Κωνσταντίνος Παρθένης στην Εθνική Πινακοθήκη: Τι είδαμε στην αναδρομική του έκθεση

Το στιβαρό καβαλέτο του με τα ξυλόγλυπτα πόδια που απεικονίζουν φιγούρες υβριδικές· τα πινέλα και η τελευταία του παλέτα, έργο τέχνης κι αυτή, χρωματισμένη με τα μπλε που τόσο αγάπησε· το μεταλλικό βαλιτσάκι που τον συνόδευε σε όλη του τη ζωή, ίσως ακόμα και από την γενέτειρά του Αλεξάνδρεια· το πολύτιμο «Τετράδιον» όπου κατέγραφε στα γαλλικά με μια καλλιγραφία πυρετική, συχνά χωρίς σημεία στίξης, τις σημειώσεις του· αχνές ασπρόμαυρες φωτογραφίες τοπίων που τροφοδότησαν τη ζωγραφική του και άλλες με τον ίδιο και μέλη της οικογένειάς του: βρίσκει συνέχεια ν’ ακουμπήσει το μάτι στην έκθεση «Κωνσταντίνος Παρθένης, Η ιδανική Ελλάδα της ζωγραφικής του» που εγκαινιάστηκε στις 5 Ιουλίου στην Εθνική Πινακοθήκη. Και, κυρίως, να χορτάσει έργα μοναδικά, οραματικά –περί τα 150 ζωγραφικά και 70 σχέδια– από έναν κοσμοπολίτη, αλλά αποσυνάγωγο δημιουργό, ο οποίος βρέθηκε σε διαρκή διάλογο με τα εικαστικά ρεύματα του μοντερνισμού και άρθρωσε ένα αναγνωρίσιμα προσωπικό εικαστικό ιδίωμα που γονιμοποίησαν η αρχαιότητα και η βυζαντινή τέχνη.

Πίστευε ότι ο καλλιτέχνης πρέπει να εργάζεται «με τον νουν και την ψυχήν και όχι μόνον με τον χρωστήραν και την σμίλην» έχοντας ως προορισμό του «να σμίγει εις τον συνηθισμένο κόσμο έναν κόσμο υπερφυσικό». Κι έτσι πορεύθηκε. Με τον συμβολισμό και τις αλληγορίες να σφραγίζουν τη δημιουργία του, με το χρώμα (άλλοτε έντονο, άλλοτε αχνό) και τη γραμμή (τη χαρακτηριστική κυματοειδή καμπύλη) να καθοδηγούν την πινελιά του, με θέματα στα οποία επανερχόταν σταθερά αλλά κι επίμονα πρωτεϊκός στις μεταμορφώσεις της γραφής του.

«Ο Παρθένης κατέχει μια ξεχωριστή θέση στο ομαδικό ασυνείδητο του μέσου Έλληνα. Είναι ταυτισμένος με μια οραματική Ελλάδα, που αγκαλιάζει έναν εξαϋλωμένο χώρο, ενοικημένο από τον μύθο και την ιστορία του» σημείωνε κατά την προετοιμασία αυτής της αναδρομικής έκθεσης η πρώην διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ, Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, η οποία έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Έως το τέλος Νοεμβρίου έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τις διαδρομές αυτού του πολύγλωσσου, καλλιεργημένου Αλεξανδρινού στον χώρο και τον καμβά μέσα από το πλούσιο κληροδότημα έργων του που διαφυλάσσει η ΕΠΜΑΣ αλλά και δάνεια από ιδιωτικές συλλογές.

Από τη Βιέννη στο γύρισμα του 20ού αιώνα, όπου βρίσκεται ακολουθώντας και μαθητεύοντας πλάι στον θεοσοφιστή ζωγράφο Καρλ Ντίφενμπαχ και συμμετέχει ενεργά στο κίνημα της Secession, στο Παρίσι όπου γνωρίζει τα μεταϊμπρεσιονιστικά και πρωτοποριακά ρεύματα (τον κυβισμό του Πικάσο, τα μνημειακά έργα Χορός και Μουσική του Ματίς, τον Σεζάν) και σταχυολογεί στοιχεία που θα τον βοηθήσουν να διαμορφώσει το ώριμο ύφος του –ίσως και την αναλυτική διδακτική μέθοδο που θα εφαρμόσει αργότερα ως καθηγητής. Από την Κέρκυρα, όπου παραμένει έως το 1917 σε δικό του παραθαλάσσιο κτήμα στο Κοντόκαλι και αποτελεί μέρος της καλλιτεχνικής «Συντροφιάς των εννέα», στην Αθήνα όπου συμμετέχει στην προοδευτική Ομάδα Τέχνη, βλέπει την πρώτη του αναδρομική στο Ζάππειο το 1920, γίνεται καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών αλλά τελειώνει το βίο του πένης και συνειδητά απομονωμένος στη σιωπή.

Έτσι ξετυλίγεται και η εκθεσιακή αφήγηση, που επιμελήθηκε η Ζίνα Καλούδη, χρονολογικά και επικεντρώνοντας παράλληλα θεματικά στις περιπέτειες του βίου και της τέχνης του. Το γνώριμο tondo Ο Χριστός-Ανθρωπότης και η εξαιρετική κατακόρυφη σύνθεση Άνω σχώμεν τας καρδίας (Θεία δίκη), γέννημα της βιεννέζικης θητείας του, δεσπόζουν στο ξεκίνημα. Λίγα βήματα πιο πέρα ο Ευαγγελισμός με την ιδιόχειρη, ορατή στην κάτω αριστερή γωνία, αφιέρωση στον αγαπητό του φίλο Αλέξανδρο Παπαναστασίου, απηχεί ως τοπίο το Μοναστήρι του Πόρου που επισκεπτόταν. Ένα πλεούμενο στο λιμάνι της Καλαμάτας και τα λυρικά, ευφορικά τοπία της Κέρκυρας με τις αέναες μεταβολές του φωτός, που τον μάγεψαν, προσέφεραν πεδίο γόνιμο για πειραματισμούς με τα «δώρα» που απλόχερα του έδωσε το Παρίσι. Στην καρδιά της διαδρομής δεσπόζουν τα θέματα του Ορφέα και της Ευρυδίκης και τα Αγαθά της Συγκοινωνίας στα οποία επανέρχεται, όταν πλέον ζει στα πόδια της Ακρόπολης. Μια αποκάλυψη και η πρώτη Αποθέωση του Αθανασίου Διάκου της συλλογής του Δημήτρη Μάρη, μικρότερη σε μέγεθος από το κατοπινό μνημειακό ομότιτλο έργο που μας περιμένει σταθερά στη μόνιμη συλλογή.

«Σταδιακά η ζωγραφική του αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο λιτή, απογυμνωμένη» μας επισημαίνει η Έφη Αγαθονίκου, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Συλλογών, Καλλιτεχνικού και Μουσειολογικού Προγραμματισμού της ΕΠΜΑΣ. Οι μαθηματικές, γεωμετρικές χαράξεις δομούν τις συνθέσεις του, με τη γυμνή «σάρκα» του καμβά να πρωταγωνιστεί. Είναι η ταραγμένη περίοδος, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όταν ο Παρθένης βλέπει να ματαιώνεται η ατομική του έκθεση στη Μπιενάλε της Βενετίας το 1936 μετά από παρέμβαση των συναδέλφων του στη Σχολή, κλιμακώνεται η σύγκρουση μαζί τους, διδάσκει χωρίς να μιλά (η σύζυγός του μεταφέρει τις παρατηρήσεις στους μαθητές του) και τελικά (το 1947) παραιτείται. Είναι τα χρόνια που δημιουργεί τον –σοβαρά αλλοιωμένο από πυρκαγιά στο σπίτι της κόρης του Σοφίας το 1980– Ορφέα στον Άδη που εκτίθεται στην πρώτη ελληνική συμμετοχή στην Μπιενάλε της Βενετίας (το 1934) και την (επίσης λαβωμένη στο ίδιο περιστατικό) Ομόνοια που προοριζόταν για τη διακόσμηση του Δημαρχείου Αθηνών –ένα φιλόδοξο σχέδιο που ναυαγεί με την άρνησή του να παραδώσει τα έργα αν δεν εισπράξει την αμοιβή του–, αλλά και την Αγία Καικιλία και τη Σωφροσύνη που παρουσιάζει τελικά στη Βενετία, στη διοργάνωση του 1938.

Από το 1948 έως το τέλος της ζωής του ζει σαν ερημίτης. Ελάχιστοι διαβαίνουν το κατώφλι του στο –κατεδαφισμένο πλέον– σπίτι της Ροβέρτου Γκάλλι 40 κάτω από την Ακρόπολη. Αμέτρητα τα σχέδια σε χαρτί, λίγα τα έργα που ολοκληρώνονται. Μ’ αυτά κλείνει η περιήγηση στον υπόγειο χώρο των περιοδικών εκθέσεων. Με την Αφροδίτη και την ύστατη Παναγία Νικοποιό, ένα σχεδίασμα που μόλις και διακρίνεται. Και μία βίντεο-προβολή που εστιάζει στο εργαστήριο των σκέψεών του ξεφυλλίζοντας το Τετράδιον με τις σημειώσεις του: «Πρέπει κανείς να ζωγραφίζει μάλλον αυτό που νοιώθει παρά αυτό που βλέπει αλλά πρέπει να ξεκινήσει βλέποντας καθαρά. Εξαρτημένος μόνο απ’ ότι βλέπει {ο καλλιτέχνης} αγνοώντας το ζωτικό πνεύμα καταλήγει να δει και να ζωγραφίσει μόνο την επιφανειακή άποψη της μορφής. Οι μορφές δεν διαθέτουν ούτε ομορφιά ούτε ασχήμια, το δικό μας πνεύμα όταν έρχεται σε επαφή με αυτές τις κάνει να φαίνονται ωραίες ή άσχημες. Το φως είναι η ουσιαστική ιδιότητα της κάθε μορφής – είναι η λάμψη της ομορφιάς». Ας λουστούμε, λοιπόν, στο φως και την ομορφιά της τέχνης.

INFO:
Κωνσταντίνος Παρθένης, Η ιδανική Ελλάδα της ζωγραφικής του
Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου
Διάρκεια έκθεσης: 6 Ιουλίου-28 Νοεμβρίου 2022