίδων έγραψαν γράμματα παραπονούμενοι για μια φωτογραφία στην οποία ένας νεαρός άνδρας είχε τα χέρια του στις τσέπες του κατά τη διάρκεια ενός φιλιού με μια γυναίκα. Ο Andreas Sternweiler είπε ότι η εικόνα ήταν κυρίως αυτοβιογραφική. Μια πρώιμη έκφραση για το γεγονός ότι ο Wittdorf ήταν ψυχρός απέναντι στο άλλο φύλο.

Ενώ ο Wittdorf ένιωθε δυσφορία με τα κοινωνικά πρότυπα της Ανατολικής Γερμανίας, ποτέ δεν επαναστάτησε ανοιχτά ενάντια στο σύστημα. Μέλος του κυβερνώντος κόμματος «Σοσιαλιστική Ενότητα» από το 1957, κέρδιζε τα προς το ζην από μαθήματα σχεδίου για συνοριοφύλακες και αστυνομικούς, οι οποίοι του ανέθεσαν να φτιάξει μια τοιχογραφία για την καντίνα στα κεντρικά τους γραφεία στο Βερολίνο. Η ανάμειξη καλλιτεχνών και εργατών σε δημιουργικούς «κύκλους» ήταν μέρος ενός κρατικού προγράμματος για να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ διανοουμένων και προλεταριάτου.

Με την κατάρρευση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, η ζωή του Wittdorf ως εκπαιδευτή τελείωσε. Ήδη στα 60 του, συνέχιζε να κάνει μαθήματα σχεδίου για φίλους από το διαμέρισμά του, αλλά τελικά αναγκάστηκε να πουλήσει την ιδιωτική του συλλογή με αντίκες και έργα άλλων καλλιτεχνών για να τα βγάλει πέρα.

Μετά τον θάνατό του, τα υπόλοιπα έργα που είχαν συσσωρευτεί στο διαμέρισμά του στο Βερολίνο πουλήθηκαν σε δημοπρασία για να διευθετηθούν εκκρεμή χρέη, με τον πρώην μαθητή του Jan Linkersdorff να κερδίζει την προσφορά. «Ενδιαφερόταν πολύ για τη λαχτάρα των νέων για ατομική έκφραση», είχε δηλώσει ο Jan για τον δάσκαλό του.

Ωστόσο, η ζωή μακριά από το απολυταρχικό σοσιαλιστικό κράτος δεν χαρακτηρίστηκε μόνο από απογοήτευση. «Ήταν πικραμένος από τη δική του καλλιτεχνική αφάνεια, αλλά απολάμβανε επίσης την ελευθερία που είχε κερδίσει», είπε ο Sternweiler, του οποίου η έκθεση του 2012 σήμαινε ότι ο Wittdorf πήρε μια γεύση από τη δική του αναβίωση τα τελευταία χρόνια της ζωής του. «Η γκέι σκηνή του Δυτικού Βερολίνου ήταν πια πιο διαφοροποιημένη και αυτό είναι κάτι που αγαπούσε».

Στην αναδρομική έκθεση του Biesdorf Palace, η οποία θα διαρκέσει μέχρι τον Φεβρουάριο του 2023, μπορεί κανείς να δει πίνακες με πανκς με πράσινα μαλλιά δίπλα σε ένστολους άνδρες, κρεμασμένα σε μια χαωτική διάταξη  από το δάπεδο μέχρι την οροφή έτσι όπως συνήθιζε ο ίδιος ο Wittdorf στο σπίτι του. Ένα πορτρέτο του Λένιν κρέμεται ελαφρώς αδέξια, μακριά από τα υπόλοιπα, κολλημένο πάνω από την πόρτα του ασανσέρ. Η γοητεία του με την ανδρική μορφή οδηγεί τον επισκέπτη σε έργα με πρωταγωνιστές ομάδες ποδηλατών, Ολυμπιονίκες κολυμβητές ή οικοδόμους σε ένα μεσημεριανό διάλειμμα. Οι γυναίκες του είναι πιο αδιάφορες σε δευτερεύοντα ρόλο, με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Η έκθεση αποτελείται από σχεδόν 250 φωτογραφίες, συμπεριλαμβανομένων όλων των σημαντικών έργων του, καθώς και περίπου 50 κεραμικά.