«Κεφάλαιο ΙΙ: inner sanctum»: Πήγαμε στην έκθεση στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (ΨΝΑ - Δαφνί)
Οι καλλιτέχνες δίνουν την δική τους απάντηση για τη συνείδηση, την ύπαρξη, το συναίσθημα, το όνειρο, το παρόν, τη νοσταλγία, την απώλεια, το μέλλον, τη φθορά, την κάθαρση, τον θάνατο, την αναγέννηση
«Reality check - Κεφάλαιο ΙΙ: inner sanctum»: Εντυπώσεις από την ομαδική έκθεση στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής.
«Ο προορισμός μου δεν είναι πλέον ένας τόπος, αλλά ένας καινούργιος τρόπος να βλέπω τα πράγματα...» (Marcel Proust)
Έναν χρόνο μετά την έκθεση σύγχρονης τέχνης «Reality check» που φιλοξενήθηκε στο εγκαταλελειμμένο κτίριο της ψυχογηριατρικής του συγκροτήματος του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής (ΨΝΑ - Δαφνί), ανοίχτηκε το «Κεφάλαιο ΙΙ: inner sanctum»,σε επιμέλεια Κώστα Πράπογλου και συμμετοχή 36 καλλιτεχνών.
Από την κεντρική μόλις είσοδο της τεράστιας δενδροφυτευμένης έκτασης, με τις πολλές κτιριακές εγκαταστάσεις, κατακλύζεσαι από ανάκατα συναισθήματα που έχουν να κάνουν με φόβο, περιέργεια, προσμονή, ανησυχία. Ξέρεις ότι δεν εισέρχεσαι σε ένα συνηθισμένο νοσοκομείο όπου οι ασθενείς αντιμετωπίζουν ένα οποιοδήποτε (σωματικό) πρόβλημα υγείας, αλλά σ' έναν χώρο όπου οι νοσηλευόμενοι συνήθως χαρακτηρίζονται ως «δημόσια απειλή», αντίληψη που ενισχύεται από τα στερεότυπα που επικρατούν λόγω της ιδιαιτερότητας που παρουσιάζουν τα ψυχικά νοσήματα.
"All these moments will be lost in the time like clouds in heaven". Εργο του Iάκωβου Βολκώβ, μέσα σ'ένα σκοτεινό δωμάτιο
Η τοποθεσία και ο χώρος της έκθεσης, αν και ξενίζει, μαγνήτισε από την πρώτη στιγμή τον επιμελητή Κώστα Πράπογλου και είναι απόλυτα συμβατός με την φιλοσοφία του ότι η σύγχρονη τέχνη πρέπει να ανθίζει εκεί που δεν το περιμένεις καθώς επίσης και με την λογική της επανάχρησης, σύμφωνα με την οποία τα τελευταία χρόνια διοργανώνει και επιμελείται εκθέσεις σε εμβληματικά κτίρια που δεν έχουν καμία σχέση με μουσεία και γκαλερί, όπως η οικία Ζαφίρη το 2017, το 15ο Λύκειο Κυψέλης το 2018, ένα βιομηχανικό κτίριο στην Ιερά Οδό, το 2019. Η Ιερά Οδός με τον συμβολισμό αλλά και τα μνημεία της τον γοητεύουν ιδιαίτερα.
«Η γεωγραφική τοποθεσία του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής, χώρος που επιδιώκεται η ίαση της ψυχής με τη βοήθεια της ιατρικής επιστήμης, ορίζεται επί του άξονα της αρχαίας Ιεράς Οδού που συνέδεε την πόλη της Αθήνας με την Ελευσίνα. Από εκεί, κατά την αρχαιότητα, διερχόταν η τελετουργική πομπή των Ελευσίνιων Μυστηρίων, τα οποία έχουν συνδεθεί με την γενικότερη διαδικασία ανανέωσης και διαιώνισης της ζωής και διερεύνηση του προσωπικού αδύτου. Η παρούσα έκθεση βρίσκεται ακριβώς πάνω σ' αυτή την πορεία, ανάμεσα σε σημαντικά τοπόσημα όπως είναι το Ψυχιατρείο, η Μονή του Δαφνίου και το ιερό της Αφροδίτης με τα λαξεύματα και τις κόγχες στον φυσικό βράχο, όπου οι προσκυνητές τοποθετούσαν αναθήματα προς τη θεά προσευχόμενοι για προσωπική ανάταση, εκπλήρωση επιθυμιών και κάθαρση».
Primavera, έργο του Νίκου Τρανού
Μπαίνοντας μέσα στο τεράστιο κτίριο, με τους φαρδείς διαδρόμους και εμφανή τα ίχνη της προηγούμενης χρήσης αλλά και τα σημάδια της εγκατάλειψης, ο επισκέπτης νιώθει ένα σφίξιμο. Η σκέψη και μόνο το τι θα περιέγραφαν αυτοί οι τοίχοι έτσι και μπορούσαν να μιλήσουν, συγκλονίζει. Η ιδέα και μόνο τι συνέβαινε πίσω από τις κλειστές πόρτες των θαλάμων, πόσα δάκρυα χύθηκαν, πόσο πόνο, απελπισία, απόγνωση, στεναχώρια... βίωναν οι άνθρωποι που νοσηλεύονταν εκεί & πάλευαν με τους δαίμονές τους, αλλά και οι συγγενείς που τους επισκέπτονταν θλίβει, τρομάζει, ευαισθητοποιεί, αλλά ταυτόχρονα περνά μηνύματα και δίνει τροφή για σκέψη.
Στέλλα Μελετοπούλου - Journeys of Healing (2022), installation view
Κι όμως μέσα σε αυτόν τον χώρο, τον τόσο φορτισμένο με μνήμες όχι ευχάριστες, έρχεται η τέχνη να δώσει μία νέα πνοή ζωής και να ξορκίσει τα φαντάσματα... Περπατώντας στους σκοτεινούς μεγάλους διαδρόμους και μπαίνοντας από το ένα δωμάτιο το άλλο, αισθάνεσαι ότι βγαίνεις για λίγο από εκεί που βρίσκεσαι, παρασυρόμενος και συνεπαρμένος από απ' αυτά που βλέπεις μπροστά σου.
"Ανεξιχνίαστες διαδρομές", έργο της Ελένης Ζούνη
Ο κάθε καλλιτέχνης, έχοντας ως αφετηρία την έννοια της ατοπικότητας (το να μην αντιλαμβάνεται κανείς σύνορα και όρια), μέσα από τις προσωπικές του αναζητήσεις και από τον τρόπο που αντιλαμβάνεται την έννοια του εσωτερικού ιερού, που κατοικεί και κρύβεται στη ψυχή μας, του «inner sanctum», δίνει την εικαστική του απάντηση σε ερωτήματα που αφορούν την συνείδηση, την ύπαρξη, το συναίσθημα, την γλώσσα, το όνειρο, το παρόν, την νοσταλγία, την απώλεια, το μέλλον, την φθορά, τους προσωπικούς δαίμονες, την κάθαρση, τον θάνατο, την αναγέννηση.
"Tα γενέθλια". Εργο του Δημήτρη Σκουρογιάννη
Τα δωμάτια καταλαμβάνονται από γλυπτά, κεραμικά, εγκαταστάσεις, φωτογραφίες, video, site-specific ζωγραφική με το κάθε έργο να καλεί σε διάλογο τον θεατή και να τον προκαλεί να το ερμηνεύσει και να το αποκωδικοποιήσει στον δικό του υποκειμενικό χωροχρόνο, χρησιμοποιώντας την δική του εσωτερική δύναμη.
With Aphrodite in the reflection of light and waves. Εργο της Gisella Meo
Λίγο πριν αφήσουμε πίσω αυτόν τον γεμάτο ενέργεια χώρο, ο κος Πράπογλου σε μία σύντομη συνομιλία που είχαμε μαζί του, μας μίλησε με ιδιαίτερη συγκίνηση για τους συγγενείς νοσηλευομένων που ήλθαν πέρσι να δουν την έκθεση, γνωρίζοντας ότι ο δικός τους άνθρωπος είχε πεθάνει εκεί μέσα... «Πολλοί ήλθαν και με βρήκαν. Ήταν φορτισμένοι. Πολλοί έκλαιγαν, αλλά μου έλεγαν ότι ήταν καταπληκτικό αυτό που έγινε μέσα σε αυτό τον χώρο. Θεωρώ ότι ήταν πολύ σημαντικό που ήλθαν για να δουν τα έργα, αλλά και για να επαναγράψουν την μνήμη».
Ίσως αυτός να είναι και ένας τρόπος για να νιώσουν «νοερά» κοντά στο αγαπημένο τους πρόσωπο αλλά και να το «τοποθετήσουν» μέσα σε ένα διαφορετικό περιβάλλον, γεμάτο φως και ομορφιά.
"Litany of desires" (2022). Eργο της Christina Anid. Γλυπτό από αναρίθμητα τάματα
INFO Εως: 30/10/2022 Ώρες λειτουργίας: Πέμπτη-Κυριακή, 15.00 - 20.00 Τοποθεσία: Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, Δαφνί, Λεωφόρος Αθηνών 374, Χαϊδάρι, Αθήνα
"Δεν είναι αυτό που νομίζετε...". Εργο της Βάνας Ντατσούλη
Λίγα λόγια για το Δημόσιο Ψυχιατρείο Αθηνών (Δαφνί)
Το Δημόσιο Ψυχιατρείο Αθηνών στο Δαφνί ιδρύθηκε το 1925, μετά την τμηματική παραχώρηση μίας δημόσιας έκτασης 680 περίπου στρεμμάτων, στην περιοχή που βρίσκεται απέναντι από την Μονή του Δαφνίου. Λόγω δε της θέσης του έγινε και έμεινε γνωστό ως "Το Δαφνί", όνομα που το ξεχωρίζει από το άλλο μεγάλο ψυχιατρείο, το «Δρομοκαΐτειο», που βρίσκεται πιο κοντά στην Αθήνα, στην Ιερά Οδό.
Μέχρι τότε, η δημόσια ψυχιατρική περίθαλψη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη αν και από το 1862 υπήρχε νομοθεσία για τη σύσταση «φρενοκομείων», αλλά παρέμενε αδρανής. Το πρώτο Ψυχιατρείο που λειτούργησε σε ελληνικό έδαφος ήταν το 1836 στην Κέρκυρα και παραχωρήθηκε στην Ελλάδα το 1864 μαζί με τα Επτάνησα, αλλά δεν επαρκούσε για τις υπάρχουσες ανάγκες. Το Δρομοκαϊτειο (έτος ίδρυσης 1887) δεν είχε δημόσιο χαρακτήρα, ενώ το Αιγινήτειο (έτος ίδρυσης 1904) διέθετε πολύ λίγα κρεβάτια και λειτουργούσε ως πανεπιστημιακή κλινική.
Γύρω στο 1910 οι ψυχασθενείς φιλοξενούντο στα υπόγεια του κεντρικού αστυνομικού τμήματος των Αθηνών, στην οδό Κυδηθηναίων, μαζί με περιθωριακά άτομα, κακοποιά στοιχεία, εγκληματίες, τοξικομανείς. Η ακαταλληλότητα του κτιρίου, ο συνωστισμός αλλά και οι συγκεκριμένες ανάγκες των ψυχικά νοσούντων, οδήγησαν το 1914 στη δημιουργία του πρώτου δημόσιου Ασύλου Φρενοβλαβών, στο Μοσχάτο, το οποίο ήταν υπό την εποπτεία του Υπουργείου Εσωτερικών, διοικείτο από την Αστυνομία και διέθετε μία νοσοκόμα.
Φωτογραφία παράγκας του 1928.... αρκετά παραστατική
Η κατάσταση στο κτίριο αυτό δεν ήταν καλύτερη και οι δραματικές περιγραφές αλλά και μαρτυρίες που ακούγονταν για τις άθλιες εγκαταστάσεις, την εγκάθειρξη, τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης και περίθαλψης, θύμιζαν κόλαση & τα χρόνια του Μεσαίωνα. Δημοσιεύματα και αντιδράσεις της κοινής γνώμης ταρακούνησαν τους υπεύθυνους. Ετσι, το 1924 οι τρόφιμοι του ασύλου, μεταφέρθηκαν, λίγο πιο κάτω, σε ένα παλιό διώροφο αρχοντικό, την αποκαλούμενη «Βίλλα της Αγίας Ελεούσας», λόγω της εγγύτητάς με τον ομώνυμο ναό, η οποία μετονομάστηκε «Δημόσιο Ψυχιατρείο Αγίας Ελεούσης», γνωστό στους ντόπιους ως το «Τρελλάδικο της Καλλιθέας». Το ψυχιατρείο διοικείτο πάλι από την Αστυνομία και η ψυχιατρική «περίθαλψη» χαρακτηριζόταν κυρίως από περιοριστικά μέτρα ασφαλείας.
Εκεί, αν και από κτιριακής άποψης τα πράγματα φαινόντουσαν λίγο καλύτερα, γρήγορα χειροτέρεψαν, λόγω της ραγδαίας αύξησης των ασθενών και έλλειψης χώρου, των πενιχρών οικονομικών πόρων, των σοβαρών προβλημάτων ύδρευσης και αποχέτευσης, της απουσίας ιατρών και ειδικευμένου προσωπικού καθώς και της κακομεταχείρισης των ασθενών οι οποίοι ήταν συχνά δεμένοι με αλυσίδες μέσα στις ακαθαρσίες τους.
Τα πρώτα μόνιμα περίπτερα που κτίστηκαν το 1934. (Αρχείο Ταστσόγλου)
Ένα φως στο τούνελ άρχισε να φαίνεται όταν ο Φ. Κοπανάρης, Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Πρόνοιας, διόρισε πρώτο γιατρό του Ψυχιατρείου τον διακεκριμένο Νευρολόγο - Ψυχίατρο από την Σμύρνη, Ισαάκ Ταστσόγλου, η προσφορά του οποίου υπήρξε ανεκτίμητη. Μιλάει γι’ αυτόν με τα καλλίτερα λόγια ο Κ. Φιλανδριανός «… ο ευγενικός και πράος επιστήμων, αφιέρωσε όλη τη ζωή του στο Ψυχιατρείο κι’ ήταν ακούραστος εργάτης στη προσπάθεια της ολοκλήρωσής του. Με τη μεγάλη κλινική πείρα του και τον προσηνή και υπομονετικό χαρακτήρα του, καθοδηγούσε και βοηθούσε τους πάντες και έδινε πρώτος το παράδειγμα του καλού γιατρού και του αφοσιωμένου στο καθήκον υπαλλήλου».
Η ανάγκη να μεταφερθούν οι πάσχοντες, σε κάποιον άλλο χώρο ήταν πλέον επιτακτική, μια και όπως αναφέρει ο Κώστας Φιλανδριανός έμεναν πάνω από 500 άτομα σε ένα οίκημα που στις καλύτερες των περιπτώσεων θα μπορούσε να στεγάσει «το πολύ 60 - βία να πήγαιναν στα 65 – 70».
Θάλαμος αρρώστων του 10ου μόνιμου περιπτέρου (Αρχείο Ταστσόγλου)
Το πρόβλημα φάνηκε να βρίσκει λύση με την απαλλοτρίωση, από το Κράτος, ενός κτήματος στο Δαφνί, που ανήκε στην υπηρεσία Αεράμυνας.
Με συνοπτικές διαδικασίες, δημιουργήθηκαν οι βάσεις για μία πρόχειρη εγκατάσταση, επιδιορθώνοντας πέντε λυόμενα που υπήρχαν στο οικόπεδο, εξοπλίζοντάς τα με τα απαραίτητα έπιπλα (καρέκλες, κρεβάτια, τραπέζια), ιματισμό και υγειονομικό υλικό. Το νερό το κουβαλούσαν με κουβάδες από πηγάδια της περιοχής, θέρμανση δεν υπήρχε, ενώ το φαγητό, τον πρώτο καιρό, το έστελναν σε χύτρες από την Αγία Ελεούσα. Παρ' όλα τα προβλήματα το θετικό ήταν ότι οι ασθενείς μπορούσαν να κυκλοφορούν ελεύθεροι στον περίβολο και να μην είναι στοιβαγμένοι ή δεμένοι μέσα σε χώρους που έμοιαζαν με μπουντρούμια.
Και έχει πολύ ενδιαφέρουν η περιγραφή του Κ. Φιλανδριανού μετά από μία επίσκεψη που έκανε στον χώρο γύρω στο 1932. «Το θέαμα συνοδευόμενο και από… αφθονία ακουσμάτων, ήταν ομολογουμένως απίθανο κι είχε στην όλη έκφραση του κάτι το φανταστικό. Κάτι που θύμιζε πολύ την Αυλή των Θαυμάτων του Βίκτωρος Ουγκώ. Κι ήταν πραγματικά μια Αυλή των Θαυμάτων ο περίβολος εκείνος…
Ένας κόσμος παράξενος, παρδαλός, ανακατωμένος κι’ ετερόκλιτος στην ομοιομορφία του σαν σύνολο. Ένας κόσμος που στο μεγαλύτερο μέρος του πήγαινε κι ερχόταν σε μιαν αέναη κίνηση χωρίς έννοια, ή εκδηλωνόταν με τους πιο περίεργους κι απροσδόκητους τρόπους, ενώ σ’ ένα μικρότερο ποσοστό του παρέμενε αδρανής και αδιάφορος προς ό,τι γινόταν γύρω του θωρώντας τα πάντα από μια σκοπιά ειρωνείας και χλευασμού κι άλλοτε τελείως ξένος και μετουσιωμένος σ’ άλλες σφαίρες».
Απο έκθεση απασχολησιοθεραπείας στον Παρνασσό, 1959
Και ο Κώστας Βάρναλης, σε μία επίσκεψή του στο Δαφνί, μία Μ. Παρασκευή (1938), είχε γράψει στο βιβλίο «ΑΝΘΡΩΠΟΙ – Ζωντανοί, Αληθινοί»: «το ψυχιατρείο αποτελεί μιαν ολάκερη πολιτεία με δυό χιλιάδες ψυχομέτρι. Πολιτεία με βασιλιάδες, με πρωθυπουργούς, με μεγάλους συγγραφείς και δισεκατομμυριούχους. Στην πολιτεία αυτή δεν υπάρχει Λόγος, δεν υπάρχει Συνείδηση, δεν υπάρχει Χρόνος, δεν υπάρχει τόπος» Και λίγο παρακάτω... «πηγαίνουμε στο νοσοκομείο, όπου είναι βυθισμένοι 1700 ανθρώπινα όντα σ’ απόλυτο πνευματικό σκοτάδι…»
Το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο άρχισε γρήγορα να εξελίσσεται. Προσελήφθη προσωπικό, άνοιξε φαρμακείο, οδοντιατρείο, μικροβιολογικό εργαστήριο, υιοθετούντο και εφαρμόζονταν πρωτοποριακές μέθοδοι θεραπείας, σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής. Εκτός όμως από το επιστημονικό επίπεδο εκσυγχρονισμός υπήρξε και στις κτιριακές εγκαταστάσεις, στις υπηρεσίες ύδρευσης και ηλεκτρισμού και κατ' επέκταση στις συνθήκες διαβίωσης, καθώς επίσης και στον περιβάλλοντα χώρο. Κτίστηκε εκκλησία, ολόκληρο δε το κτήμα περιφράχτηκε και φυτεύτηκε με οπωροφόρα δένδρα και γέμισε χρώματα και αρώματα. Το όμορφο αυτό άλσος καταστράφηκε από μία μεγάλη πυρκαγιά το καλοκαίρι του 1942. Στη δε βόρεια πλευρά του κτήματος, κοντά στο βουνό, εκτρέφονταν γουρούνια και αγελάδες και η φροντίδα τους γινόταν από κτηνοτρόφους-αρρώστους, κάτω από την επίβλεψη και καθοδήγηση ειδικών. Αλλά όλα αυτά εξαφανίστηκαν τα χρόνια του πολέμου και της Κατοχής.
Όταν το 1934 έκλεισε, με διάταγμα, το παράρτημα της Αγίας Ελεούσας, οι 250 περίπου άρρωστοι μεταφέρθηκαν άρον-άρον στο Δαφνί, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί πρόβλημα χώρου, ο περίβολος να γεμίσει πρόχειρα παραπήγματα για να στεγαστούν οι νεοφερμένοι και όλη αυτή η κατάσταση να φρενάρει την ανοδική πορεία του Ψυχιατρείου, το οποίο αναγκάστηκε να επωμιστεί περισσότερα βάρη απ' αυτά που μπορούσε να αντέξει.
Γενική άποψη του Νοσοκομειακού Συγκροτήματος, 1975
Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε καθοριστικός για την παρακμή του Ψυχιατρείου και την πτώση που ακολούθησε. Πολλοί άρρωστοι πέθαναν από την πείνα και το κρύο και μέσα σε μερικούς μήνες έφτασαν λιγότεροι από τους μισούς. Το προσωπικό κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες για να λειτουργούν οι υπηρεσίες και να συνεχίζεται η νοσηλεία των αρρώστων, αλλά ταυτόχρονα συνέδραμαν και έκρυψαν ανθρώπους που καταδιώκονταν και κινδύνευαν.
Από το 1943 η κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται ιδιαίτερα στον επισιτιστικό τομέα και η κατάσταση στο Ψυχιατρείο μπήκε σε κάποια φάση αποκατάστασης και ομαλότητας με τα προβλήματα όμως να εξακολουθούν να είναι πολλά και δισεπίλυτα, με κυριότερα την έλλειψη ψυχιάτρων, την οικονομική εξαθλίωση που γενικώς επικρατούσε στην χώρα αλλά και την μεγάλη αύξηση των νοσηλευομένων, μετά τα δύσκολα χρόνια του πολέμου. Όλα αυτά όμως δεν εμπόδισαν το επιστημονικό προσωπικό να είναι προσηλωμένο στο έργο του, να παρακολουθεί τις εξελίξεις και να εφαρμόζει νέες θεραπευτικές μεθόδους, που σημείωναν μεγάλη επιτυχία.
Η ανάκαμψη άρχισε να φαίνεται από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 με κορύφωση το 1965 περίπου. Τότε έγιναν ριζικές ανακαινίσεις στα κτίρια, το ψυχιατρείο εφοδιάστηκε με τον απαραίτητο εξοπλισμό, δημιουργήθηκαν νέες μονάδες, ιατρεία & εργαστήρια που στελεχώθηκαν από εκπαιδευμένο προσωπικό, χωρίς όμως να έχουν ξεπεραστεί όλα τα προβλήματα (οργάνωση, οικονομικοί πόροι, προσωπικό κ.ά.), με την στενότητα χώρου, λόγω των πολλών ασθενών, να εξακολουθεί να παραμένει ο μεγάλος πονοκέφαλος.
Εγκαθιδρύθηκαν και αναπτύχθηκαν διάφοροι παρά-ψυχιατρικοί κλάδοι, όπως η εργοθεραπεία (με πολλαπλές δραστηριότητες), η ψυχολογία, η κοινωνική εργασία κ.ά. που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, με θεαματικά αποτελέσματα στην ψυχιατρική θεραπευτική. Στις αρχές της δεκαετίας του '60 συγκροτήθηκε το Τμήμα Τοξικομανών καθώς και το Τμήμα Υποδικο-Καταδίκων, το οποίο μερικά χρόνια αργότερα καταργήθηκε.
Μετά τον σεισμό του 1999 πολλά κτίρια έπαθαν μεγάλες ζημιές, γκρεμίστηκαν και στη θέση τους κτίστηκαν καινούργια με συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Εξωτερική άποψη τμημάτων εισαγωγών
Το Δαφνί εδώ και 100 περίπου χρόνια σηκώνει στις πλάτες του το μεγαλύτερο βάρος της παρεχόμενης δημόσιας ψυχιατρικής φροντίδας στην Ελλάδα με όποια προβλήματα αυτό συνεπάγεται.
Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση που άρχισε να εφαρμόζεται στην Ευρώπη από τα μέσα του 20ου αιώνα, με στόχο την κατάργηση των ασύλων και την δημιουργία εναλλακτικών δομών ψυχιατρικής περίθαλψης και αποκατάστασης στον κοινοτικό χώρο, στην Ελλάδα ψηφίστηκε πριν 23 χρόνια (ν. 2716/99), αλλά η εφαρμογή έχει σκοντάψει πάνω σε πολλά προβλήματα.
Έχουν γίνει βήματα προς τα μπρος αλλά η κατάσταση εξακολουθεί να είναι δύσκολη και πολλές φορές περιγράφεται ως απελπιστική. Πολλά ακούγονται και γράφονται για το Δαφνί, για την υποστελέχωση, την αφειδή χορήγηση ψυχοφαρμάκων, τις αναχρονιστικές μεθόδους καθήλωσης και της απομόνωσης, την έλλειψη προσωπικού, τις απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης που θυμίζουν τρικοσμική χώρα και υποβαθμίζουν την προσωπικότητα των νοσηλευομένων και σίγουρα δεν βοηθάνε στην καλυτέρευση της υγείας του. Κανένας άνθρωπος δεν το αξίζει αυτό, όποιο πρόβλημα κι αν αντιμετωπίζει.
Ας ευχηθούμε κάποια στιγμή το σύστημα να πάψει να νοσεί περισσότερο από τους ασθενείς στον τομέα της ψυχικής υγείας.
Πίνακες, εικονογραφήσεις περιοδικών, γλυπτά, φωτογραφίες και ηχογραφήσεις του καλλιτέχνη από το 1996 έως σήμερα περιλαμβάνει η αναδρομική έκθεση «Θεϊκή Διαταραχή Προσωπικότητας» στην γκαλερί Ρεβέκκα Καμχή
16°
