When Walls Talk: Μια έκθεση στις Βρυξέλλες ανατρέχει σε 100 χρόνια ευρωπαϊκής ιστορίας μέσα από αφίσες

Από τον Μάιο του 2017 λειτουργεί στις Βρυξέλλες το Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, ένα μουσείο που εκθέτει την ιστορία της Ευρώπης (όχι μόνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης) με οπτική γωνία την ίδια την Ευρώπη και όχι τα επί μέρους κράτη. Το νέο αυτό μουσείο αξίζει να γίνει πιο γνωστό στο ευρύ κοινό.

«Τι είναι η Ευρώπη; Όπως φαίνεται και από τη γεωγραφία, η Ευρώπη δεν υπήρξε ποτέ ένας σαφώς περιορισμένος χώρος. Το όνομα της ηπείρου προέρχεται από τον αρχαιοελληνικό μύθο της Ευρώπης, ο οποίος στο πέρασμα του χρόνου έχει δεχθεί νέες ερμηνείες από διάφορες οπτικές γωνίες όπως άλλωστε και ίδια η ιστορία. Μπορούμε να πούμε ότι μοιραζόμαστε ένα κοινό ευρωπαϊκό παρελθόν; Η Ευρώπη σκιαγραφείται από τα επιτεύγματα και τις παραδόσεις της. Πώς η ιστορία επέδρασε στους λαούς με διαφορετικό τρόπο; Μπορούμε να βρούμε κοινά στοιχεία; Μία παρακαταθήκη κοινής ευρωπαϊκής μνήμης;»

Με αυτά τα λόγια, που δίνουν το στίγμα της, ξεκινά η περιήγηση στη μόνιμη έκθεση του Σπιτιού της Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Η έκθεση αυτή περιγράφει τη σύγχρονη ιστορία της Ευρώπης από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τις μέρες μας, αλλά ξεκινά την αφήγησή της από τον μύθο της αρπαγής της Ευρώπης από τον Δία και εξετάζει την Ευρωπαϊκή κληρονομιά ξεκινώντας από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη.

Εκτός από τη μόνιμη έκθεση, το μουσείο οργανώνει και περιοδικές εκθέσεις. Μέχρι τις 13 Νοεμβρίου, φιλοξενεί μια πρωτότυπη, ευρηματική έκθεση που αντλεί στοιχεία από την κοινή ευρωπαϊκή μας μνήμη και παρουσιάζει την εικόνα της Ευρώπης και της ευρωπαϊκής ιστορίας των τελευταίων 100 χρόνων μέσω του πιο διαδεδομένου και προσιτού μέσου επικοινωνίας, της αφίσας. 

Οι άνθρωποι πάντα ένιωθαν την ανάγκη να ενημερώσουν ο ένας τον άλλον, με ήχους, με λόγια, άγγιγμα, γραφή, σημεία ή εικόνες. Μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις στον δυτικό κόσμο ήταν το τυπογραφείο του Johannes Gutenberg. Κάπως έτσι ξεκίνησε η παραγωγή των πρώτων αφισών, με χρήση της τυπογραφίας. Εάν μια εικόνα αξίζει χιλιάδες λέξεις, τότε μια αφίσα μπορεί και αντιπροσωπεύει ένα ολόκληρο κεφάλαιο ιστορίας. Ο τίτλος της έκθεσης αντανακλά την καταλυτική επίδραση που έπαιξαν οι αφίσες, οι οποίες κατόρθωναν να μετατρέψουν τοίχους και κολόνες σε ισχυρά μέσα επικοινωνίας.

Ο επιμελητής της έκθεσης Περικλής Χριστοδούλου, στην αρχή της κουβέντας μας, μου είπε ότι η αφίσα όπως την ξέρουμε σήμερα, ένα μεγάλο φύλλο χαρτιού με (έγχρωμη) εικόνα και κείμενο που μεταφέρει κάποιο μήνυμα, εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Ευρώπη, στη Γαλλία, στα μέσα του 19^ου αιώνα. Γρήγορα διαδόθηκε τόσο πολύ που κατέλαβε τους τοίχους όλων των μεγάλων πόλεων. «Αφίσες» υπήρχαν ίσως και προηγουμένως, περιείχαν όμως κατά κύριο λόγο κείμενα, συνήθως επίσημες ανακοινώσεις. Ενημέρωναν τους πολίτες που συγκεντρώνονταν γύρω τους για τα τελευταία νέα και τους νόμους, προκαταβάλλοντας την έννοια και τη δημιουργία της δημόσιας σφαίρας, ενός χώρου για δημόσιο διάλογο.

Η εικονογραφημένη αφίσα είναι αντανάκλαση της αυξημένης εμπορευματοποίησης του κόσμου και, αργότερα, αποτύπωση των αντιμαχόμενων πολιτικών ιδεολογιών. Χάρη στο μεγάλο τους μέγεθος και την εντυπωσιακή τους παρουσία, οι αφίσες κυριαρχούν στη δημόσια σφαίρα και σηματοδοτούν και αυτές με τη σειρά τους το αστικό τοπίο. Οι αφίσες είναι βεβαίως εφήμερες δημιουργίες, προϊόντα της στιγμής, αλλά πολλά στοιχεία τους ανακυκλώνονται και διατηρούνται ζωντανά στη συλλογική πολιτιστική μας μνήμη. 

Οι αφίσες έχουν αποτελέσει αποτελεσματικά όπλα διαμαρτυρίας. Έχουν σαφή και ολοκληρωμένα μηνύματα, συνθήματα, μότο, προτροπές. Πολλές φορές η χρωματική σύνθεση (πολυχρωμία ή μαυρόασπρο) βοηθά στη δημιουργία έντονων συναισθημάτων είτε ευφορίας, είτε φόβου, αποφασιστικότητας. Ένα κομμάτι χαρτί χρησίμευσε ως όχημα ιδεών, διδασκαλίας, κατήχησης, ανάδειξης ή ενταφιασμού τάσεων. Η τέχνη πάντοτε έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στη δημιουργία αφισών, υπάρχουν αφίσες απαράμιλλης ομορφιάς και δύναμης στην έκθεση.

Από την προπαγάνδα των δύο παγκόσμιων πολέμων και του ψυχρού πολέμου μέχρι την έκρηξη των πολιτιστικών ανταλλαγών, την εξάπλωση του τουρισμού και την ανάδειξη της πολυφωνίας των κοινωνικών κινημάτων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, πολύπλευρες διαστρωματώσεις της ευρωπαϊκής διαίρεσης και ενότητας έρχονται στην επιφάνεια με την έκθεση «Όταν οι τοίχοι μιλούν» χάρη σε επιλεγμένες αφίσες από τη συλλογή του Σπιτιού της Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Οι αφίσες αντανακλούν τη διαμόρφωση και τη μετατροπή της δημόσιας σφαίρας στις ευρωπαϊκές πόλεις, αποτυπώνουν τα σημαντικά στάδια στη σχεδιαστική εξέλιξη της εικονογράφησης στην Ευρώπη, και αποτελούν απτή έκφραση διασυνοριακών παραλληλισμών, συσχετισμών, αλληλεπιδράσεων.

Αφίσες υπάρχουν σε κάθε μέγεθος, από μικρά φύλλα χαρτιού Α4 έως τεράστιες διαφημιστικές πινακίδες. Διαφέρουν σε ποιότητα ανάλογα με το ταλέντο των σχεδιαστών τους. Είναι μέσο δημοφιλές και τα θέματά τους καλύπτουν σχεδόν όλες τις πτυχές της ζωής. Για την έκθεση επιλέχθηκαν αφίσες που αντανακλούν την ευρωπαϊκή ιστορία και την πολιτική και πολιτιστική ζωή των τελευταίων 100 χρόνων, πάντοτε με φροντίδα να παρουσιάζονται όλες οι πλευρές και οι απόψεις.

Ο Harm Rensink επιμελήθηκε τη σκηνογραφία της έκθεσης και δημιούργησε έναν καταπληκτικό υπαινικτικό χώρο που παραπέμπει σε αστικό τοπίο με αψίδες, γέφυρες, ταχυδρομείο, ακόμη και έναν κινηματογράφο. Μου είπε ότι τον ενέπνευσε ήδη ο τίτλος της έκθεσης «για να ανιχνεύσει τις προκλητικές διαστάσεις της αφίσας ως μέσου». Προσπάθησε λοιπόν να δημιουργήσει τοίχους στην έκθεση που κατά κάποιον τρόπο να μιλούν και να μοιράζονται τις πληροφορίες με τον επισκέπτη. Σχεδίασε μάλιστα φωτεινούς τίτλους για τις ενότητες της έκθεσης, που παραπέμπουν σε φωτεινές επιγραφές στους δρόμους των πόλεων.

Η έκθεση χωρίζεται σε πέντε ενότητες που ακολουθούν αβίαστα η μία την άλλη. Η εισαγωγή δίνει το στίγμα της έκθεσης. Εξηγεί πώς ξεκίνησαν οι αφίσες και οριοθετεί την ευρωπαϊκή παράμετρο του θέματος.

Η ενότητα «Οχλαγωγή και Ομόνοια» ανιχνεύει τις ιδεολογικές συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις που διαμόρφωσαν την ευρωπαϊκή ιστορία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και την προσπάθεια και τη βούληση για την Ευρωπαϊκή ενοποίηση.

Η ενότητα «Φράγματα και ζεύγματα» εξετάζει τη διπλή φύση των συνόρων, το γεγονός ότι μπορεί να είναι τόσο φυσικά όσο και εννοιολογικά, κατασκευασμένα ή φυσικά εμπόδια. Μιλά για θέματα εκ πρώτης όψεως παράταιρα, αλλά στην πραγματικότητα παραπληρωματικά. Ταξίδια και μετανάστευση, πολιτιστικές εκδηλώσεις, φεστιβάλ, αθλητισμός, διεθνείς εκθέσεις παρουσιάζονται μέσα από αφίσες που διηγούνται πολλαπλές και αλληλοσυμπληρούμενες ιστορίες.

Η ενότητα «Κινητοποίηση και διαμαρτυρία» μιλά για την καταπίεση και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μεγάλα πανό από διαδηλώσεις δίνουν τον τόνο. Κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, μου είπε ο επιμελητής – η έκθεση άνοιξε τον Απρίλιο και το περιεχόμενό της ήταν έτοιμο από το περασμένο φθινόπωρο – προστέθηκαν τρεις πολύ συγκινητικές αφίσες διαμαρτυρίας για τον πόλεμο στην Ουκρανία. 

Η τελευταία ενότητα θέτει το ερώτημα: «Και μετά την αφίσα;» Προσκαλεί τον επισκέπτη να διερωτηθεί για τον ρόλο της αφίσας τώρα και στο μέλλον. Για εμένα, ως επισκέπτρια, το συμπέρασμα στάθηκε στο ότι οι αφίσες δεν είναι πάντα εφήμερες. Ορισμένες συνεχίζουν να παραμένουν σημαντικές, μιας και κατορθώνουν να παραμένουν στο επίκεντρο των συζητήσεων. Η αφίσα συνεχίζει να αποτελεί ένα δυνατό μέσο επικοινωνίας που αντανακλά και διαμορφώνει τον παλμό της κοινωνίας.

Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Rue Belliard 135, 1000 Bρυξέλλες, Βέλγιο. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 13 Νοεμβρίου 2022. Περισσότερες πληροφορίες στο: historia-europa.ep.eu/el/otan-oi-toihoi-miloyn

Ο Περικλής Χριστοδούλου, που οργάνωσε την έκθεση «Όταν οι τοίχοι μιλούν!», είναι επιμελητής στο σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Σπούδασε Νομική και Ιστορία και Αρχαιολογία στη Θεσσαλονίκη και στο Μόναχο. Είναι διδάκτωρ αρχαιολογίας, κατέχει μεταπτυχιακό τίτλο στο Διεθνές Δίκαιο, και είναι επιστημονικός συνεργάτης στο CReA-Patrimoine του Université Libre de Bruxelles.

Ο Harm Rensink, που έκανε τη σκηνογραφία της έκθεσης, είναι Ολλανδός σχεδιαστής. Ζει και εργάζεται στο Eindhoven. Πιστεύω του είναι η δημιουργία design με ανθρώπινες διαστάσεις, που να δίνει έμφαση στην κατανόηση και την ανθρωπιά, και να λαμβάνει υπόψη το πλαίσιο των συγκυριών και την αισθητική. Το 2008 αποφοίτησε από την Design Academy του Eindhoven και ίδρυσε το Studio Harm Rensink.