Η Ρωσική Πρωτοπορία και η αξεπέραστη Οργανική Τέχνη του Πέτρογκραντ

Back in the USSR ή και περίληψη προηγουμένων: Η μουσική, η λογοτεχνία, η αρχιτεκτονική, ο κινηματογράφος, το θέατρο, ο χορός, οι επιστήμες και η τέχνη, τις πρώτες τρεις δεκαετίες του 20^ου αιώνα στη Ρωσία, δομήθηκαν και αναπτύχθηκαν σε μια κοινή τροχιά, στο πλαίσιο ενός αισθητικού φαινομένου που αργότερα ονομάστηκε από τους ιστορικούς της τέχνης Ρωσική Πρωτοπορία. Κομμάτι της στεγάζεται στο Μουσείο της Μονής Λαζαριστών στη Θεσσαλονίκη και φυσικά στο Ερμιτάζ της Πετρούπολης. 

Φλασμπάκ, ή και πόσο τυχερός είναι ο βορράς που τη φιλοξενεί: Σε συνθήκες προεπαναστατικές, αλλά και αργότερα, στα πρώτα χρόνια που τα Σοβιέτ κατακτούν την εξουσία, οι καλλιτέχνες της περιόδου δημιουργούν μια τέχνη που στηρίζεται στο δικό της αλφάβητο. Παράγουν μια νέα γλώσσα, μια αισθητική εσπεράντο, που αποτελεί κοινή βάση συνεννόησης και συνθέτουν μια σκέψη, όπου εντός της η φιλοσοφία, η θεολογία και η επιστήμη προάγουν μια ολιστική μέθοδο ερμηνείας και αντίληψης του κόσμου.

Για όσους «συχνάζουν» φανατικά στη δυτική πλευρά της Θεσσαλονίκης, όπου φιλοξενούνται τα αριστουργήματά της, είναι γνωστές οι θεωρητικές αναζητήσεις και η πρακτική της, αφού το πάντα μάχιμο μουσείο διοργανώνει συνεδρίες, ξεναγήσεις ή σεμινάρια για εκείνον τον καιρό που το κίνημα αποτέλεσε οργανικό μέρος των εξελίξεων και αγωνίστηκε για μια καλύτερη κοινωνία. 

Η Ρωσική Πρωτοπορία απορρόφησε αλλά και συνέδραμε σε όλους τους κραδασμούς εκείνης της εποχής, άσχετα αν στη δεκαετία του 1930 η τέχνη της απαγορεύτηκε δια ροπάλου και γκούλανγκ. Είναι γνωστό πως ο Μαγιακόφσκι αυτοκτόνησε και οι Πρωτοπόροι καταδιώχθηκαν ή απομονώθηκαν από το καθεστώς, που μετά τον ρομαντισμό και τον οίστρο των πρώτων χρόνων, στη συνέχεια δεν άφησε τίποτα ελεύθερο, μην επιτρέποντας καμιά παρέκκλιση από την επιβαλλόμενη σταλινική αισθητική του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού. Περνάω την είσοδο με δέος· όσες φορές κι αν έχω έρθει εδώ, με κατακλύζει η αίσθηση της μεγάλης ιστορίας του 20^ού αιώνα. 

Ήθελαν τον κόσμο και τον ήθελαν τώρα!

Περιπλανιέμαι και αποπλανιέμαι, είναι ευλογία για τη Θεσσαλονίκη αυτό το μουσείο όπου φιλοξενούνται και εκτίθενται μόνιμα κάποια από τα αριστουργήματα της Συλλογής Κωστάκη. Πριν, δε, ανεβώ στον πρώτο και τον δεύτερο όροφο που φιλοξενείται η έκθεση «Οργανική Τέχνη, η Πρωτοπορία στο Πέτρογκραντ», εξαιτίας της οποίας επιστρέφω στη Σταυρούπολη, στέκομαι μπροστά του, ανακεφαλαιώνοντας και ανακαλώντας τον Μάλεβιτς και τις δισδιάστατες ζωγραφικές του μάζες σε κατάσταση κίνησης. Ο κύριος Καζιμίρ, ως γνωστόν, αρνούνταν να ζωγραφίσει τρισδιάστατα, θεωρώντας πως η κίνηση αποδίδεται μόνο μέσω της τέταρτης διάστασης, που προκύπτει μέσα από τον μετασχηματισμό των ίδιων των γεωμετρικών σχημάτων. 

Πραγματικά είναι να ανατριχιάζεις με όλα αυτά που συνέβαιναν στο πεδίο της τέχνης έναν αιώνα πριν, όταν ένα τμήμα της Πρωτοπορίας θεμελίωνε τις ανακαλύψεις του στην αστυφιλία και το δέος της ανάπτυξης του τεχνολογικού πολιτισμού, συνομιλώντας ευθέως με τον ιμπρεσιονισμό, τον κυβισμό και τον φουτουρισμό, ενώ ένα άλλο πορεύεται με όχημα την οργανική αντίληψη της φύσης και του κόσμου και την εσωτερική σύνδεση του ανθρώπου με την οικουμενικότητα. Αυτή η δεύτερη τάση είναι το κεντρικό θέμα της έκθεσης, καθώς ένα από τα σημαντικότερα παραδείγματα της σύνθεσης των τεχνών και της σχέσης της τέχνης με τη φύση διακρίνεται στη Σχολή Οργανικής Παιδείας του Πέτρογκραντ/Λένινγκραντ, που τότε τελούσε υπό τη διεύθυνση και τη θεωρητική επίβλεψη του καλλιτέχνη, μουσικού και δασκάλου Μιχαήλ Ματιούσιν (1861-1934). 

Γνωριμία και επαφή, λοιπόν, μια θεώρηση της πρακτικής τους. Η έκθεση «Οργανική Τέχνη, η Πρωτοπορία στο Πέτρογκραντ» επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στα μαθήματα που δίδαξε στο Πέτρογκραντ/Λένινγκραντ τη δεκαετία του 1920 ο Ματιούσιν. Στην ίδια έκθεση γίνεται επίσης αναφορά για τη σχέση της τέχνης με την κίνηση στη ζωγράφο και χορεύτρια Νατάλια Ένμαν. Η Ένμαν, μαθήτρια της Ισιδώρας Ντάνκαν και μέλος του χορευτικού και μουσικού συγκροτήματος «Γκεπταχόρ», επίσης συνέδεσε το έργο της με τις διδασκαλίες της Οργανικής Τέχνης, ενώ παράλληλα παρουσιάζεται, μεταξύ άλλων, και το έργο πέντε σημαντικών αλλά όχι ιδιαίτερα γνωστών και μελετημένων γυναικών καλλιτεχνών της ρωσικής πρωτοπορίας από τις δεκαετίες 1900-1930: Ελένα Γκουρό, Ξένια Έντερ, Μαρία Έντερ, Λιουντμίλα Ιβάνοβα, Νατάλια Ένμαν. Για να δούμε τι θα δούμε.

Όχι τέχνη αλλά ζωή!

Για τον Μιχαήλ Ματιούσιν, η τέχνη υπάρχει στη φύση, στον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο. Χρειάζεται, επομένως, ειδική εκπαίδευση των αισθήσεών μας και ιδίως της όρασης για να την εντοπίσουμε, αφού, σύμφωνα με τον ίδιο, η θεωρία της διευρυμένης όρασης μπορεί να γίνει ένα τέτοιο εκπαιδευτικό εργαλείο, και, άρα, η ζωγραφική δεν μπορεί να είναι στατική. Η ζωγραφική πρέπει να μεταμορφώνεται διαρκώς και να συνδέεται στενά με την κίνηση και τον ήχο, όλα συνδέονται, όλα διαδρούν, όλα αλληλοεπηρεάζονται: Βλέπω και γνωρίζω, μόλις δε το γνωρίσω καλύτερα, τότε όχι μόνο θα το κατανοήσω περισσότερο αλλά και θα το δω αλλιώς, αυτό σημαίνει 360 μοίρες-διευρυμένη όραση. 

Ο Ματιούσιν, που συνδέθηκε ήδη από το 1909 με την ομάδα «Ένωση Νεολαίας» της Πετρούπολης, μία από τις πρώτες πειραματικές καλλιτεχνικές ομάδες της ρωσικής πρωτοπορίας, ήταν ζωγράφος, μουσικός και δάσκαλος στο Κρατικό Ινστιτούτο Καλλιτεχνικής Παιδείας της Πετρούπολης (ΓΚΙΝΧΟΥΚ) και επικεφαλής του «Τμήματος Οργανικής Παιδείας». Ο όρος «Οργανική Τέχνη/Παιδεία» επινοήθηκε από τον ίδιο το 1923 και η σκέψη και η πρακτική του βασίζονταν στη θεωρία ότι ο κόσμος είναι ένα αυστηρά δομημένο σύστημα που διέπεται από νόμους. Ο κόσμος, έλεγε, κινείται αέναα και έχει τον δικό του βιολογικό ρυθμό, ακόμη κι όταν πρόκειται για ανόργανη ύλη, όπως είναι οι κρύσταλλοι ή η πέτρα. «Αν η ζωή και η ανάπτυξη του πλέον μικρού είναι παρόμοια με αυτήν του απείρως μεγάλου, και η ουσία τους, ή η ψυχή τους, μπορεί να εκφραστεί, και αν το μικρότερο περιλαμβάνει το μεγαλύτερο, τότε οι αντιλήψεις για τα φαινόμενα δεν είναι επαρκείς και όλες οι ιδέες μας για τη φύση και την ηθική θα πρέπει να αναθεωρηθούν» έγραφε ο Ματιούσιν το 1912, επηρεασμένος και από τη θεώρηση της συζύγου του, ζωγράφου και λογοτέχνιδας Ελένα Γκουρό, που πέθανε το 1913. 

Παραθέτω ένα απόσπασμα από το ποίημα της Γκουρό, «Λατέρνα», προκειμένου να μπείτε στο κλίμα και τους ευρύτερους προβληματισμούς της σχολής του Πέτρογκραντ: «[…]Και ξαφνικά μου πέρασε η σκέψη: αν αναποδογυρίσω τις καρέκλες και τα ντιβάνια, τα πάνω κάτω φέρω, στρέψω τους δείκτες του ρολογιού, αλλάξω τις ώρες, θα έρθει άραγε η αρχή μιας νέας εποχής, θα αποκαλυφθούν καινούργιες χώρες; Κάπου σε τούτο το δωμάτιο κρύφτηκε η άκρη του κουβαριού των πραγμάτων, σβήστηκε η εχθρότητα της χθεσινής μέρας το νήμα, κι από την τάξη των ημερών που τόσο καλά ξέρω. Και ξαφνικά το πίστεψα πως έτσι είναι, πως τίποτα δεν πρέπει να φοβάμαι μα πρέπει να αναζητώ το μυστικό της σήμα». 

Δεν είναι τυχαίο το ότι μετά τον θάνατο της Γκουρό, ο Ματιούσιν δηλώνει με προφητικό ύφος πως η υπέρβαση της επίγειας ζωής θα επιτευχθεί σύντομα και ξεπεραστούν οι τρεις διαστάσεις και «θα αναστηθούν τα πράγματα σε έναν υπέροχο νέο κόσμο». Γιατί στη δεκαετία του 1920 ο Ματιούσιν και η Γκουρό ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με παρατηρήσεις και πειράματα στο «Τμήμα Οργανικής Παιδείας», με κύριο έργο τους τη σύνθεση επιστημών και τεχνών. Αποστολή των μαθητών του Ματιούσιν ήταν να φέρουν ξανά τη φύση στην τέχνη, καθώς ο Δάσκαλος πίστευε πως ο καλλιτέχνης πρέπει να αναζητά στον ρεαλιστικό χώρο, όχι την εύκολα ορατή πραγματικότητα, αλλά τον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο. 

Στο «Τμήμα Οργανικής Παιδείας» εργάζονταν ως βοηθοί του τα τέσσερα αδέλφια Έντερ (Μπορίς, Μαρία, Ξένια, Γιούρι) και ο Νικολάι Γκρίνμπεργκ. Οι καλλιτέχνες πραγματοποιούσαν εργαστηριακές βιολογικές έρευνες σε συνδυασμό με μαθήματα μουσικής και ασκήσεις αυτοσυγκέντρωσης για την τελειοποίηση των αισθήσεων επιδιώκοντας αυτό που ο Ματιούσιν αποκαλούσε διευρυμένη όραση. Πιο συγκεκριμένα: Θεωρώντας ότι οι σωματικές και ψυχολογικές ικανότητες του ανθρώπου επιδέχονται απεριόριστη εξέλιξη, ο Ματιούσιν μίλησε για την ανάγκη έντονης ευαισθητοποίησης όλων των αισθητηρίων οργάνων και την ανάπτυξη καθολικών μεθόδων αντίληψης. 

Στα έργα των καλλιτεχνών του «Τμήματος Οργανικής Παιδείας» και στους δυο ορόφους της έκθεσης, βασικό συστατικό των πινάκων είναι το φως, το οποίο με τη σειρά του δημιουργεί το χρώμα. Πολλά από τα σχέδια είναι καθαρές αφαιρέσεις, όμως τα χρώματα, τα σχήματα και οι κουκκίδες πάλλονται. Υπερβαίνοντας τον συμβολισμό και ενοποιώντας την αντίληψη μουσικο-ζωγραφικών κατασκευών, οι αραχνοΰφαντες, αποστράπτουσες, πυκνές αλλά και διαφανείς οπτικές παραφορές της Σχολής, πειραματίστηκαν και κατάφεραν να παρακάμψουν τις παραδοσιακές έως τότε μορφές αντίληψης, εντατικοποιώντας τη χρήση της εμπειρίας, της φαντασίας, της βούλησης, της γνώσης και της εκπαίδευσης. Ο Ματιούσιν, όπως μας πληροφορούν τα κατατοπιστικά σημειώματα αλλά και ο απίστευτα καλαίσθητος κατάλογος, πίστευε πως μπορούμε να διευρύνουμε τις σωματικές, ψυχολογικές και διανοητικές μας ικανότητες, φθάνοντας έτσι σε μια πιο σύνθετη αντίληψη του κόσμου. Με την οργανική παιδεία, ο φυσικός κόσμος μετατράπηκε σε υλικό της δημιουργικής διαδικασίας, η κατανόηση της γης ως αναπόσπαστου τμήματος του σύμπαντος, έγινε αντικείμενο και σκοπός. 

Καθ’ όλη τη διάρκεια της επίσκεψής μου είχα τη συνεχή αίσθηση πως το μάτι μου άκουγε και το αυτί μου έβλεπε, μέσω οπτικών επικαλύψεων και συνεχών παρεμβολών από τους ήχους που διαχέονταν στον χώρο. Αφουγκραστείτε και δείτε και εσείς με το αυτί, παρατηρώντας ταυτόχρονα με το μάτι. Όπως σημειώνει στον κατάλογο η A.V. Pvelikhina, «τώρα που η ανθρωπότητα βρίσκεται στα πρόθυρα μιας πνευματικής και οικολογικής καταστροφής ενώ εισβάλλει ανελέητα στην δομή της γης, η κοσμοθεωρία του Ματιούσιν και της Σχολής δείχνει οικεία, κατανοητή και άκρως επίκαιρη» 

Τα 250 έργα και το αρχειακό υλικό της έκθεσης προέρχονται από τη συλλογή και το αρχείο Κωστάκη του μουσείου, καθώς και από τη σημαντικότατη δωρεά μιας συλλογής πινάκων, σχεδίων και αρχειακού υλικού της Λιουντμίλα Ιβάνοβα από τους καθηγητές John E. Bowlt και Nicoletta Misler. Παρότι φανατικός «θαμώνας» του μουσείου δεν γνώριζα πολλά πράγματα για την Ιβάνοβα. Κι όμως, ξοδεύοντας τουλάχιστον μια ώρα μπροστά στους πίνακές της, αλλά και διαβάζοντας τον πολυτάραχο βίο της (1904-1977) απόλαυσα μια ζωγράφο που είτε απαθανάτιζε φύση, είτε προσωπογραφούσε ανθρώπους, είτε σχεδίαζε ντιζαϊνάτες εικόνες για πακέτα τσιγάρων με αιγυπτιακές μπλε σφίγγες, φίδια και φιγούρες, με ανάγκασε να ψάξω τα πάντα για αυτήν. Κίτρινο του καδμίου, μπλε του κοβαλτίου και πράσινο του Παρισιού. Παρότι γαλουχήθηκε με την Πρωτοπορία, η Ιβάνοβα βρήκε την εσωτερική της πηγή της, όταν αναθεώρησε κάποιες ιδέες της και επέστρεψε στον φρέσκο και πράο ρεαλισμό των πορτρέτων της. Οι αυτοπροσωπογραφίες της αλλά και τα πορτρέτα της μητέρας ή φίλων της είναι έργα συγκλονιστικά. Το ίδιο όμως συμβαίνει και στη ζωγραφική όπου απουσιάζουν οι άνθρωποι και τη θέση τους παίρνουν ο ουρανός και η γη καθώς επανέρχονται συνεχώς σε όλη τη διάρκεια της ζωής της. 

Η Σχολή του Πέτρογκραντ μεταμορφώνει τους εκθεσιακούς χώρους της Μονή Λαζαριστών σε μια πανδαισία χρώματος, κίνησης και ήχου. Ως προς το τελευταίο, με πόση συγκίνηση θα στεκόταν ο Μπράιαν Ίνο, οι εναπομείναντες Kraftwerk και η Λένα Πλάτωνος μπροστά από τις διαδραστικές μηχανές πειραματικού ήχου που ανακατασκευάστηκαν βάσει σχεδίων της δεκαετίας του 1920 (ειδικά για αυτή την έκθεση!) από τον διευθυντή του Κέντρου Theremin, Αντρέι Σμιρνόφ. Και πόσα ή τι ακόμα να γράψω, προκειμένου να σε πείσω να την επισκεφθείς; 

Οργανική Τέχνη. H Πρωτοπορία στο Πέτρογκραντ
MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη
Μονή Λαζαριστών, Κολοκοτρώνη 21, Σταυρούπολη, Θεσσαλονίκη
Έως 26 Φεβρουαρίου 2023

Επιμέλεια έκθεσης: Μαρία Τσαντσάνογλου, ιστορικός της ρωσικής πρωτοπορίας, διευθύντρια MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, Θεσσαλονίκη

Συνεπιμέλεια έκθεσης: Αγγελική Χαριστού, ιστορικός της ρωσικής πρωτοπορίας, προϊστάμενη συλλογής και αρχείου Κωστάκη MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, Θεσσαλονίκη