Στα ίχνη της Κατερίνας Χαλεπά-Κατσάτου

Σκαρφαλωμένη σε μια σκάλα στην καρδιά μιας ολόφωτης σάλας, μέσα σε ένα «δάσος» γλυπτών, πλάθει τον πηλό πάνω στο καβαλέτο. Οι φιγούρες της παραστατικές, ρεαλιστικές, αγαπούν τις μεγάλες διαστάσεις και γεννιούνται με ταχύτητα και ένταση, συνήθως χωρίς προσχέδια. Εργάζεται με νευρώδεις κινήσεις· μιλά με στεντόρεια φωνή εξηγώντας τον τρόπο που δουλεύει στα μικρά της ανίψια της που την παρακολουθούν· αντιδρά με συναίσθημα όταν δεν πετυχαίνει το αποτέλεσμα που προσδοκά. Το σκηνικό, ναι, παραπέμπει σε ένα καλλιτεχνικό εργαστήριο κάποιες δεκαετίες πριν. Μόνο που αυτό το ατελιέ, το οποίο ζωντανεύει μπρος μου μέσα από ασπρόμαυρες εικόνες, έργα και διηγήσεις, βρισκόταν στην οδό Δαφνομήλη 35 στον Λυκαβηττό, στο τριώροφο κτίριο όπου χάραξε τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του ο Γιανούλης Χαλεπάς και η μυώδης γυναίκα που σχηματοποιούσε τις μορφές –αρχικά γυμνές κυνηγώντας τη συμμετρία, πριν τις ντύσει καθώς το έργο αναπτυσσόταν προς την τελική μορφή του– ήταν η μικρανεψιά του Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου (1925-2004).

Από αυτό το σπίτι και την καθοριστική για την ίδια συνύπαρξη με τον σπουδαίο πρόγονο ξεκινά το ταξίδι στη ζωή και το έργο της γλύπτριας στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ στη Θεσσαλονίκη. Γιατί μέχρι τις 17 Ιουλίου η περιήγηση στους χώρους του αποδεικνύεται… οικογενειακή υπόθεση. Στο ισόγειο, στο αφιέρωμα «Γιανούλης Χαλεπάς. Δούναι και λαβείν» (μια συμπαραγωγή με το Ίδρυμα Ωνάση), λάμπει το ταλέντο και το πάθος του περίφημου Τηνιακού γλύπτη με την πολυκύμαντη διαδρομή μέσα από χαρακτηριστικά θέματα με τα οποία καταπιάστηκε με επιμονή και τελειοθηρία. Από τον εξώστη και την έκθεση «Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου: στα ίχνη του Γιανούλη» «ρίχνει ματιές» στη διαδρομή του η πρωτότοκη κόρη των ανεψιών του Βασίλη και Ειρήνης, η οποία έζησε με αυτόν τον ιδιόρρυθμο «παππούλη» ως τα δεκατρία της χρόνια, σκιτσάροντας κοντά του κι ας την πείραζε ο Χαλεπάς τραβώντας γραμμές στα παιδικά της σχέδια. Στη σκιά αυτή, ανάμεσα στον θαυμασμό και τις επιδράσεις από τον γλύπτη της Κοιμωμένης, προσπάθησε να φτιάξει το δικό της έργο.

Η Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου και το οικογενειακό αρχείο

Δυο γλυπτά του Γιανούλη σε γύψο, ο εκφραστικός Άγγελος πόνου από την περίοδο της Τήνου και το σύμπλεγμα Θαλάσσιος ίππος και Νηρηίδες (1935) δεσπόζουν στο ξεκίνημα της έκθεσης. Στο φόντο, κάτω από μια φρίζα που απεικονίζει έργα του τακτοποιημένα στα ράφια του 3^ου ορόφου του αθηναϊκού σπιτιού, σχέδια και αρχειακό υλικό που προέρχεται κυρίως από τον Φιλίπ Γιαννακόπουλο και τον Μύρωνα Μπικάκη, τον εγγονό και τον ανεψιό της Κατερίνας αντίστοιχα, ιχνηλατούν στιγμές της πορείας του.

Ο Χαλεπάς ποζάροντας στο φακό ανάμεσα σε συγγενικά πρόσωπα στην Τήνο και στην Ακρόπολη, αλλά και στην οικία της Δαφνομήλη, παρέα με τον Κωνσταντίνο Αργυρίου όταν τον επισκέφθηκε και τον ζωγράφισε το 1932. Η ασκητική φιγούρα και τα «κυματιστά» του χέρια αποτυπωμένα από τον Πολύκλειτο Ρέγκο και τον Μιχαήλ Αξελό. Δικά του σπάνια σχέδια, π.χ. ένα με σύμβολα τράπουλας (από την εποχή της Τήνου) φτιαγμένο πίσω από μια καρτ ποστάλ με θέμα τη Γενοβέφα, την οποία είχε πιθανότατα κρατήσει από τα χρόνια του Μονάχου, αλλά και μια του Μήδεια, σε μοναδική παραλλαγή, καθιστή κοντά στον Ιάσωνα, που δεν σκοτώνει τα παιδιά της. Λίγο πιο πέρα οι φιγούρες των αγαπημένων ανεψιών του, της Κατερίνας, της Λίκας και της Αλίκης καμωμένες με μολύβι στο χαρτί.

Καθώς αναζητούμε λεπτομέρειες και προθέσεις στη μορφή και τις γραμμές του, η ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ και γενική διευθύντρια του Τελλογλείου, Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά η οποία επιμελείται την έκθεση μιλά για την «Μπέμπα», όπως αποκαλούν τρυφερά ακόμα και σήμερα την εικαστικό οι οικείοι της, και την καθοριστική της συμβολή στη διάσωση και την επιμέλεια του οικογενειακού αρχείου. Έχοντας περάσει όλη της τη ζωή στο σπίτι της Δαφνομήλη με τις δημιουργίες και τα κατάλοιπα του εμβληματικού καλλιτέχνη, επιμελήθηκε το υλικό, φρόντισε τα γλυπτά και τα σχέδιά του, τακτοποίησε φωτογραφίες από την Τήνο αλλά και από την Αθήνα, καθώς το πατρικό της υπήρξε σημείο αναφοράς για τον πνευματικό κόσμο της εποχής.

Η Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου, το πορτρέτο της Τζέιν Μάνσφιλντ και η μνημειακή γλυπτική

Μια φωτογραφία στον τοίχο φανερώνει τον σπουδαστικό περίγυρο μέσα στον οποίο γαλουχήθηκε η ίδια. Φοιτήτρια στη γλυπτική του Τόμπρου στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (1949-1954) μαζί με την Σίμωση, τη Σπητέρη, τη Μυλωνά, τη Χατζή, τον Σκλάβο –με τον οποίο συνδέθηκε φιλικά παρά την αδυναμία σύγκλισης στην καλλιτεχνική τους ματιά–, κι αργότερα για έναν χρόνο να μελετά σχέδιο στο ιδιωτικό εργαστήριο του Σπύρου Παπαλουκά. «Από τα χρόνια των σπουδών της φάνηκε η άνεση και η σιγουριά της στη μελέτη του γυναικείου γυμνού» υπογραμμίζει η Αλεξάνδρα Βουτυρά και, ενώ περιηγούμαστε ανάμεσα στα γλυπτά που αναπτύσσονται ελεύθερα στο χώρο, επισημαίνει την «μεγάλη ευαισθησία στην επεξεργασία της επιφάνειας και των επιμέρους μοτίβων» στον Στοχασμό. Σε έργα με θέματα μυθολογικά ή θρησκευτικά –όπως ο Ευαγγελιστής Μάρκος, όπου το φτερό του λιονταριού αναπτύσσεται στο πίσω μέρος, το μπρούτζινο Η Λήδα και ο Κύκνος ή στην Αποκαθήλωση– γίνεται εμφανής η προτίμησή της να χτίζει τις συνθέσεις περίοπτα, χωρίς κενά, με πολλά αντιθετικά δομικά στοιχεία. 

«Η σχηματοποίηση σε έργα όπως το Ζευγάρι στην Ύδρα ή τη Μητρότητα ή στη Γένεση με την περιστρεφόμενη φόρμα μαρτυρούν μια επίδραση από προσπάθειες του Μιχάλη Τόμπρου, ενώ η παραμόρφωση και σχηματοποίηση στον Ασκητισμό στα Μετέωρα αγγίζει εξπρεσιονιστικά όρια».

Η δημιουργία της, πάντως, παραμένει συνειδητά ακαδημαϊκή ως έκφραση, με έμφαση στον άνθρωπο («πρέπει το έργο να μιλά μόνο του» συνήθιζε να λέει η ίδια) και «έδειξε από νωρίς την προτίμησή της στο μεγάλο μέγεθος, τη μνημειακή έκφραση στον χώρο» όπως επισημαίνει η επιμελήτρια. Από το ξεκίνημα της σταδιοδρομίας της κιόλας επιλέγει να εκφραστεί μέσα από τη μεγάλη χειρονομία και γίνεται η κατεξοχήν Ελληνίδα γλύπτρια της μνημειακής πλαστικής φιλοτεχνώντας συνθέσεις μεγάλων διαστάσεων για δημόσιους χώρους και κτίρια. Οι προσωπογραφίες της, πέρα από κάποια οικογενειακά πορτρέτα, αφορούν κυρίως ιστορικά πρόσωπα, ήρωες της Επανάστασης, Μακεδονομάχους αλλά και σύγχρονες προσωπικότητες. Περιγράφοντας μια γυναίκα «ηφαίστειο ενέργειας, θέλησης και εργατικότητας», ο ανεψιός της Μύρωνας Μπικάκης ανακαλεί τη μέρα του 1960 όταν ένα κόκκινο κάμπριο αυτοκίνητο σταμάτησε στον χωματόδρομο τότε της Δαφνομήλη για να φέρει τη Τζέιν Μάνσφιλντ στο ατελιέ του πρώτου ορόφου. Δυο ενσταντανέ με την Χολιγουντιανή σταρ ενώ ποζάρει και την Χαλεπά να σμιλεύει τον πηλό μένουν για να θυμίζουν αυτό το ξενιτεμένο έργο.

Καθώς ο κύκλος στον εξώστη του Τελλογλείου κλείνει, η πήλινη Φυγή (που ορθώνεται ως μπρούτζινο μνημείο στους καταρράκτες της Αραπίτσας στη Νάουσα) και η Μικρασιάτισσα Μάνα κερδίζουν εύκολα το βλέμμα με τον όγκο τους. «Το 1983 είχα την τύχη να παρακολουθήσω από κοντά τη δημιουργία αυτού του μνημειακού έργου της σε χαλκό, παραγγελία για τους πρόσφυγες του 1922, που στήθηκε στην Επάνω Σκάλα της Μυτιλήνης. Η διαδρομή από το αρχικό πλάσιμο του έργου στον πηλό έως το τελικό του στάδιο στο χυτήριο του Κερλή και το στήσιμο στη Μυτιλήνη ήταν μια αξέχαστη εμπειρία, ένα σπουδαίο μάθημα για τα μυστικά της γλυπτικής» αναφέρει η επιμελήτρια. Μια σειρά από στιγμιότυπα έρχονται να παγώσουν στο χρόνο την πρακτική και τις δοκιμές στο εργαστήρι: από τα αρνητικά καλούπια και το εκμαγείο στη χύτευση με τις αστοχίες της και το τελικό έργο.

---

INFO:

«Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου: στα ίχνη του Γιανούλη»

Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ (σε συμπαραγωγή με το Ίδρυμα Ωνάση)

Διάρκεια έκθεσης έως 17 Ιουλίου 2022

Ημέρες και ώρες λειτουργίας: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9.00-14.00, Τετάρτη 9.00-14.00 & 17.00-21.00, Σάββατο και Κυριακή 10.00-18.00