Θαλασσογραφίες στη Σύρο: Η Χάρις Κανελλοπούλου επιλέγει 10 έργα από την έκθεση

Επιβλητική και απρόβλεπτη, γαλήνια ηλιόλουστη ή μολυβένια ανταριασμένη, πηγή βιοπορισμού αλλά και ζωογόνας αναψυχής, η θάλασσα «γράφει» σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, πόσο μάλλον σ’ αυτή τη χώρα. Επικράτεια υλική και πνευματική, πραγματική και φαντασιακή τροφοδοτεί διαχρονικά δημιουργικές δραστηριότητες, χαράσσει τρόπους και δρόμους ζωής. Πώς να μη γίνει, λοιπόν, αφετηρία έμπνευσης για τους καλλιτέχνες και να μην έχει το δικό της μερίδιο σε θεσμικές συλλογές. Αυτό το καλοκαίρι στη Σύρο έχει και την έκθεσή της.

Εναρμονισμένο με το πνεύμα του τόπου και της εποχής, το αφιέρωμα «Θαλασσογραφίες. Από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος» έριξε άγκυρα στην Ερμούπολη για να μας ταξιδέψει μέσα από τον χρωστήρα των ζωγράφων σε στιγμιότυπα που τρέφουν την ψυχή και το σώμα, τη μνήμη και τη σκέψη. Σε ενσταντανέ ειδυλλιακά με ιστιοφόρα που αρμενίζουν αλλά και μπαρουτοκαπνισμένες ναυμαχίες, σε τοπία νησιωτικά γεμάτα ένταση και θέρμη αλλά και δαντελωτές ακτογραμμές, σε καρνάγια του καθημερινού μόχθου και λιμάνια με αγκυροβολημένα βαπόρια, σε ακρογιάλια μοναχικά και παραλίες κατάμεστες από κολυμβητές· όλη η πινακοθήκη του βίου που εμπνέει και κινητοποιεί το θαλασσινό στοιχείο ξεδιπλώνεται μέσα από 51 έργα στις πέτρινες, θολωτές σάλες της Πινακοθήκης Κυκλάδων.  

Μαζί της, αναδεικνύει πολυδιάστατες οπτικές, προβληματισμούς και γλώσσες εικαστικές: από τους ικανούς θαλασσογράφους του 19^ου αιώνα που φέρουν στο προσωπικό τους ιδίωμα την επίδραση της ευρωπαϊκής παράδοσης με γόνιμο ενδιαφέρον για τους παραδοσιακούς τύπους και τις απεικονίσεις τόπων και γεγονότων, σε δημιουργούς του 20^ου και του 21^ου αιώνα οι οποίοι σκύβουν με άλλο βλέμμα στην ατμόσφαιρα του ελληνικού αρχιπελάγους, ακολουθώντας τους θεωρητικούς και τεχνοτροπικούς όρους της εποχής τους, με έμφαση κυρίως στην παραστατικότητα, χωρίς να λείπουν και προσεγγίσεις αφαιρετικές.

Αρμενίζεις ακόμα μέσα από την οθόνη του υπολογιστή; Η επιμελήτρια της έκθεσης και της Συλλογής έργων τέχνης της Τράπεζας της Ελλάδος, Χάρις Κανελλοπούλου βάζει στο κάδρο δέκα αντιπροσωπευτικά έργα για να πάρεις μια πρώτη γεύση πριν τα ανακαλύψεις, γιατί όχι, σύντομα και από κοντά.

Η επιμελήτρια Χάρις Κανελλοπούλου επιλέγει δέκα έργα από την έκθεση «Θαλασσογραφίες. Από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος»

Κωνσταντίνος Βολανάκης, Το πανηγύρι της Τήνου, 1890-1895

Ο πίνακας αποτελεί εικαστική μνεία της γιορτής του Δεκαπενταύγουστου στην Τήνο. Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης, πατέρας της θαλασσογραφίας στη νεοελληνική ζωγραφική, μεταφέρει στο έργο το κλίμα της γιορτής και εθιμοτυπικές συνήθειες με αμεσότητα και χαρακτηριστικές λεπτομέρειες. Στο πρώτο επίπεδο, δεσπόζει το πλοίο και η άφιξη των επισκεπτών που έχουν επιβιβαστεί σε βάρκες για την ακτή. Η θάλασσα και ο ουρανός υποδέχονται τα χρώματα της ανατολής, ενώ στο βάθος, στην πλαγιά του λόφου, αποτυπώνεται μικρή και απόμακρη η εκκλησία.

Κωνσταντίνος Βολανάκης, Νυχτερινό, 1895-1900

Το Νυχτερινό αποτελεί μία από τις αρκετές βραδινές σκηνές στο έργο του Βολανάκη. Δίχως να γίνεται εμφανής η παρουσία του φεγγαριού, το σκοτάδι δίνει τη δυνατότητα της διαφορετικής καταγραφής και νέας ερμηνείας των μορφών. Η κυρίαρχη δυναμική της σκιάς εισάγει το νέο στοιχείο του Ρομαντισμού στη διαχείριση του θαλασσινού θέματος, ενώ ο ρεαλιστικός τόνος διατηρείται από την ηθογραφική σκηνή των ψαράδων, οι οποίοι απεικονίζονται συγκεντρωμένοι κάτω από τη φωτισμένη τέντα του καϊκιού τους. Σε αυτόν τον χώρο αποδίδεται και μία εστία θερμού φωτός, που έρχεται σε αντίθεση με την ψυχρή, «ασημένια» αντανάκλαση πάνω στο πανί του ιστιοφόρου στο δεύτερο επίπεδο του ζωγραφικού έργου.

Ιωάννης Αλταμούρας, Έξω από το λιμάνι, 1874

Το μοναδικό ζωγραφικό ιδίωμα του Ιωάννη Αλταμούρα ως προς την απόδοση της ανοικτής θάλασσας διαφαίνεται στο έργο Έξω από το λιμάνι. Με σπουδές στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κοπεγχάγης και ιμπρεσιονιστικές επιρροές, ο ζωγράφος φέρνει στο προσκήνιο της εικονογραφίας το υγρό στοιχείο, επιχειρώντας την προσέγγισή του μέσα από την πυκνότητα ή τη διαύγεια της χρωματικής ύλης. Με την ίδια δεξιοτεχνία φροντίζει και το πεδίο του ουρανού, «θολώνοντας» ενίοτε τη γραμμή του ορίζοντα που το διαχωρίζει από τη θάλασσα. Οι εναλλασσόμενες πινελιές χρώματος προσδίδουν κινητικότητα, ενώ η διαχείριση του φωτός μαρτυρά τον ιδιαίτερο και εφήμερο χαρακτήρα κάθε χρονικής στιγμής.

Σοφία Λασκαρίδου, Νυχτερινή φαντασία (Ο Κάβος της Κυράς), 1906

Η Σοφία Λασκαρίδου, η πρώτη Ελληνίδα ζωγράφος που έγινε δεκτή στη Σχολή Καλών Τεχνών, αναπαριστά το τοπίο του ακρωτηρίου Λευκάτας στη Λευκάδα, γνωστού και ως Κάβου της Κυράς, από όπου σύμφωνα με την παράδοση η ποιήτρια Σαπφώ έδωσε τέλος στη ζωή της πηδώντας στη θάλασσα. Το νυχτερινό τοπίο αποδίδεται μέσα από τη γλώσσα του Ρομαντισμού, λαμβάνοντας ποιητικές και συμβολικές διαστάσεις. Η τρικυμισμένη θάλασσα κυριαρχεί στο θέμα και ο σκουρόχρωμος βράχος επιβάλλει εμφατικά την παρουσία του – στοιχεία που αναδεικνύουν τη φύση ως κυρίαρχη δύναμη έναντι των δύο γυναικών που, σαν μυθολογικές νύμφες, κάθονται στην άκρη του βράχου. Η διαμόρφωση του υδάτινου στοιχείου πραγματοποιείται με διακριτές παχιές πινελιές που φωτίζονται με λευκό χρώμα, στοιχείο που έρχεται σε αντίθεση με τον σκοτεινό βράχο στο βάθος της σύνθεσης, αναμοχλεύοντας το αίσθημα που εγείρει μία ταραγμένη στιγμή.

Κωνσταντίνος Μαλέας, Μονεμβασιά, 1924-1928

Ανανεωτής της ελληνικής ζωγραφικής και καλλιτέχνης που απεικόνισε κυρίως τοπία, ο Κωνσταντίνος Μαλέας ανέπτυξε μία ιδιαίτερη προσωπική εικαστική γλώσσα με οδηγό ιμπρεσιονιστικά και μεταϊμπρεσιονιστικά χαρακτηριστικά. Μια πλαγιά που καταλήγει στη θάλασσα και ο βράχος της Μονεμβασιάς στο βάθος είναι τα σημεία στα οποία εστιάζει αυτός ο πίνακας του Μαλέα, έργο της τελευταίας περιόδου του. Τα στοιχεία του τοπίου ανάγονται σε γεωμετρικά σχήματα, ενώ η επιπεδοποίηση κάθε φόρμας γίνεται πιο εμφατική, καθώς πλέον τα χρώματα είναι πλακάτα και «μονοδομικά». Καθοριστική σημασία αποκτά επίσης η ένταση του φωτός, μεταφέροντας άμεσα και ζωντανά την αίσθηση του ελληνικού καλοκαιρινού τοπίου.

Περικλής Βυζάντιος, Βάρκες, 1930-1934

Στο έργο είναι εμφανής η προτίμηση του ζωγράφου για μία λυρική, αλλά και δυναμική τοπιογραφία, που βασίζεται στην αφαίρεση των λεπτομερειών, στην ήπια διαβάθμιση των χρωματικών τόνων και στη χρήση του φωτός για τη διαμόρφωση της ατμόσφαιρας του έργου. Με το να δημιουργεί την εντύπωση πως η ύλη χάνει τη στέρεη ιδιότητά της, ο Βυζάντιος προχωρά σε μία αποτύπωση του λιμανιού και της θάλασσας ανάμεσα στο ρεαλιστικό και το φανταστικό, το γήινο και το οραματικό, σε μία απέριττη ζωγραφική ρομαντικής ευαισθησίας.

Μιχαήλ Αξελός, Κολυμβητές του Παλαιού Φαλήρου, 1935

Στιγμές καλοκαιρινής ευεξίας καταγράφονται στο έργο του Μιχαήλ Αξελού, στο οποίο απεικονίζεται η δημοφιλής παραλία του Παλαιού Φαλήρου και τα bains mixtes που είχαν καθιερωθεί από το 1927. Ο Αξελός φιλοτεχνεί το έργο αυτό το 1935, το Παλαιό Φάληρο, όμως, έχει διατηρηθεί στη μνήμη των Αθηναίων ως πόλος έλξης ήδη πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χάρη στα πολυτελή ξενοδοχεία, τα μουσικά περίπτερα, την εξέδρα για θαλάσσιους περιπάτους, τις κολυμβητικές εγκαταστάσεις, το πέτρινο μικρό θέατρο. Ένας τόπος τόσο θερινής απόδρασης και ραστώνης όσο και σημερινής αναπόλησης.

Μιχαήλ Αξελός, Το κόκκινο λίμπερτυ, 1951

Η εικόνα του λιμανιού και των αγκυροβολημένων πλοίων αναπαράγεται σε πολλά έργα του Μιχαήλ Αξελού. Το κόκκινο λίμπερτυ φιλοτεχνήθηκε το 1951 και αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά έργα του ζωγράφου. Ο τολμηρός χρωματισμός χαρακτηρίζει το έργο, με το κόκκινο να απλώνεται στο πλοίο έντονο και καθαρό, ενώ πολύχρωμοι αντικατοπτρισμοί μεταβάλλουν και το μπλε της θάλασσας.

Τα πλοία τύπου λίμπερτυ ναυπηγήθηκαν στις ΗΠΑ και χρησιμοποιήθηκαν για μεταφορές πυρομαχικών, εφοδίων, αρμάτων, φαρμακευτικού υλικού από τη Βόρεια Θάλασσα μέχρι τη Μεσόγειο κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Με το τέλος του, μετείχαν σε ειρηνευτικές αποστολές, ενώ οι άνεργοι Έλληνες ναυτικοί τα αποκαλούσαν «ευλογημένα πλοία», όταν κάποια από αυτά περνούσαν στην εκμετάλλευση Ελλήνων. Μία εγγύηση αγοράς εκατό τέτοιων πλοίων πραγματοποιήθηκε και από την ελληνική κυβέρνηση το 1946, η οποία αποτέλεσε το εφαλτήριο της μεταπολεμικής ανοδικής πορείας της ελληνικής ναυτιλίας.

Πάρις Πρέκας, Πανιά καϊκιών, 1962

Με έναυσμα τις επισκέψεις του στο νησί της Ύδρας, ο Πάρις Πρέκας δημιουργεί το έργο Πανιά καϊκιών. Οι επαναλαμβανόμενες λευκές επιφάνειες του έργου –που παραπέμπουν οπτικά σε ανοικτά πανιά– δομούν το γεωμετρικό περιβάλλον και νοηματοδοτούν το θέμα. Η επανάληψη του λευκού μοτίβου επιφέρει στη σύνθεση ισορροπία και δίνει μία αίσθηση αναγλύφου, παραπέμποντας στη σχέση του Πρέκα με τον αρχιτεκτονικό και τον γλυπτικό σχεδιασμό. Παράλληλα, αποδίδει στο έργο μνημειακό συμβολικό χαρακτήρα, που προσανατολίζει τη σκέψη στις ιδέες της ναυτοσύνης, της θαλασσινής ζωής, του νησιωτικού τοπίου.

Πάρις Πρέκας, Σάμος, Πυθαγόρειο, 1986

Οι υδατογραφίες του Πάρι Πρέκα είναι ένα έργο ζωής, καθώς ο καλλιτέχνης επί σαράντα χρόνια περιδιάβαινε την Ελλάδα τεκμηριώνοντας ζωγραφικά τα διαφορετικά τοπία της. Σε αυτήν που απεικονίζεται το Πυθαγόρειο της Σάμου, το ρευστό χρώμα δίνει την αίσθηση ενός λεπτού ατμοσφαιρικού θαλασσινού στιγμιότυπου. «Το τοπίο στην Ελλάδα αυτό καθεαυτό είναι ένα δώρο του Θεού, που σε συνεργασία με το πνεύμα των ανθρώπων που το κατοίκησαν, σφραγίστηκε από έναν ρυθμό που δημιούργησε το μέτρο και δεν περιορίστηκε στον χώρο μόνο, αλλά κατέληξε σε μέτρο ζωής» ανέφερε ο ίδιος ο καλλιτέχνης.

INFO:
«Θαλασσογραφίες. Από τη Συλλογή της Τράπεζας της Ελλάδος»
Πινακοθήκη Κυκλάδων, Επ. Παπαδάμ, Ερμούπολη, Σύρος, 22810 80918
Διάρκεια: έως 10 Σεπτεμβρίου 2022
Ημέρες & ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη 19.00-22.00, Τρίτη & Πέμπτη-Κυριακή 11.00-13.00 & 19.00-22.00
Είσοδος ελεύθερη