Η τεχνητή νοημοσύνη ερευνά τα μυστικά της μεγάλης τέχνης

Η ιστορία της τέχνης είναι γεμάτη με χαμένα αριστουργήματα, πίνακες και έργα τέχνης που έχουν καταστραφεί, αλλοιωθεί ή ακόμα και ζωγραφιστεί από τον καλλιτέχνη και ανακαλύφθηκαν αιώνες αργότερα. Μετά την καταστροφική έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., ολόκληρες βιβλιοθήκες αρχαίων κειμένων χάθηκαν. Ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα του Ρέμπραντ, το The Night Watch (1642), υπέστη ζημιές στις άκρες του για να χωρέσει να περάσει από την πόρτα του Δημαρχείου του Άμστερνταμ, όπου εγκαταστάθηκε το 1715. Έχουμε αποδεχθεί εδώ και καιρό ότι καταστραμμένα σημεία, όπως αυτά του πίνακα του Ρέμπραντ, δεν θα μπορούσαν ποτέ να γίνουν γνωστά σε εμάς. Τα τελευταία χρόνια όμως αυτή η υπόθεση έχει ανατραπεί.

Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη έχει ενσωματωθεί στην υπόλοιπη καθημερινότητά μας, τώρα χρησιμοποιείται για να αναστήσει μεγάλα έργα που χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Αξίζει να σημειωθεί πως ιστορικά δεν ήταν ασυνήθιστο για έναν καλλιτέχνη να χρησιμοποιήσει ξανά καμβάδες που είχε ζωγραφίσει, επειδή δεν ήταν πάντα εύκολο να βρει νέους. Το 2019 δύο διδακτορικοί φοιτητές, ο George Cann και ο Anthony Bourached, επιχείρησαν να αναστήσουν μερικά έργα, τα οποία ως τότε βλέπαμε μόνο με ακτίνες Χ, με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης. Το αποτέλεσμα της έρευνας έδωσε μια ιδέα για το αρχικό χρώμα και την υφή του χαμένου πίνακα.

Για παράδειγμα, το «Πορτρέτο μιας κοπέλας» του Moντιλιάνι (περίπου 1917), έφερε στο φως μια γυναίκα που κάποτε ο καλλιτέχνης προσπάθησε να κρύψει. Πιστεύεται ότι είναι η Αγγλίδα συγγραφέας Μπεατρίς Χάστινγκς, μια πρώην ερωμένη με την οποία είχε μια περιβόητη θυελλώδη σχέση. Μπορεί κάλλιστα να προσπάθησε να σβήσει τη μνήμη της μόλις τελείωσε η σχέση τους το 1916 (αν και αρκετά πορτρέτα της σώζονται).

Οι δύο ερευνητές έχουν μετατρέψει τις «αναδημιουργίες» τους σε τρισδιάστατες εκτυπώσεις και πλέον πωλούνται με το όνομα NeoMasters. «Πιστεύω ότι ενδιαφέρουν τους ανθρώπους γιατί τους αρέσουν τα πράγματα που είναι καινούργια», λέει ο Bourached στο BBC Culture. «Θα ήταν εκπληκτικό να δεις όλα αυτά τα αριστουργήματα, που υπάρχουν, αλλά δεν θα τα δεις ποτέ γιατί κανείς δεν πρόκειται να βγάλει μια σμίλη και να ξύσει μέρος ενός πίνακα πολλών εκατομμυρίων λιρών».

Οι ερευνητές όμως είναι επιφυλακτικοί ότι οι τίτλοι που τους αποδίδονται μπορεί να υπεραπλοποιήσουν τη δουλειά τους. «Η ιστορία που τραβάει την προσοχή είναι «Το AI ανακατασκευάζει έναν πίνακα, σαν να υπάρχει ένα κουμπί που πατάμε και η όλη διαδικασία έχει ολοκληρωθεί», λέει ο Bourached. Αυτό μπορεί να δώσει την εντύπωση ότι οι επιστήμονες παραδίδουν την πλήρη εξουσία στις μηχανές όταν, στην πραγματικότητα, λέει, «υπάρχει πολλή ανθρώπινη συμβολή στην πορεία».

Η ανθρώπινη συνεισφορά περιλαμβάνει τη συλλογή ενός συνόλου δεδομένων έργων του καλλιτέχνη για να μάθει το μηχάνημα το στυλ τους και τον καθαρισμό της εικόνας ακτίνων Χ για την αφαίρεση στοιχείων από τα ζωγραφικά στοιχεία της επιφάνειας. Οι εικόνες ακτίνων Χ που προκύπτουν είναι «σε μεγάλο βαθμό η ερμηνεία μας για το τι υπάρχει από κάτω», λέει ο Cann στο BBC Culture. Οι δυο τους το περιγράφουν ως μια «ατημέλητη διαδικασία», απλώς ένα πείραμα που παράγεται στον ελεύθερο χρόνο τους χωρίς χρηματοδότηση. «Ένα από τα σημεία που θέλουμε να επισημάνουμε είναι ότι, ακόμη και με μια σχετικά αφελή προσέγγιση, αυτό είναι που μπορεί να γίνει», προσθέτει ο Bourached. «Ελπίζω ότι άλλοι άνθρωποι θα πάρουν αυτό το εκκολαπτόμενο πεδίο και θα κάνουν καλύτερα πράγματα με αυτό».

Συνδυάζοντας την τέχνη και την επιστήμη

Ένα εμπόδιο με το οποίο βρέθηκαν αντιμέτωποι ήταν οι περιορισμένες πληροφορίες που παρείχαν οι παραδοσιακές ακτίνες Χ, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά σε πίνακες ζωγραφικής τον 19ο αιώνα. Οι συντηρητές παίρνουν επίσης δείγματα από τον καμβά για να μάθουν περισσότερα για υλικά, χρωστικές και πιθανές ζημιές, αλλά οι νεότερες τεχνολογίες σάρωσης τους επιτρέπουν να λαμβάνουν όλες αυτές τις πληροφορίες χωρίς να αγγίζουν το έργο.

Πριν από πέντε χρόνια, η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου απέκτησε νέο υπερσύγχρονο εξοπλισμό σάρωσης ικανό να συλλάβει τόσα πολλά δεδομένα για έναν μόνο πίνακα που οι περισσότεροι πολιτιστικοί οργανισμοί δεν είναι καλά εξοπλισμένοι για να τον χρησιμοποιήσουν πολύ. Ορισμένοι ξεκινούν τώρα διατομεακές συνεργασίες με πανεπιστήμια που μπορούν να προσφέρουν ανώτερες εγκαταστάσεις υπολογιστών και ευρύτερη τεχνογνωσία. Ως μέρος μιας πρόσφατης συνεργασίας με το University College του Λονδίνου και το Imperial College του Λονδίνου, που ονομάζεται Art Through the ICT Lens, ή ARTICT, η Εθνική Πινακοθήκη παράγει πολύ πιο καθαρές εικόνες της Doña Isabel de Porcel (γ. 1805) του Φρανθίσκο ντε Γκόγια, μιας μοντέρνας νεαρής γυναίκα που φορά μια μαύρη μαντίλα (μαντήλι). Το 1980, ένα μυστηριώδες δεύτερο πορτρέτο ενός άνδρα με γιλέκο και σακάκι ανακαλύφθηκε από κάτω. Η απόκτηση μιας πιο καθαρής εικόνας του άνδρα σήμαινε συνδυασμό πολλαπλών σαρώσεων από διαφορετικές περιοχές του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, μερικές από τις οποίες αποκαλύπτουν ορισμένες πτυχές του πίνακα καλύτερα από άλλες. Στην αρχή, αυτή η διαδικασία έπρεπε να γίνει χειροκίνητα, αλλά χάρη σε αυτή τη νέα έρευνα, έχει πλέον παραδοθεί σε έναν υπολογιστή.

«Ένα από τα πράγματα που είναι ιδιαίτερα δύσκολο να επιλυθεί είναι τι είναι καλό και τι είναι καλύτερο», λέει στο BBC Culture η Catherine Higgitt, κύρια επιστημονική υπεύθυνη στην Εθνική Πινακοθήκη. «Χωρίζουμε μια εικόνα σε δύο υποθετικές εικόνες, αλλά τι προσπαθούμε να πάρουμε; Είναι κάτι χρήσιμο σε έναν συντηρητή – που ενδιαφέρεται για ζημιές, ρωγμές και λεπτομέρειες κάτω από την επιφάνεια – ή κάτι που μοιάζει τόσο κοντά στην εικόνα στο την επιφάνεια όσο το δυνατόν;»

Ερωτήσεις σαν αυτές καταδεικνύουν τη δύναμη στη συνεργασία μεταξύ επιστημόνων, υπολογιστών και ειδικών της τέχνης, οι οποίοι καθοδηγούν την έρευνα σε μια χρήσιμη κατεύθυνση. «Οι αλγόριθμοι δεν απαντούν από μόνοι τους σε μια ερώτηση. Τροφοδοτούν μια διαδικασία», λέει ο Higgitt.

Ορισμένοι μελετητές αμφισβήτησαν αν το πορτρέτο του Γκόγια έχει αποδοθεί σωστά στον καλλιτέχνη. Για παράδειγμα, ένας ιστορικός τέχνης μπορεί να ελπίζει να προσδιορίσει τι φοράει ο άντρας από κάτω και ποια υλικά χρησιμοποιήθηκαν. Μέχρι στιγμής, μια πολύ πιο ξεκάθαρη αίσθηση του προσώπου του άνδρα έχει διαχωριστεί από το λαιμό και την κόμμωση της γυναίκας, αποκαλύπτοντας μια σοβαρή έκφραση κάτω από ένα σύνολο σκούρων φρυδιών.

Οι αρχαίοι κύλινδροι που πρέπει να σωθούν

Η ελπίδα είναι να παραχθεί ένα εργαλείο που θα είναι εφαρμόσιμο σε άλλα ερευνητικά προβλήματα στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μια άλλη πολλά υποσχόμενη εξέλιξη ήταν η σάρωση και το «εικονικό ξετύλιγμα» αρχαίων κυλίνδρων που είναι πολύ ευαίσθητα για να ανοιχθούν επεμβατικά. Σε αυτήν την περίπτωση, οι σαρώσεις CAT, που χρησιμοποιούνται γενικά σε ιατρικά πλαίσια, συνδυάζουν εικόνες ακτίνων Χ που λαμβάνονται σε διαφορετικές γωνίες και μπορούν να παρέχουν εικόνες διατομής ενός κυλίνδρου. Μια ομάδα στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι στις ΗΠΑ εργάζεται σε ειλητάρια παπύρων που βρέθηκαν στο Herculaneum και ανθρακοποιήθηκαν από τον Βεζούβιο.

Τμήματα παπύρου από τις σαρώσεις έχουν απομονωθεί σε κομμάτια, τα οποία στη συνέχεια αποδομούνται και συγχωνεύονται μεταξύ τους, μια διαδικασία που επί του παρόντος γίνεται χειροκίνητα. Οι ελπίδες ότι τα μεταλλικά στοιχεία στο μελάνι θα εμφανίζονταν στις σαρώσεις διαψεύστηκαν, καθώς οι συγγραφείς του κυλίνδρου φαίνεται να χρησιμοποίησαν μελάνι άνθρακα. Η τεχνική εξακολουθεί να τελειοποιείται, αλλά η ομάδα βρίσκεται στα αρχικά στάδια εφαρμογής της στους ουσιαστικά ξετυλιγμένους κυλίνδρους Herculaneum, που έχουν μείνει αδιάβαστοι από την αρχαιότητα.

Ενώ ορισμένες από αυτές τις ερευνητικές προσπάθειες είναι σε θέση να μας πουν τι υπάρχει ακόμα αλλά είναι κρυμμένο, άλλες ελπίζουν να συμπεράνουν τι έχει χαθεί. Το 2021, το Rijksmuseum στο Άμστερνταμ κάλεσε το κοινό να δει μια ανακατασκευή με τεχνητή νοημοσύνη των χαμένων πάνελ από το The Night Watch του Ρέμπραντ. Πριν τεμαχιστεί, το πλήρες έργο, ευτυχώς, αντιγράφηκε από έναν άλλο καλλιτέχνη, τον ολλανδό ζωγράφο Γκέριτ Λούντερς. Οι λεπτομέρειες που χάθηκαν είναι ευτυχώς μικρές, αλλά στην ολοκληρωμένη εκδοχή ο καπετάνιος, ντυμένος στα μαύρα και δίνει εντολές στους γύρω φρουρούς, δεν στέκεται στο κέντρο αλλά αντίθετα είναι πιο δεξιά.