Στο Μουσείο Φιλελληνισμού με τον συλλέκτη Κωνσταντίνο Βελέντζα

Ένα καταπληκτικό μουσείο, αφιερωμένο στον φιλελληνισμό, λειτουργεί από τον Μάιο του 2020 σε ένα τετραώροφο, ιδιόκτητο κτίριο, στην οδό Ζησιμοπούλου 12, στη Νέα Φιλοθέη. Ιδρύθηκε και διοικείται από την «Εταιρεία για τον Ελληνισμό και Φιλελληνισμό» (ΕΕΦ). Εμπνευστής, ο συλλέκτης Κωνσταντίνος Βελέντζας, μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής της ΕΕΦ, στον οποίον οφείλεται ο σχηματισμός της συλλογής.

Mέσα στους όμορφους χώρους του φιλοξενούνται, χωρισμένα σε ενότητες,  περίπου 3.000 αντικείμενα, τα οποία παρουσιάζουν την εξέλιξη του φιλελληνισμού από την Αναγέννηση έως σήμερα, με ιδιαίτερη έμφαση στη συμβολή του στην εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδος.  
Είχαμε την τύχη να παρακολουθήσουμε μια εξαιρετική ξενάγηση από τον κύριο Κωνσταντίνο Βελέντζα. Οι αστείρευτες γνώσεις του στην Ιστορία, συνοδευόμενες από τις πληροφορίες που μας έδωσε για τα πολύτιμα και σπάνια εκθέματα –προϊόν 12χρονης έρευνας, μελέτης, αγοράς, μεταφοράς αλλά και μεγάλης δαπάνης– μας βοήθησαν να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της τεράστιας και διαχρονικής συνεισφοράς του φιλελληνισμού στην ελληνική παλιγγενεσία, αλλά και να ανακτήσουν νόημα πολλά απ’  αυτά που  είχαμε διδαχθεί στο σχολείο και ίσως τότε δεν είχαμε αξιολογήσει δεόντως.  

Ανάμεσα στα εκθέματα, είδαμε τη μεγαλύτερη συλλογή του κόσμου από  προσωπικά αντικείμενα του Λόρδου Βύρωνα, μεταξύ αυτών το σπαθί και το πιστόλι του με χαραγμένα τα αρχικά του, όπλα από τον Αγώνα του 1821, δημοσιεύματα αμερικανικών ή ευρωπαϊκών εφημερίδων υπέρ της Ελλάδος, πίνακες του Ντελακρουά, του Βολανάκη, του Βρυζάκη, του Γερμανού στρατηγού και ζωγράφου Καρλ Χάιντεκ, ο οποίος πολέμησε στην Ελλάδα από το 1826 και για τη μεγάλη του προσφορά έλαβε αργότερα τιμητικά την ελληνική υπηκοότητα. Διακρίναμε τα επικά στοιχεία πάνω στους πίνακες Γερμανών ζωγράφων, οι οποίοι ηρωοποιούσαν τους αγωνιστές του 1821 συμβάλλοντας  κατά πολύ στην αφύπνιση της κοινής γνώμης.  

Ακούσαμε την πραγματική ιστορία που συνοδεύει το άγαλμα της «Ελληνίδας Σκλάβας», μιας 8χρονης ορφανής που είχε βρεθεί σκλάβα στη Σμύρνη μέχρι που  την ανακάλυψε τυχαία  ο Αμερικανός πρόξενος και έκανε ό,τι μπορούσε για να την αγοράσει και να τη στείλει με το πλοίο «Constitution» στη Βοστόνη, για μια νέα ζωή.  Η συγκινητική αυτή ιστορία είχε εμπνεύσει καλλιτέχνες και λογοτέχνες και το άγαλμα –η «Ελληνίδα Σκλάβα»– το οποίο αντέγραψαν μετέπειτα πολλοί γλύπτες, έγινε το έμβλημα του ακτιβισμού και του αγώνα για την κατάργηση της δουλείας στην Αμερική.  Ήταν δε η πρώτη φορά που η πουριτανική Αμερική δέχθηκε το γυμνό, και όπου εκτίθετο το άγαλμα υπήρχαν διαφορετικά ωράρια για άνδρες και γυναίκες.

 

Η υπέροχη αυτή ξενάγηση ολοκληρώθηκε με τα λόγια του κύριου Βελέντζα που έχουν ιδιαίτερη σημασία και δίνουν έναν ευρύ ορισμό για τον φιλελληνισμό του 21ου αιώνα που ξεφεύγει από τη στενή έννοια του αρχικού  όρου «φιλέλλην» που σήμαινε φίλος των Ελλήνων ή θαυμαστής των αρχαίων ελληνικών γραμμάτων και του αρχαίου πολιτισμού.

«Είναι άλλο πράγμα να είσαι  φιλέλληνας και άλλο φίλος μιας, όποιας κυβέρνησης. Γίνεσαι φιλέλληνας πρωτίστως για τον εαυτό σου.  Υιοθετείς ορισμένες ευγενείς αξίες για να γίνεις καλύτερος άνθρωπος, καλύτερος επαγγελματίας, καλύτερος πολιτικός, για να έχεις έναν καλύτερο ρόλο μέσα στην κοινωνία. Αν στο πλαίσιο αυτό αισθάνεσαι και μία αγάπη για την κοιτίδα του ελληνικού πολιτισμού και θέλεις να τον προστατεύσεις, αυτό είναι δευτερεύον».

Η «Εταιρεία για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό» (ΕΕΦ) απονέμει ετησίως, σε εκδήλωση που πραγματοποιείται στην Ακαδημία Αθηνών, ένα βραβείο, το Βραβείο Lord Byron, σε τρεις σημαντικές διεθνείς προσωπικότητες από τον πολιτικό, πολιτιστικό, ακαδημαϊκό ή επιχειρηματικό κόσμο, των οποίων οι καριέρες χαρακτηρίζονται από μακροχρόνια φιλελληνική καταγραφή ή που συνέβαλαν στην κοινωνία με τις δράσεις και τη σταδιοδρομία τους, εμπνευσμένοι από τις αξίες του ελληνισμού.

Επίσης, προσφέρει ετησίως το Μετάλλιο Lord Byron σε ιδιωτικούς ή δημόσιους οργανισμούς και ερευνητές που συνέβαλαν στην προώθηση του ελληνισμού και των ελληνικών σπουδών, σε άτομα ή οργανώσεις που προσφέρουν την υποστήριξή τους στην αποστολή της ΕΕΦ, καθώς επίσης και σε απογόνους φιλελλήνων που προσέφεραν την υποστήριξή τους στην Ελλάδα κατά την Ελληνική Επανάσταση.

Σύντομα δε, θα στηθεί Μνημείο των Φιλελλήνων, στον χώρο του Πολεμικού Μουσείου ως ένδειξη ευγνωμοσύνης  στους περίπου 1.600 εμβληματικούς φιλέλληνες που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους και συχνά ακόμη και τη ζωή τους για την απελευθέρωση της Ελλάδος.

Λίγα λόγια για τον Φιλελληνισμό

Ο φιλελληνισμός στη σύγχρονη ιστορία αναφέρεται ως ένα πολιτικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό φαινόμενο που διαδόθηκε σ’ ολόκληρο τον δυτικό κόσμο (Ευρώπη και Αμερική), με αφορμή την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και στόχο την ηθική και υλική συμπαράσταση στους υποδουλωμένους Έλληνες. Η κινητήριος δύναμη ήταν ο θαυμασμός και η αγάπη προς το ελληνικό πνεύμα και τον κλασικό ελληνισμό και γι’ αυτό θεωρείται άρρηκτα συνδεδεμένος με την αρχαιότητα.  

Το συνεχές ενδιαφέρον για τον ελληνικό πολιτισμό προκάλεσε, κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, την άνθηση του ευρωπαϊκού περιηγητισμού με αποτέλεσμα την ταχεία εξάπλωση του φιλελληνικού κινήματος, σ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα του δυτικού κόσμου, καθώς επίσης και στον χώρο των γραμμάτων και τεχνών. Μέσω υποστηρικτικών άρθρων και δημοσιευμάτων, θαυμάσιων έργων λογοτεχνίας, μουσικής, ζωγραφικής αλλά και κατασκευής χρηστικών αντικειμένων τέχνης (επιτραπέζια ρολόγια, σερβίτσια, βάζα, ταπισερί κ.ά.) διαμορφώθηκε μία φιλελληνική κουλτούρα που επηρέασε έντονα την κοινή γνώμη εκείνης της εποχής. Σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής (Νέα Υόρκη, Φιλαδέλφεια, Βοστόνη) ιδρύθηκαν κομιτάτα –οργανωμένες ομάδες φιλελλήνων– με σκοπό  την περίθαλψη προσφύγων αλλά και τη διοργάνωση εράνων, δημοπρασιών, συναυλιών για την ανακούφιση του ελληνικού λαού και την ενίσχυση του αγώνα για την ανεξαρτησία.  

Από το  ξέσπασμα της Επανάστασης, ήλθαν στην Ελλάδα περισσότεροι από  1.500 Ευρωπαίοι (1.200 είναι οι καταγεγραμμένοι) και πολέμησαν στο πλευρό των Ελλήνων και αρκετοί έχασαν τη ζωή τους.  Η πρώτη αποστολή έφτασε τον Ιούνιο του 1821, με έξοδα του Δ. Υψηλάντη, και η δεύτερη δύο μήνες αργότερα με επικεφαλής τον Τόμας Γκόρντον.  
Ο κάθε φιλέλληνας της εποχής εκείνης, έχοντας γαλουχηθεί με  ελληνοκεντρικές αξίες, ένιωθε πνευματικό  χρέος του τη διάσωση του ελληνικού λαού, γιατί η υπόθεση αφορούσε και τον ίδιον, ως μονάδα-μέλος του δυτικού πολιτισμού.
   
Το χρέος αυτό απέναντι στην Ελλάδα, στην οποία η Ευρώπη όφειλε την καταγωγή και την πρόοδό της, τόνιζε στην προκήρυξή του  «Η σωτηρία της Ελλάδος, η υπόθεση της υπόχρεης Ευρώπης», ο καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στη Βαυαρία, Ειρηναίος Θείρσιος. «Είμαστε όλοι Έλληνες», γράφει στην εισαγωγή του λυρικού ποιήματος, σε μορφή αρχαίας τραγωδίας «Hellas», ο Σέλεϊ, αναγνωρίζοντας τη μεγάλη προσφορά της Ελλάδος στον πολιτισμένο κόσμο, δηλώνοντας την ηθική του συμπαράσταση στους Έλληνες.  

Εκτός όμως απ’ αυτή την ηθική υποχρέωση για τη διάσωση του αρχαίου πολιτισμού, οι φιλέλληνες αποκήρυσσαν μετά βδελυγμίας  την τυραννία και την παράνομη τουρκική κυριαρχία και ένιωθαν ότι η χριστιανική πίστη ήταν ένα ακόμη στοιχείο που τους συνέδεε με τον υποδουλωμένο λαό. Η αγριότητα των Τούρκων, τα σκλαβοπάζαρα, η Σφαγή της Χίου (1822), ο απαγχονισμός του Γρηγορίου Ε' (1821), αλλά και ο ηρωισμός των Ελλήνων απέναντι στον κατακτητή, συγκλόνιζαν αλλά και συγκινούσαν τους Ευρωπαίους και έδωσαν αφορμή για κορυφαία έργα με ελληνική θεματογραφία, από γνωστούς και άγνωστους ζωγράφους.  
Αδιαμφισβήτητα, ο διασημότερος φιλέλληνας όλων, έως τις μέρες μας, είναι Λόρδος Βύρων (1788-1824). Αριστοκράτης, όμορφος, καλλιεργημένος με κλασική παιδεία, μία από τις σημαντικότερες μορφές του ρομαντισμού, σφράγισε, μέσω του έργου του, ανεξίτηλα το ρεύμα του φιλελληνισμού.  Ο πρόωρος θάνατός του, στο πλευρό των Ελλήνων επαναστατών σε μία μικρή άγνωστη ως τότε πόλη, το Μεσολόγγι,  προκάλεσε τεράστια συγκίνηση και ευαισθητοποίησε τη διεθνή κοινή γνώμη για το θέμα της σκλαβωμένης Ελλάδας. Το εμβληματικό του έργο «Childe Harold’s Pilgrimage» (1812-1818) που έγραψε καθισμένος στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, αντικρίζοντας τον πληγωμένο Παρθενώνα και νοσταλγώντας το αρχαίο κλέος, γνωρίζει τεράστια επιτυχία και είναι πρώτη φορά που κάποιος διατυπώνει το αίτημα ν' αναγεννηθεί η Ελλάδα. Οι βυρωνικοί χαρακτήρες μέσα από τα έργα του (Γκιαούρης, Νύφη της Αβύδου, Κουρσάρος, Πολιορκία της Κορίνθου, Δον Ζουάν) γίνονται πρότυπα ηρώων που ταυτίζονται με τους Έλληνες αγωνιστές και αποτυπώνονται σε πολλά έργα τέχνης.  
 
Σημαντικές ηγετικές φυσιογνωμίες του φιλελληνικού κινήματος ήταν μεταξύ άλλων ο Βαυαρός βασιλιάς Λουδοβίκος Α', ο υπουργός Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας Tζορτζ Κάνιγκ, ο Σατωμπριάν, ο Γκαίτε, ο Μίλερ, ο Ντελακρούα, ο Ροσίνι, ο Μπερλιόζ, ο Εϋνάρδος, ο Βίκτωρ Ουγκό, ο καντιανός καθηγητής Φιλοσοφίας Βίλχελμ Τράουγκοτ Κρουγκ, ο γιατρός Χένριχ Τράιμπερ, στην αγκαλιά του οποίου ξεψύχησαν ο Λόρδος Βύρων και ο Καραϊσκάκης και ο ίδιος βοήθησε αργότερα στην οργάνωση της δημόσιας υγείας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.

Μετά τη ναυμαχία στο Ναβαρίνο (20 Οκτωβρίου 1827) και τη συντριβή του τουρκικού στόλου, το φιλελληνικό κίνημα πρωτοστατεί και πάλι  ώστε να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα της ελεύθερης Ελλάδας και του νεοσύστατου κράτους. Μεγάλη ήταν τότε η συμβολή των φιλελληνικών κομιτάτων των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, που λίγα χρόνια πριν είχαν αποκτήσει την ανεξαρτησία τους.  Με τον αγώνα του σπουδαίου φιλέλληνα γιατρού Samuel Gridley Howe και του ελληνιστή καθηγητή, μετέπειτα κυβερνήτη της Μασαχουσέτης και υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Edward Everett, συγκεντρώνονται τεράστια ποσά τα οποία στέλνονται για  οικονομική βοήθεια στην Ελλάδα.  

Οι φιλέλληνες δεν σταμάτησαν να εκφράζουν την αγάπη τους για την Ελλάδα  και να εκδηλώνουν την έμπρακτη συμπαράστασή τους σε διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας που ακολούθησαν την Επανάσταση του 1821.
 
Ο φιλελληνισμός έχει αναδειχθεί σε διαχρονικό ρεύμα στην Ιστορία και, όπως επισημαίνει ο κύριος Βελέντζας, «δίνει λύσεις για το μέλλον». Και ανέφερε χαρακτηριστικά το περιστατικό με τον πρωθυπουργό της Αγγλίας Μπόρις Τζόνσον, ο οποίος, αν και διαφωνεί με την επιστροφή των Μαρμάρων στην Ελλάδα, στην ομιλία του για την κλιματική αλλαγή στα Ηνωμένα Έθνη, επικαλέστηκε τα λόγια από την Αντιγόνης  του Σοφοκλή, προσπαθώντας να τονίσει την καταστροφή της φύσης από τον άνθρωπο και να αφυπνίσει τους παγκόσμιους ηγέτες για τη σοβαρότητα του θέματος, λέγοντας στα ελληνικά: «Πολλά τά δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει» (μτφ.: Πολλά είναι τα φοβερά, μα τίποτα δεν υπάρχει πιο φοβερό απ' τον άνθρωπο).