Ο Χριστόφορος Μαρίνος, το ρεμπέτικο και τα εικαστικά στον ΟΠΑΝΔΑ

Όταν ακούς μαζί τις λέξεις ρεμπέτικο και εικαστικά́, στο νου έρχονται μάλλον τα σχέδια του Αλέκου Φασιανού́ για τα βιβλία του Ηλία Πετρόπουλου, τα χαρακτικά του Τάσσου για τα εξώφυλλα δίσκων της Σωτηρίας Μπέλλου ή οι χορευτές του ζεϊμπέκικου που ζωγράφιζε με απαράμιλλο ζήλο ο Τσαρούχης. Πώς συνομιλεί, όμως, ένας εικαστικός δημιουργός σήμερα με αυτό το «μεγάλο νεοελληνικό πολιτιστικό γεγονός», όπως έχει χαρακτηρίσει το ρεμπέτικο ο συνθέτης Νίκος Μαμαγκάκης; Και τι θα μπορούσε, να προσφέρει στην οπτική μας πρόσληψη μια τέτοια συνάντηση με «τα άσματα των πληγωμένων, απλών, αγνών και αισθαντικών ψυχών της Ελλάδος», κατά πως τα αποκαλούσε ο μελετητής του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού Ηλίας Πετρόπουλος; Από τις 10 Φεβρουαρίου, η έκθεση «Ρεμπέτικο» που οργανώνει ο Δήμος Αθηναίων στην Πινακοθήκη του, το Κέντρο Τεχνών και το Δημοτικό Θέατρο Ολύμπια έρχεται να προτείνει μια σύγχρονη εικονολογία πάνω στο ρεμπέτικο και τη μυθολογία του μέσα από 125 έργα 50 Ελλήνων καλλιτεχνών.

«Η σχέση της μουσικής με τα εικαστικά παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον και κατά τη γνώμη μου δεν έχει μελετηθεί σοβαρά από τους Έλληνες επιμελητές, ενώ είναι μετρημένοι στα δάχτυλα οι Έλληνες καλλιτέχνες που ασχολούνται με τη μουσική και τον ήχο. Αυτό είναι κάπως παράδοξο αν σκεφτεί κανείς πόσο πλούσια είναι η μουσική μας παράδοση και κληρονομιά. Αναγνωρίζοντας αυτό το κενό, αυτή την έλλειψη διαλόγου ανάμεσα στις δύο τέχνες, θεώρησα πως έχει έρθει η κατάλληλη στιγμή για να γίνει και στη χώρα μας μια μεγάλη έκθεση που να εξετάζει αυτό το θέμα και μάλιστα σε συνάρτηση με ένα τόσο δημοφιλές και οικείο μουσικό είδος όπως είναι τα ρεμπέτικα τραγούδια», εξηγεί την αφετηρία του εγχειρήματος ο επιμελητής του και ο υπεύθυνος εκθέσεων και δράσεων του Οργανισμού Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων, Χριστόφορος Μαρίνος.

Η έκθεση για το "Ρεμπέτικο" που οργανώνει ο Δήμος Αθηναίων

Πώς θα προσεγγίσει, λοιπόν, αυτή η έκθεση το ρεμπέτικο;
Με ενδιαφέρει το ρεμπέτικο ως δύναμη. Με ενδιαφέρει η δυναμική και η ποιητική του, η ικανότητά του να γεννά εικόνες. Μέχρι τώρα, η οπτική ταυτότητα του ρεμπέτικου ήταν συγκεκριμένη, έως και συντηρητική θα έλεγε κανείς. Μπορούμε να την ανανεώσουμε; Αυτό είναι ένα από τα ερωτήματα που επιχειρούμε να θέσουμε με αυτή την έκθεση. Πώς ένας σύγχρονος εικαστικός μπορεί να συνδεθεί συναισθηματικά και να αποδώσει μέσα από εικόνες τα ρεμπέτικα τραγούδια;

Ποια είναι η σημασία του και η θέση του ρεμπέτικου στη ζωή μας σήμερα;
Το ρεμπέτικο σημαίνει για τον καθένα διαφορετικά πράγματα. Για τους μουσικούς, ιδίως τους νέους, αποτελεί εργαλείο. Για τους υπόλοιπους, τους απλούς ακροατές, λειτουργεί εκτονωτικά, ψυχοθεραπευτικά, ως ψυχικό αποκούμπι σε δύσκολες καταστάσεις. Το ρεμπέτικο, ομολογουμένως, ανήκει στο παρελθόν. Ωστόσο, κατάφερε να επιβιώσει, διαψεύδοντας τον γνωστό στίχο του Διονύση Σαββόπουλου από το άλμπουμ Το περιβόλι του τρελού (1969). Ακούγοντας ξανά σήμερα το Σμυρνέικο μινόρε (1919), που ερμηνεύει σπαρακτικά η Μαρίκα Παπαγκίκα, βγαίνουμε από τον χρόνο. Σε αυτό το αργόσυρτο ερωτικό τραγούδι, η Παπαγκίκα χρειάζεται τρεισήμισι ολόκληρα λεπτά για να εκφέρει –σε λίγες φράσεις– τον καημό της: Αχ, αν μ’ αγαπά κι είν’ όνειρο ποτέ ας μη ξυπνήσω. Ποτέ ας μη ξυπνήσω / με τη γλυκιά σου χαραυγή, Θεέ μου, ας ξεψυχήσω. Αυτός ο πυκνός ποιητικός στίχος, που εσωκλείει τόσες πολλές και δυνατές έννοιες και εικόνες, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της άυλης δύναμης των ρεμπέτικων.

Η δική σχέση σου με το ρεμπέτικο ποια ήταν και τι έμαθες γι’ αυτό μέσα από την προετοιμασία της έκθεσης;
Δεν είμαι μουσικολόγος ούτε ρεμπετολόγος και δεν ήταν στις προθέσεις μου να μπω στα χωράφια των ειδημόνων. Με ενδιαφέρει η ιστορία του ρεμπέτικου αλλά δεν επιθυμώ να τη σχολιάσω. Η σχέση μου με το ρεμπέτικο είναι αυτή ενός απλού ακροατή που του αρέσει η ποιοτική μουσική. Με αφορμή την έκθεση και την έρευνα που έκανα, γνώρισα την ποίηση του Θωμά Γκόρπα, συνάντησα και μίλησα με μελετητές του ρεμπέτικου, τον Παναγιώτη Κουνάδη, τον Γιώργο Κοντογιάννη και τον Charles Howard, ανακάλυψα καλλιτέχνες που δεν γνώριζα, όπως τον Σταμάτη Λαζάρου, αλλά και την απροσδόκητη σχέση του Πάνου Κουτρουμπούση με τα ρεμπέτικα ή μια άγνωστη ενότητα έργων του ζωγράφου Γιώργου Ιωάννου γύρω από αυτό το θέμα. Ο Πάνος Χαραλάμπους με διαφώτισε σχετικά με την ευρεία επιρροή του ρεμπέτικου, βάζοντάς μου να ακούσω δίσκους από ξεχασμένους εκφραστές και συνεχιστές του είδους, αλλά και από σύγχρονους μουσικούς, όπως ο Tasos Stamou.

Η λίστα των συμμετεχόντων περιλαμβάνει καλλιτέχνες από διαφορετικές γενιές και μέσα έκφρασης. Τι καθοδήγησε τις επιλογές σου;
Η έκθεση περιλαμβάνει έργα 50 καλλιτεχνών, που στην πλειονότητά τους είναι σύγχρονοι. Συναντάμε τρανταχτά ονόματα, όπως είναι ο Τσαρούχης, ο Τάσσος και ο Φασιανός, τους οποίους, ομολογουμένως, περιμένεις να δεις σε μια τέτοια έκθεση. Όμως εκείνο που με ενδιέφερε να εξετάσω είναι πώς συνομιλεί με το ρεμπέτικο η σύγχρονη τέχνη, με ποιο τρόπο οι σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες το προσεγγίζουν και το ερμηνεύουν. Η επιλογή των καλλιτεχνών προέκυψε μέσα από συζητήσεις με τους ίδιους και είναι αποτέλεσμα της στενής σχέσης που έχω αναπτύξει μαζί τους όλα αυτά τα χρόνια. Άλλωστε με πολλούς από αυτούς έχω ξανασυνεργαστεί και στο παρελθόν. Λόγου χάρη, γνώριζα για τη συγγένεια του Γιάννη Θεοδωρόπουλου με τον Πίκινο ή για το ενδιαφέρον της Ρένας Παπασπύρου για τον Γιάννη Παπαϊωάννου.

Πώς αντέδρασαν στο κάλεσμα δημιουργίας νέων έργων και πώς νιώθεις ότι έχουν προσεγγίσει το θέμα;
Τα περισσότερα έργα είναι αναθέσεις και πραγματοποιήθηκαν ειδικά για την έκθεση. Κατά τη γνώμη μου, μια αμιγώς μουσειακή παρουσίαση με θέμα το ρεμπέτικο δεν θα είχε τόσο ενδιαφέρον. Η δημιουργία νέων έργων κάνει αυτή την έκθεση ξεχωριστή. Οι καλλιτέχνες ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό, όπως και οι συνεργάτες τους, όσοι δηλαδή συνέβαλλαν στην παραγωγή των έργων. Ίσως γιατί κατάλαβαν ότι η πρόκληση είναι μεγάλη. Κρίνοντας από το αποτέλεσμα, διακρίνει κανείς συγκλίσεις, ομοιότητες, έως και κοινά μοτίβα, όπως αυτό της καρέκλας, η οποία εμφανίζεται σε πολλά έργα. Αναμφισβήτητα υπάρχει ένας πλουραλισμός στην προσέγγιση του θέματος, αλλά και στα μέσα έκφρασης (ζωγραφική, φωτογραφία, χαρακτική, βίντεο, εγκαταστάσεις, περφόρμανς) και νομίζω πως αυτός ο πλουραλισμός αντιστοιχεί σε ένα τόσο πολυδιάστατο φαινόμενο, όπως είναι το ρεμπέτικο τραγούδι.

Δώσε μας μια εικόνα του τι θα δούμε στους εκθεσιακούς χώρους και τι διάλογοι αναπτύσσονται.
Στα δύο κτίρια της Πινακοθήκης στο Μεταξουργείο παρουσιάζουμε όλα τα ιστορικά έργα, κυρίως ζωγραφικά και χαρακτικά. Εδώ ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να δει έργα του Γιώργου Σικελιώτη, του Charles Howard, του Τάσσου, του Γιώργου Ιωάννου, αλλά και σύγχρονους ζωγράφους και γλύπτες όπως ο Ηλίας Παπαηλιάκης, ο Κώστας Τσώλης, ο Ανδρέας Λόλης και ο Νίκος Τρανός. Στην Πινακοθήκη οι παλαιότερες προσεγγίσεις (Φασιανός, Τσαρούχης) συνομιλούν με τις καινούργιες (Φοίβη Γιαννίση, Νίκος Παπαδόπουλος, Αλέξανδρος Ψυχούλης, Γιάννης Βαρελάς). Στο Φουαγιέ του Ολύμπια και στο Κέντρο Τεχνών τα έργα δεν είναι τόσο κυριολεκτικά. Ο θεατής δεν θα εντοπίσει άμεσα τις αναφορές στο ρεμπέτικο. Προτείνεται δηλαδή μια αφήγηση που καλείται να τη συμπληρώσει ο θεατής με τις δικές του εμπειρίες και μνήμες.

Ο κατάλογος της έκθεσης πώς θα συμπληρώνει την εικόνα;
Πρόκειται για δίγλωσση έκδοση, η οποία περιλαμβάνει κείμενα των συμμετεχόντων καλλιτεχνών, προσκεκλημένων συγγραφέων (Νίκη Γιάνναρη, Χρήστος Δερμεντζόπουλος, Μάκης Μαλαφέκας, Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Θεόφιλος Τραμπούλης) και μελετητών του ρεμπέτικου, όπως ο Κώστας Βλησίδης, η Gail Holst-Warhaft, ο Tony Klein, ο Γιώργος Κοντογιάννης και η Gaia Zaccagni. Όλα τα κείμενα εστιάζουν στη σημασία του ρεμπέτικου σήμερα. Με τη συνεργάτιδά μου και βοηθό επιμελήτρια, Εβίτα Τσοκάντα, κρίναμε ότι ο κατάλογος πρέπει να είναι πολυφωνικός, να περιλαμβάνει δηλαδή πολλά και σύντομα κείμενα για το ρεμπέτικο, παρά 3-4 μεγάλα δοκίμια. Ο καλαίσθητος κατάλογος, σε σχεδιασμό του Studio Lialios Vazoura, είναι αναπόσπαστο κομμάτι της έκθεσης και αποτελεί συνέχειά της. Διαβάζοντας τα κείμενα, σίγουρα θα εντοπίσεις σκέψεις με τις οποίες ταυτίζεσαι και μπορείς να τις συμπληρώσεις με δικές σου.

Ο Χριστόφορος Μαρίνος για εικαστικό πρόγραμμα του ΟΠΑΝΔΑ και την τέχνη που τον ενδιαφέρει

Ο προγραμματισμός σου για τα εικαστικά του ΟΠΑΝΔΑ για το 2022 περιλαμβάνει ως επί το πλείστον ατομικές εκθέσεις καλλιτεχνών από διαφορετικές γενιές. Με ποιο σκεπτικό διαμορφώθηκε;
Εκτός από το Ρεμπέτικο, το φετινό μας πρόγραμμα περιλαμβάνει άλλες 18 εκθέσεις. Είναι ατομικές, αναδρομικού χαρακτήρα, όπου παρουσιάζεται το έργο καλλιτεχνών που ανήκουν στη «Γενιά του ’70» (Γιώργος Ιωάννου, Ρένα Παπασπύρου, Γρηγόρης Σεμιτέκολο), αλλά και νέες παραγωγές που έχουν σχεδιαστεί ειδικά για τους χώρους μας (Δανάη Στράτου, Κωνσταντίνος Κακανιάς, Μυρτώ Ξανθοπούλου, Μαλβίνα Παναγιωτίδη). Ο βασικός κορμός του προγράμματος αποτελείται από εκθέσεις καλλιτεχνών της γενιάς μου, με τους οποίους είτε έχω ξανασυνεργαστεί (Γιάννης Βαρελάς, Βασίλης Βασιλακάκης, Ντόρα Οικονόμου, Νίνα Παπακωνσταντίνου) είτε με ενδιέφερε το θέμα που μου πρότειναν (Αλέξανδρος Λάιος, Νίκος Νικολόπουλος, Κατερίνα Παπαζήση, Γιάννης Χατζηασλάνης). Ξεχωριστές περιπτώσεις είναι ο Συμεών και ο Πάνος Κουτρουμπούσης, ποιητής ο πρώτος, συγγραφέας ο δεύτερος, που έχουν να επιδείξουν και εικαστικό έργο. Η χρονιά θα κλείσει με το «The Straw Project», το οποίο θα φιλοξενηθεί τον Δεκέμβριο στην Πινακοθήκη και είναι μια συλλογή με χειροποίητα αντικείμενα που έχουν φιλοτεχνήσει κρατούμενοι σε ελληνικές φυλακές.

Τι χαρακτηριστικά έχουν οι καλλιτεχνικές προτάσεις που σε πείθουν να ασχοληθείς μαζί τους και να τις συστήσεις στο κοινό;
Με ενδιαφέρει η τέχνη που έχει ερευνητικό χαρακτήρα και συνομιλεί με το σήμερα. Το θέμα της δυστοπίας, για παράδειγμα, που είναι τόσο επίκαιρο, διατρέχει πολλές εκθέσεις που έχουμε φιλοξενήσει και θα φιλοξενήσουμε. Με ενδιαφέρουν καλλιτεχνικές προτάσεις που ανανεώνουν τη ζωγραφική γλώσσα, όπως του Ηλία Παπαηλιάκη και της Καρολίνας Κρασούλη, αλλά και ιδιάζουσες περιπτώσεις, όπως αυτές του Charles Howard και του Γρηγόρη Σεμιτέκολο. Με ενδιαφέρουν προτάσεις που προέρχονται από τον χώρο της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου, της μουσικής και της αρχιτεκτονικής. Και δίνω, φυσικά, ιδιαίτερη σημασία στην προσωπικότητα του καλλιτέχνη και στο κατά πόσο μπορώ να επικοινωνήσω μαζί του, προκειμένου να επέλθει το επιθυμητό αποτέλεσμα, δηλαδή μια έκθεση υψηλού επιπέδου.

Πώς βλέπεις την εικαστική σκηνή της Αθήνας;
Όταν αναφερόμαστε στην «εικαστική σκηνή της Αθήνας» δεν θα πρέπει να σκεφτόμαστε μόνο τους καλλιτέχνες, που σίγουρα διαθέτουμε πολλούς και καλούς. Οργανικό μέρος αυτής της σκηνής είναι επίσης οι οργανισμοί, τα μουσεία, τα ιδρύματα τέχνης, οι γκαλερί, οι ανεξάρτητοι χώροι, οι επιμελητές, οι συλλέκτες, οι εκδότες, τα περιοδικά, το κοινό, το Υπουργείο Πολιτισμού, δηλαδή το ευρύτερο θεσμικό πλαίσιο, αλλά και τα προγράμματα υποστήριξης καλλιτεχνών. Κάποια από τα παραπάνω λειτουργούν σωστά και έχουν δυναμική παρουσία, ενώ κάποια άλλα λάμπουν διά της απουσίας τους. Επομένως, η εικαστική σκηνή της Αθήνας, τη δεδομένη στιγμή, ίσως και ανέκαθεν, εμφανίζει δυσλειτουργικά χαρακτηριστικά. Από τη μία είναι δραστήρια και ανθηρή, από την άλλη μοιάζει να αναζητά εναγωνίως νέα ταυτότητα.

Τον ενάμισι χρόνο που βρίσκεσαι στον Οργανισμό, τι έχεις αποκομίσει ως εμπειρία, τι μετράς στα κέρδη και τι θέλεις να επιδιώξεις με μεγαλύτερη επίταση;
Ανέλαβα να σχεδιάσω και να υλοποιήσω το εικαστικό πρόγραμμα του ΟΠΑΝΔΑ σε μια πολύ δύσκολη περίοδο. Παρόλα αυτά, από τον Σεπτέμβριο του 2020 και με τους χώρους κλειστούς για έξι μήνες, καταφέραμε να διοργανώσουμε 15 εκθέσεις, καθώς και μία τοιχογραφία, το Φιλί του Ηλία Παπαηλιάκη, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Ωνάση. Το «Ρεμπέτικο» θα είναι η δέκατη έκτη έκθεση και η πιο φιλόδοξη. Έχω πλήρη συνείδηση της ευθύνης που επωμίζομαι κατέχοντας αυτή τη θεσμική θέση. Για όσο διάστημα παραμείνω στον Οργανισμό θα προσπαθήσω να δείξω τις μεγάλες δυνατότητες που υπάρχουν, τόσο από την πλευρά των καλλιτεχνών όσο και από την πλευρά του επιμελητή που έχει αναλάβει μια τέτοια θέση.

INFO
Ρεμπέτικο
Διάρκεια έκθεσης: Πέμπτη 10 Φεβρουαρίου – Κυριακή 3 Απριλίου 2022
Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων (κτίριο Μεταξουργείου) Λεωνίδου & Μυλλέρου, Πλ. Αυδή, 210 5202420
Ωράριο: Τρίτη - Σάββατο 11:00 - 19:00, Κυριακή 10:00 – 16:00, Δευτέρα κλειστά
Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων Βασ. Σοφίας, Πάρκο Ελευθερίας, στάση μετρό: Μέγαρο Μουσικής, 210 7232604, 210 7224028
Ωράριο λειτουργίας: Τρίτη – Παρασκευή 11:00 – 19:00, Σάββατο - Κυριακή 10:00 – 15:00
Ολύμπια, Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας» Ακαδημίας 59, 210 3642540
Ωράριο λειτουργίας: Τρίτη – Παρασκευή 11:00 – 19:00, Σάββατο - Κυριακή 10:00 – 15:00
Είσοδος ελεύθερη