Προτζέκτορας: Μια συζήτηση με τον εικαστικό Ζαχαρία Παπαντωνίου για τη ζωγραφική και τη μέχρι τώρα διαδρομή του στο χώρο της τέχνης.
Από μικρή ηλικία ήξερε ότι ήθελε να γίνει ζωγράφος. Αγαπούσε επίσης την κλασική μουσική και στο Δημοτικό ξεκίνησε φλάουτο. Στην Τρίτη Λυκείου παράτησε το ωδείο και ξεκίνησε μαθήματα σχεδίου. Είχαν προηγηθεί πολλές σελίδες και ιστορίες comics που είχε φτιάξει, κάποιες από τις οποίες φωτοτύπησε και μοίρασε μόνος μου ως fanzine σε ορισμένα βιβλιοπωλεία. Το 2000, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου πέρασε το κατώφλι της ΑΣΚΤ ξεκινώντας και «επίσημα» το ταξίδι του στον χώρο της τέχνης. Ένα ταξίδι που περιλάμβανε μια υποτροφία και πλήθος εκθέσεων, στην Ελλάδα και την Αμερική.
Μίλησέ μου για την περίοδο των σπουδών σου.
Στην αρχή, επηρεασμένος από τον Van Gogh, έκανα πολλές σπουδές έξω στη φύση και διάφορα άλλα έργα, καθώς και αμέτρητα σχέδια στο τότε «γυμνό νυκτός» της σχολής. Ήμουν αρκετά τυχερός διότι αφενός είχα κερδίσει την εμπιστοσύνη και την υποστήριξη του Μπότσογλου, τον οποίο εκτιμούσα πολύ, και αφετέρου, από το δεύτερο έτος ήδη, είχα νοικιάσει δικό μου εργαστήριο ώστε να δουλεύω μόνος μου. Έτσι μπορούσα να πηγαίνω και να του δείχνω δουλειά όποτε ήθελα. Η μοναχικότητα αυτή με συνόδευε πάντα. Στην πτυχιακή μου έδειξα μερικά από τα πρώτα σημαντικά μου έργα, ανάμεσα τους το «Vigilia», ένα μεγάλο μνημειακό λάδι (328 x 366 cm), το οποίο δούλευα για 2 χρόνια. Ακολούθησε η σειρά των «Καθαρτηριανών», κεφάλια και φιγούρες επίσης μνημειακών διαστάσεων, έργα ενός άγριου, σκοτεινού σουρεαλισμού με έντονα εξπρεσιονιστικά στοιχεία.
Χάρη σε αυτή τη σειρά, πήρες υποτροφία από το ίδρυμα Fulbright και το 2007 έφυγες για την Αμερική. Πόσα χρόνια έμεινες εκεί;
Δύο χρόνια, για το μεταπτυχιακό μου. Η εμπειρία αυτή μου άλλαξε τη ζωή. Σπούδασα στο Massart, στη Βοστώνη, την οποία αγάπησα πολύ. Είχα την ανεκτίμητη εμπειρία του να ζήσω από μέσα την κοινωνία αυτή, την κουλτούρα της, το εκπαιδευτικό σύστημα, τους ανθρώπους που ορισμένους άγγιξα και με άγγιξαν για πάντα. Είχα εξαιρετικούς καθηγητές,τόσο στο πρακτικό όσο και στο θεωρητικό τμήμα. Έτρεφα τεράστια εμπιστοσύνη στο πρόσωπό τους και εκείνοι είχαν γνώση της ευθύνης που τους αναλογούσε.
Οι εμπειρίες αυτές επηρέασαν τον τρόπο που δημιουργούσες;
Με επηρέασαν βαθύτατα, και η δουλειά μου πήρε εντελώς διαφορετική πορεία. Έντονα ψυχεδελικά στοιχεία πλημμύρισαν τις συνθέσεις των έργων, οι οποίες παράλληλα έγιναν εξαιρετικά πολύπλοκες. Όλα περνούσαν μέσα από το ασυνείδητο και το τυχαίο, ενώ παράλληλα έπρεπε και ήθελα να έχουν λόγο. Εκείνη την περίοδο είχα ως μέθοδο να ζωγραφίζω επάνω σε φωτογραφίες/στάδια του έργου προκειμένου να βρω λύσεις. Περνούσα αρκετούς μήνες με αυτό τον τρόπο μέχρι να καταφέρω να δω το έργο ολοκληρωμένο. Προς το τέλος όμως, και λίγο πριν από την πτυχιακή μου, κατάφερα να βρω λύσεις στην εσωτερική μου αναζήτηση, και η δουλειά μου κατά μία έννοια «λυτρώθηκε».
Επιστρέφεις λοιπόν, στην Αθήνα. Η περίοδος επαναπροσαρμογής ήταν εύκολη;
Γυρίζοντας από τη Βοστώνη, η δουλειά μου άρχισε λίγο λίγο να «σφίγγει». Ακολούθησαν πολλά αποτυχημένα έργα και χρόνια σύγχυσης, δημιουργικά μιλώντας. Ιδιαίτερα η περίοδος 2012-2013 ήταν πολύ δύσκολη. Λίγα έργα εκτιμώ από τα χρόνια μέχρι το 2014, οπότε ξεκίνησα μία νέα σειρά γεωμετρικής πολυπρισματικής ημιαφαίρεσης, πάντα με ρίζες στον εξπρεσιονισμό. Το 2015, λίγο πριν μετακομίσω στο νέο μου εργαστήριο, η δουλειά μου πάλι άλλαξε δουλεύοντας πάνω σε ένα παλιότερο θέμα. Ακολούθησαν έργα που επιχειρούσαν να ορίσουν τη φιγούρα εκ νέου μέσα στον χώρο. Έκτοτε η χειρονομία επανήλθε έντονη, απέκτησε ακόμη μεγαλύτερη φυσική παρουσία ως υλικό.
Πότε θεωρείς ότι ένα έργο σου έχει δύναμη;
Κάποια έργα «ταλαιπωρούνται» πολύ περνώντας από αμέτρητα στάδια, αλλά και κάποια παράλληλα κατορθώνουν να διατηρήσουν την αρχική τους ορμή, συναισθηματική, βίαιη, ανθρώπινη. Μπορώ να περάσω αρκετούς μήνες με ένα έργο το οποίο υπεραναλύω μέχρι να το διαλύσω και να το ξαναφτιάξω αμέτρητες φορές. Το έργο έτσι χτίζει επιφάνεια, και μόνο η πραγματική επαφή με αυτό μπορεί να φανερώσει την ιδιότητα του υλικού. Τα πιο δυνατά όμως έργα είναι εκείνα που έχουν βγει σε ένα απόγευμα, σε λίγες ώρες. Αυτή τη δύναμη αναζητώ στο έργο.
Σε ενδιαφέρει ο τρόπος που το κοινό βλέπει τη δουλειά σου;
Θεωρώ τον εαυτό μου ημιαφηρημένο ζωγράφο, και για αυτό με ενδιαφέρει ιδιαίτερα ο τρόπος που βλέπει ο κόσμος τη δουλειά μου. Η εικόνα έχει μία πυκνότητα, διότι έχει προκύψει και έχει δουλευτεί με τρόπο που απαιτεί συνήθως πολλές αναγνώσεις. Τα πράγματα λειτουργούν παράλληλα ως πολλαπλά φαινόμενα και δεν είναι ποτέ ανεξάρτητα, αλλά χρειάζεται να «διαβαστούν» ενιαία μέσα στην όλη εικόνα. Κάτι που μπορεί να μοιάζει με φιγούρα, για παράδειγμα, μπορεί ταυτόχρονα να είναι μέρος ενός χώρου, και αντίστροφα. Η αμφισημία αυτή βοηθάει και βασίζεται στα καθαρά ζωγραφικά στοιχεία, στο χρώμα, στη φόρμα, στο φως. Στη διαδικασία αυτή, η φαντασία είναι κινητήριος δύναμη και παράλληλα μέσο ερμηνείας. Είναι απαραίτητη τόσο στο χτίσιμο-δημιουργία του έργου όσο και στην επικοινωνία αυτού.
Το κοινό όμως ερμηνεύει με τον δικό του τρόπο ένα έργο, και συνήθως διαφέρει από τον στόχο που πιθανόν να είχε αρχικά ο εικαστικός. Γνωρίζω ότι δεν έχει ιδιαίτερη σημασία το να δει ο άλλος αυτό που έχω αρχικά ως στόχο, αλλά να πάρει μία αίσθηση, να το νιώσει. Κάποιες φορές, αυτή η αίσθηση είναι πολύ δυνατή. Αυτό με συγκινεί και μου αρκεί. Όμως χρειάζεται να περάσεις χρόνο με το έργο, να το παρατηρήσεις, να το βιώσεις, να το ανακαλύψεις. Η παράσταση, η εικόνα είναι εκεί αλλά πολλές φορές δεν τη βλέπουμε. Συνήθως βιαζόμαστε να κρίνουμε, να πάρουμε θέση, να έχουμε άποψη. Αυτό δημιουργεί σύγχυση και αμηχανία ή επιπολαιότητα, εμπόδια στην ουσιαστική κρίση των πραγμάτων. Η φιλοσοφία της δουλειάς μου όμως είναι τελείως διαφορετική. Δεν έχω αρχικό στόχο. Ένα έργο μπορεί να ξεκινήσει με το οτιδήποτε, μια χειρονομία, μια γραμμή, κάτι τυχαίο. Λίγες φορές ξεκινώ έχοντας ένα «θέμα» εκ των προτέρων. Η ζωγραφική διαδικασία είναι αυτή που ορίζει σχεδόν τα πάντα, για μένα. Το έργο θέλω να γεννιέται οργανικά από μέσα προς τα έξω, να πηγάζει ως ανάγκη. Δεν θα είχε κανένα νόημα αν το ήξερα από πριν. Τελικά το κάνω γιατί «θέλω απλά να το δω», όπως είχε πει ο Philip Guston. Μερικές φορές μοιάζει μάταιο όλο αυτό. Άλλες, όμως, η ικανοποίηση με την οποία ανταμείβεσαι δεν περιγράφεται με λέξεις.
Τον τελευταίο καιρό, πάνω σε τι δουλεύεις;
Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα η περίοδος 2019-2021, ήταν αρκετά παραγωγικά. Έκανα αρκετά νέα έργα και ξαναδούλεψα πάνω σε ορισμένα παλιότερα. Ασχολήθηκα επίσης για πρώτη φορά με την κεραμική, κάνοντας μια σειρά από αρκετά μικρά αφηρημένα γλυπτά. Επίσης, τελευταία, κάνω μια σειρά από μονοτυπίες, για τις οποίες έχω δεχθεί πολύ καλά σχόλια.
17°
