Το χρονικό του μικρασιατικού ελληνισμού ξεδιπλώνεται στο Μουσείο Μπενάκη

Μια μικροσκοπική εικόνα φυλακτό· τα σιδερένια κλειδιά της Αγίας Φωτεινής, μητρόπολης της Σμύρνης, αλλά και του Γραικικού Νοσοκομείου· χώμα και πέτρες από τα Βουρλά, την Καππαδοκία, την Πισιδία· το χαλάκι στο οποίο μια Σμυρνιά κοίμιζε τα παιδιά της στο μπάρκο που δεν θα είχε επιστροφή· μια κεντητή ανδρική ζώνη με κρυφή εσωτερική θέση όπου είχαν κρύψει χρυσές λίρες· ένα Ευαγγέλιο από την Αδριανούπολη (έκδοση στη Βενετία το 1773) με τη χειρόγραφη σημείωση στο πίσω παράφυλλό του «Τελευτέα/Αρχιερατική Λειτουργία/1922 8βρίου 9 Κυριακή/έπιτα εκτοπισμός». Τι παίρνει μαζί του κανείς όταν ξεριζώνεται βίαια από τον τόπο του; Τι είναι για μας σήμερα η Μικρά Ασία; Και τι θα μπορούσε να είναι μια έκθεση με αφορμή την επέτειο των εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή;

«Η ιστορία του ελληνισμού της Μικράς Ασίας είναι στη σκέψη όλων μας συνυφασμένη με τη χρονιά του τέλους της. Αποφασίσαμε πως δεν θα γινόταν το 1922 και τα τραγικά γεγονότα που περικλείει το μοναδικό θέμα της επετειακής έκθεσης που διοργανώνουν το Μουσείο Μπενάκη και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Θα παρέμεναν σίγουρα ο νοερός άξονάς της, το σημείο κορύφωσης ανάμεσα στο πριν (την εποχή της ειρήνης, της αίγλης και της ευημερίας) και στο μετά. Στόχος μας ήταν να ενώσουμε σε μία αφήγηση όσο πιο πολλές εικόνες, τόπους, γεγονότα, πρόσωπα, διηγήσεις από τη ζωή του μικρασιατικού ελληνισμού καθώς και την εγκατάσταση και τη σταδιακή ενσωμάτωση του προσφυγικού, πλέον, κόσμου στην Ελλάδα» εξηγεί η επιμελήτρια Εβίτα Αράπογλου το σκεπτικό του μεγάλου αφιερώματος Μικρά Ασία. Λάμψη, Καταστροφή, Ξεριζωμός, Δημιουργία που ανοίγει στις 15 Σεπτεμβρίου στο Μουσείο Μπενάκη στην Πειραιώς 138.

Τέσσερις στους πέντε Έλληνες έχουν έστω κάποια μακρινή σχέση με την περιοχή διαπίστωσε η πολυμελής ερευνητική ομάδα των δύο φορέων (με επικεφαλής τον ακαδημαϊκό και διευθυντή του ΚΜΣ Πασχάλη Κιτρομηλίδη και τον επιστημονικό διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη Γιώργη Μαγγίνη), που βούτηξαν σ’ αυτό το εγχείρημα την τελευταία τετραετία. Κι αν το γενεαλογικό σου δέντρο δεν έχει ρίζα στην άλλη όχθη του Αιγαίου, θα υπάρχει, ίσως, ένας παππούς που βρέθηκε στο μέτωπο και χάραξε τις αναμνήσεις του σε σκόρπιες σελίδες – ή όπως ο δικός μου, που κάπνιζε αρειμανίως, στα φίνα χαρτιά από τις κασετίνες των Καρέλια.

Είναι οι άνθρωποι, λοιπόν, που κάνουν αυτή την πυκνοϋφασμένη εκθεσιακή αφήγηση προορισμό, για γνώση και σκέψη. Όχι μόνο τα φωτογενή τους κειμήλια, πολύτιμα ή και πιο ταπεινά, αλλά ο ίδιος τους ο λόγος όπως καταγράφηκε ανάμεσα στις δεκαετίες 1930-1970 στο πολύτιμο Αρχείο Προφορικής Ιστορίας του ΚΜΣ, έναν θησαυρό μνήμης που συγκεντρώνει τις αφηγήσεις 5.000 εκπατρισμένων πρώτης γενιάς από 1.375 οικισμούς σε 300.000 χειρόγραφες σελίδες. Εξέχοντας από τους τοίχους, ανάμεσα σε αγέρωχα πορτρέτα, πολυτελείς φορεσιές, λεπτοδουλεμένα κοσμήματα, υφαντά προικιά, εικόνες από εκδρομές, χώρους δουλειάς αλλά και από τα χαρακώματα του πολέμου(περισσότερα από 1.100 εκθέματα και πάνω από 500 φωτογραφίες από 88 φορείς και ιδρύματα και 93 ιδιώτες), οι διηγήσεις τους ξεδιπλώνουν ιστορίες  ευφρόσυνες αλλά και σπαραχτικά τραγικές. Για τα μικρά και τα μεγάλα του καθημερινού βίου τις μέρες της ειρηνικής συνύπαρξης (τα αλισβερίσια στη Μπόρσα της Σμύρνης και τις ηθοποιούς που συναγωνίζονταν στα θέατρά της), για την καταιγιστική σε γεγονότα περίοδο 1908-1922 –από τους πρώτους διωγμούς ως την ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, τη Μικρασιατική Εκστρατεία και την Καταστροφή–, και τελικά για τον εκτοπισμό και την εγκατάσταση στην Ελλάδα.

Μικρά Ασία. Λάμψη, Καταστροφή, Ξεριζωμός, Δημιουργία: Τι είδαμε στην έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Μέσα από αυτές τις τρεις ενότητες ξετυλίγεται η αφήγηση του πυκνού μικρασιατικού χρονικού στο ισόγειο της Πειραιώς 138. Ξεκινώντας από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, με τη σκηνογραφία λουσμένη σε χρυσαφί χρώμα, παρακολουθεί τη ζωή των ελληνικών κοινοτήτων από τα παράλια του Αιγαίου και την Καππαδοκία ως τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη.

Ένα σμυρνέικο αστικό σπίτι με τα πορτρέτα, τα ευρωπαϊκά ρούχα, τα κρύσταλλα και τ’ ασημικά των επιφανών κατοίκων του, αλλά και εικόνες από την πολιτιστική και την αθλητική ζωή, το ανθηρό εμπόριο και τα σινάφια (συντεχνίες) των επαγγελματιών. Μια απαστράπτουσα παράταξη βαρύτιμων φορεσιών από την Καππαδοκία με φόντο την όψη του χιονοσκέπαστου Αργαίου, μεταξωτές κεντητές ζώνες με περίτεχνες πόρπες, η εικόνα του Αγίου Γεωργίου από την Αλάγια της Παμφυλίας που έφθασε στην Ελλάδα σε κομμάτια, χαλιά από τα περίφημα ταπητουργία του Ικονίου. Τεκμήρια από τα φημισμένα σχολεία (π.χ. το Κολλέγιο Ανατόλια) του Πόντου και την κραταιά οικονομία του – όταν στις αρχές του 1914 αποφασίστηκε από το νεοτουρκικό κομιτάτο ο εμπορικός αποκλεισμός κατά των Ελλήνων της περιοχής, τον ματαίωσαν οι Τούρκοι έμποροι της Τραπεζούντας φοβούμενοι τα αντίποινα των Ελλήνων και των τριών μεγάλων ελληνικών τραπεζικών και εμπορικών οίκων που δραστηριοποιούνταν εκεί, σημείωνε ο μητροπολίτης Χρύσανθος. Κι ακόμα, πολύχρωμα κεραμικά από την Κιουτάχεια και το Τσανάκκαλε, εκκλησιαστικά κειμήλια και ένα σπάνιο νυφικό από την Αδριανούπολη.

Όταν αρχίσει να σε συνοδεύει το γκρι στους τοίχους, θα διαβαίνεις ήδη τα χρόνια και τα γεγονότα που σημάδεψαν τις κατοπινές εξελίξεις. Θα βλέπεις μια κάρτα με τη διαδήλωση της ελληνικής κοινότητας Σμύρνης υπέρ του οθωμανικού Συντάγματος του 1908 που έφερε η νεοτουρκική επανάσταση και φωτογραφίες με εκτοπισμένους Φωκιανούς από τους πρώτους διωγμούς, ένα τεύχος της Συνθήκης των Σεβρών και το θωρηκτό Αβέρωφ στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια της συμμαχικής κατοχής των Στενών του Βοσπόρου σε ελαιογραφία του A. Djenandji, την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και τους θεσμούς που άρχισε να ιδρύει η ελληνική διοίκηση (την Εθνική Τράπεζα αλλά και Πανεπιστήμιο). Θα παρακολουθείς τη Μικρασιατική Εκστρατεία σε φωτογραφίες από το λεύκωμα του Γ. Προκοπίου και μαγνητοσκοπημένα στιγμιότυπα, κοιτάζοντας τον στρατιωτικό εξοπλισμό (π.χ. τη χλαίνη και τον οπλισμό του Νικολάου Πλαστήρα, το ξίφος του αρχιστράτηγου Γεωργίου Χατζανέστη, διόπτρες πυροβολικού, έναν ξύλινο έλικα βομβαρδιστικού αεροσκάφους), αλλά και τα γράμματα του συγγραφέα Στρατή Μυριβήλη στη σύζυγό του.

Και τελικά, την Καταστροφή και την έξοδο μέσα από εικόνες και μαρτυρίες συγκλονιστικές. «Είχε γεμίσει η παραλία. Ήταν πήχτρα. Περιμέναμε τον οίκτο των Συμμάχων να μας γλιτώσουν. Πολλοί σκοτώθηκαν την ώρα που κολυμπούσαν για να σωθούν. Τους πυροβολούσαν στη θάλασσα οι Τούρκοι ή τους χτυπούσαν οι Σύμμαχοι με υποκόπανους, με κλωτσιές, τους περιχούσαν με βραστά νερά σαν κόντευαν να πιαστούν και να σωθούνε»…

Ως τις αρχές του 1924 υπολογίζεται ότι 1.136.000 Έλληνες από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο, την  Ιωνία, την Καππαδοκία είχαν έλθει ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. «Τώρα πια η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη περιβάλλονταν από κάμπους γεμάτους αντίσκηνα. Θύμιζαν κλασσικές γκραβούρες πολιορκημένων πόλεων. Πολιορκητής όμως εδώ ήταν η πείνα» έγραφε ο Αμερικανός αρθρογράφος του National Geographic Melville Chater.

Στην αρχή βρίσκουν κατάλυμα σε αντίσκηνα, σε εκκλησίες, ακόμα και στα θεωρεία του Δημοτικού Θεάτρου Αθηνών ή και στον ναό του Ηφαίστου στο Θησείο. Στην πορεία άλλοι καταλήγουν να παλεύουν με τη γη στην ύπαιθρο κι άλλοι ζουν σε παραπήγματα που έφτιαξαν όπως όπως με πλιθιά και καλάμια ή στις κατοικίες που χτίστηκαν με χρηματοδότηση από το κράτος και την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων και ενισχύουν την παραγωγή στα αστικά κέντρα με τη δεξιοτεχνία τους στην εριουργία, την ταπητουργία, την αγγειοπλαστική. Στήνουν τις ζωές τους φτωχικά και, μέσα σε ένα κλίμα δυσπιστίας από τον τοπικό πληθυσμό, ξεδιπλώνουν στην Ελλάδα τον τρόπο ζωής τους, τη μουσική, τα έθιμα, την κουζίνα τους.

Έτσι γράφεται το πέρασμα και η εγκατάστασή τους στην μεσοπολεμική Ελλάδα και στην έκθεση, σ' ένα σκηνικό που παραπέμπει στην τοπιογραφία των καταυλισμών. Με πλήθος φωτογραφιών και τοπογραφικά διαγράμματα που απεικονίζουν τους συνοικισμούς. Με αρχειακό υλικό σχετικό με την κρατική πρόνοια και τη βοήθεια από τη Δύση. Με πορτρέτα ρακένδυτων Μικρασιατών από την Αϊδινιώτισσα φωτογράφο Nelly’s. Με κεραμικά και χαλιά που βγήκαν από τα χέρια τους. Με φωτογραφίες αθλητών και τρόπαια των συλλόγων τους που εξακολουθούν να πρωταγωνιστούν στα πρωταθλήματα της χώρας. Με τα έργα των μεγάλων λογοτεχνών και εικαστικών (του Κόντογλου και του Σικελιώτη, του Απάρτη και του Καπάνταη) που μπολιάζουν την πεζογραφία και την τέχνη. Με τη λόγια μουσική του Κωνσταντινίδη, την ελαφρά του Κώστα Γιαννίδη και τα ρεμπέτικα που ηχούν στην αίθουσα ή μπορείς να ακούσεις σκανάροντας κωδικούς QR με το κινητό σου (το Μινόρε μανές του Σμυρνιού Θοδωράκη, την Καμωματού Σμυρνιά του Δημήτρη Σέμση, Το κουκλί της Κοκκινιάς με τον Στελάκη Περπινιάδη).     

Στο τέλος της διαδρομής, σ’ ένα βίντεο-τοιχογραφία, Μικρασιάτες τρίτης και τέταρτης γενιάς μιλούν για το τι είναι η Μικρά Ασία γι’ αυτούς κρατώντας τα χαλιά, τα προσόψια, τα κειμήλια των παππούδων τους.

Άλλωστε, ελπίδα των διοργανωτών, όπως λέει η Εβίτα Αράπογλου είναι αυτή «η συλλογική προσπάθεια για τη συλλογική μνήμη να δώσει αφορμή να σφυρηλατηθούν δεσμοί με τόπους και χρόνους, να προβληθούν τεκμήρια που θα πληροφορήσουν και, ίσως, συγκινήσουν όλους όσοι έχουν κάτι να τους δένει με τη Μικρά Ασία. Ίσως μάλιστα οι πολύ νεότεροι να αναγνωρίσουν μέσα από την παράθεση τόσων πτυχών του μικρασιατικού χρονικού πόσα ακούσματα, αναγνώσματα, έθιμα, ιστορίες και ονόματα γειτονιών ή και αθλητικών ομάδων αντηχούν την ιστορία του Μικρασιατικού ελληνισμού».

INFO:
«Μικρά Ασία. Λάμψη, Καταστροφή, Ξεριζωμός, Δημιουργία»
Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς 138
Διάρκεια έκθεσης: 15/09/2022 – 12/02/2023