Ο Θεόφιλος σε 10 έργα από την έκθεση στο Ίδρυμα Θεοχαράκη

Από το πολυάνθρωπο λαϊκό του εικονοστάσι παρέλασαν πάνω σε ξύλα και πανιά, τενεκέδες και τοίχους τα μεγάλα αλλά και τα καθημερινά του βίου και ο μύθος αυτού του τόπου: ο Μεγαλέξανδρος και ο Αχιλλέας, ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα, ο Καραϊσκάκης και ο Κολοκοτρώνης, ιστορικές μάχες και γλέντια, το κοκκινόχωμα και τα λιοτόπια της ελληνικής υπαίθρου.

Ο Θεόφιλος είναι «ο άνθρωπος-σύνδεσμος, η ζωντανή παύλα που μας ενώνει με την πιο αυθεντική πλευρά του αγνοημένου εαυτού μας. Είναι ένα είδος “κόμβος” όπου γίνονται οι αισθηματικές διασταυρώσεις ενός συνόλου που έμεινε επί αιώνες άφωνο. Είναι ακόμα – αν μπορεί να το πει αυτό κανένας – η περίληψη, το διάγραμμα των εκφραστικών ορμών του Γένους», έγραφε το 1974 για τον μεγάλο λαϊκό ζωγράφο στα «Ανοιχτά χαρτιά» ο Οδυσσέας Ελύτης.

Ο φουστανελοφόρος ζωγράφος, σαλός στα μάτια του κόσμου, που έζησε φτωχικά και καταφρονεμένα, περιπλανήθηκε στο ελληνικό τοπίο (από την πατρογονική του Μυτιλήνη έως το Πήλιο) και στο πλήθος των αιώνων. Με την ματιά του παθιασμένου αυτοδίδακτου απέδωσε με απλότητα, ειλικρίνεια, πληρότητα και τόλμη καρέ μιας ιστορικής και πολιτισμικής παράδοσης που αφομοίωσε μέσα από φυλλάδες της δεκάρας, σχολικά βιβλία, άσματα ηρωικά και ερωτικά, εικονογραφημένα δελτάρια και φτηνές χρωμολιθογραφίες.

Ενενήντα έξι έργα αυτής της πολύτιμης καλλιτεχνικής παρακαταθήκης, μιας τέχνης «καμωμένης από ψυχικά νιάτα», όπως σημείωνε ο διορατικός τεχνοκριτικός Στρατής Ελευθεριάδης – Tériade, παρουσιάζονται έως τις 3 Φεβρουαρίου στο Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη. Μη χάσετε την έκθεση «Θεόφιλος. Ο τσολιάς της ζωγραφικής», δύσκολα θα πετύχουμε ξανά μαζί σύντομα τόσες δημιουργίες του από τόσες συλλογές. Την έκθεση επιμελήθηκε ο Τάκης Μαυρωτάς που εδώ μας συστήνει τις δέκα αγαπημένες του στάσεις σ’ αυτή τη διαδρομή.

«Θεόφιλος. Ο τσολιάς της ζωγραφικής»: Τα αγαπημένα έργα του επιμελητή Τάκη Μαυρωτά

«Ὁ Περικλῆς ἀπὸ τῆς Πνυκὸς Δικαιολογῶν χάριν τῆς Ἀκροπόλεως Δαπάνα»,1928, Συλλογή Μουσείου Θεόφιλου Δήμου Μυτιλήνης

Ο Θεόφιλος είναι η παράδοση μιας χώρας και ενός λαού. Η φλογερή του αγάπη για την Ελλάδα τον οδήγησε στην αθώα έκφραση του οραματικού του κόσμου. Έτσι, επίμονα ανακαλεί άλλοτε τον μύθο και άλλοτε την ιστορική μνήμη, όπως στο περίφημο έργο του με θέμα τον Περικλή του 1928 με τη φράση «Ὁ Περικλῆς ἀπὸ τῆς Πνυκὸς Δικαιολογῶν χάριν τῆς Ἀκροπόλεως Δαπάνα». Συνήθως με τον γραπτό του λόγο στην επιφάνεια του κάθε πίνακα, ο οποίος τις περισσότερες φορές είναι ασύντακτος ή ανορθόγραφος, ενδυναμώνει την ακρίβεια του περιεχομένου της εικόνας του. Στο κέντρο της πολυπρόσωπης σύνθεσης, με φόντο τα Προπύλαια και την Ακρόπολη, τοποθετεί την ηγετική μορφή του Περικλή, ο οποίος δικαιολογεί το όραμα του για τα μεγάλα έργα, που σήμερα αποτελούν ορόσημο αισθητικής τελειότητας και σύμβολο δημοκρατίας, σε μια πόλη που τότε είχε καταστραφεί από την επιθετικότητα των Περσών και που σώθηκε από τη σοφή ερμηνεία του χρησμού των Δελφών από τον Θεμιστοκλή. Ο ναύαρχος υποστήριξε ότι την πόλη θα σώσουν τα πλοία, με αποτέλεσμα στη Ναυμαχία της Σαλαμίνος να γίνει η συντριβή του πολυάριθμου στόλου των Περσών και να ακολουθήσει η άτακτη φυγή του Ξέρξη.

«Μονομαχία Ἀχιλλέως καὶ Ἔκτορος ἔξωθεν τοῦ Φρουρίου τῆς Τρωάδας. Ο Πάρης καί οίκογένεια του», 1930, Συλλογή Μουσείου Θεόφιλου Δήμου Μυτιλήνης

Η ένταση της ζωγραφικής κυριαρχεί σε αυτό το έργο μέσα από την πλαστική έκφραση της απόδοσης δύο πρωταγωνιστών του Τρωικού πολέμου, του Αχιλλέα και του Έκτορα. Ο ανείπωτος πόνος του Αχιλλέα για τον χαμό του Πάτροκλου που είχε σκοτώσει ο Έκτορας, τον οπλίζει με μεγαλύτερη ανδρεία έτσι ώστε ο αντίπαλος του να είναι αδύναμος μπροστά του. Η οργή του Αχιλλέα τον οδηγεί να πολεμήσει πλάι στον Αγαμέμνονα, ο οποίος με τη σειρά του, του ζητά συγγνώμη και του επιστρέφει την αγαπημένη του Βρισηίδα. Παρατηρώντας τον πίνακα βλέπουμε, παρατεταγμένους τους στρατιώτες τους να παρακολουθούν αυτή την τιτάνια αναμέτρηση, η σπουδαιότητα της οποίας υπογραμμίζεται από την κλίμακα του μεγέθους των δύο ανδρών μπροστά στα τείχη. Με την αφοπλιστική ζωγραφική του αλήθεια ο Θεόφιλος κερδίζει το βλέμμα του θεατή και ανακαλεί την ιστορική μνήμη. Παράλληλα, στη δεξιά πλευρά του πίνακα ο Θεόφιλος απεικονίζει τον Πάρη με την οικογένεια του.

«Κωνσταντῖνος ὁ Παλαιολόγος ὁ Αὐτοκράτωρ τῶν Ἑλληνορωμαίων ἐξέρχεται Ἄτρομος εἰς τὴν μάχην τὸ 1453 Μαΐου 29», 1932, Συλλογή Μουσείου Θεόφιλου Δήμου Μυτιλήνης

Άλλη μια πολυπρόσωπη ιστορική σύνθεση του Θεόφιλου με τον αυτοκράτορα Παλαιολόγο να εξέρχεται εν ξιφήρεις, να πολεμά ατρόμητος, όπως γράφει στον τίτλο του πίνακα ο Θεόφιλος, στις 22 Μαΐου 1453 μπροστά από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Μάχη σώμα με σώμα, ανδρεία και ηρωισμός αποτυπώνονται με αμεσότητα μέσα σε αυτή τη σύνθεση, όπου στη δεξιά κάτω πλευρά εικονίζεται ο κλήρος που εμψυχώνει τους στρατιώτες εναντίον των απίστων. Η σχεδιαστική οξύτητα και η έμφαση της ορμητικής κίνησης των αλόγων αποκαλύπτει το χάρισμα του Θεόφιλου να μπορεί να αποδίδει με αμεσότητα καθοριστικά γεγονότα της ιστορίας. Στο έργο αυτό χρησιμοποιεί χρώματα περισσότερο γεώδη αποτυπώνοντας το άδικο τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

«Ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε ́. Προσφέρωτὴν ζωήν μου διά τόν Βωμόν τὴς Πατρίδος. Ὁ Πατριάρχης Γρ. κρεμᾶται το 1821», 1928, Συλλογή Μουσείου Θεόφιλου Δήμου Μυτιλήνης

Ο Θεόφιλος είναι ο ακλόνητος θεματοφύλακας της ελληνικής πολιτιστικής συνέχειας. Δεν τον ενδιέφεραν οι απλές απεικονίσεις της στιγμής, αλλά η πολυπρόσωπη αποτύπωση γεγονότων και αγωνιστών, που κατάφεραν να περάσουν από το «εγώ» στο «εμείς». Η θεματογραφία του βασιζόταν σε διηγήσεις και η ζωγραφική του στο ένστικτο και τη βυζαντινή αγιογραφία, σε μια εποχή που οι λίγοι φίλοι της τέχνης περιφρονούσαν τη λαϊκή τέχνη και είχαν στραμμένο το βλέμμα τους στην κλασική ζωγραφική της Σχολής του Μονάχου, στα έργα των Γύζη, Λύτρα, Ιακωβίδη και Βολανάκη, μεταξύ άλλων. Το 1928 ζωγραφίζει την τραγική ιστορία του απαγχονισμού του Πατριάρχη Γρηγόριου του Ε ́ από τους εξαγριωμένους Τούρκους μετά από φρικτά βασανιστήρια. Η ζωγραφική αφήγηση συνεχίζεται στην κάτω δεξιά πλευρά του πίνακα με την απόδοση του μαινόμενου όχλου, που συνέχιζε να χλευάζει και να εξυβρίζει το άψυχο σώμα του Πατριάρχη. Η πύλη του Πατριαρχείου σε αυτόν τον πίνακα είναι ανοιχτή. Μετά τον τυραννικό του όμως θάνατο έμεινε για πάντα κλειστή ως ελάχιστος φόρος τιμής στη θυσία του για την υπεράσπιση του έθνους και της χριστιανικής πίστης.

«Πατὴρ τοῦ ὈΔυσσέως Ἀνδροῦτσου Πρώην (sic) τὸ 1821 Ὁ Καπεταν λεωνίδας Ἀνδροῦτσος το 1795», 1931, Συλλογή Μουσείου Θεόφιλου Δήμου Μυτιλήνης

Ο Θεόφιλος ζωγράφισε τον μεγάλο ήρωα της ελληνικής επανάστασης Οδυσσέα Ανδρούτσο, που έχασε τη ζωή του στα τριάντα εφτά του χρόνια και που είχε το μικρό του όνομα, προς τιμή του ομηρικού ήρωα Οδυσσέα. Ο πατέρας του Ανδρέας Βερούσης, ήρωας και αυτός της επανάστασης το έτος 1792, συνελήφθη από τους Βενετούς, παραδόθηκε στους Τούρκους και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε από φρικτά βασανιστήρια το 1797, σε ηλικία 47 ετών. Πολλοί ισχυρίζονται ότι το αποκεφαλισθέν πτώμα του το έριξαν στα νερά του Βοσπόρου. Αυτή την ηρωική, αλλά λιγότερο γνωστή, μορφή αποδίδει με το γνώριμο ζωγραφικό του ύφος ο Θεόφιλος και το υπογράφει στο κάτω μέρος του πίνακα με τη φράση «Έργον Θεόφιλου Γ.’Χ. Μιχαήλ 1931», δηλαδή με το επώνυμο της μητέρας του και όχι του πατέρα του Γαβριήλ Κεφαλά (ή Κεφάλα), που ήταν τσαγκάρης. Όπως είναι γνωστό η μητέρα του, Πηνελόπη Μιχαήλ, κόρη αγιογράφου, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανατροφή του. Η ζωγραφική για τον Θεόφιλο ήταν η πυξίδα της ζωής του, μια αναγκαιότητα και μια ευχαρίστηση χωρίς τέλος.

«Ενθύμησις Ειρήνης και Θεόφιλου, σωματοφύλακα της Σμύρνης το 1904», 1904, Συλλογή Εταιρείας Λεσβειακών Μελετών

Ο Θεόφιλος το 1904 ζωγράφισε την αυτοπροσωπογραφία του ως οπλαρχηγού επιβεβαιώνοντας, με τον πιο δηλωτικό τρόπο, τη δική του αλήθεια. Αρειμάνιος και ετοιμοπόλεμος με το σπαθί του προτεταμένο στο δεξί του χέρι, αν και ήταν αριστερόχειρας, αντανακλά την παλληκαριά και την αποφασιστικότητα των Ευζώνων. Δίπλα του στέκεται μια γυναικεία μορφή, που πολλοί υποστηρίζουν ότι είναι η αδελφή του, η Ειρήνη. Οι αυτοπροσωπογραφίες των ζωγράφων εκφράζουν τον άθραυστο καθρέπτη της πραγματικότητάς τους. Ο Θεόφιλος ενσαρκώνει τη λεβεντιά των ηρώων του, μιας άφθαρτης Ελλάδας μέσα στο πέρασμα των αιώνων, υπερασπιζόμενος την ελευθερία ως το υπέρτατο αγαθό για κάθε πολίτη. Και όπως γράφει ο Tériade: «Ο Θεόφιλος, γέννημα και θρέμμα της ελληνικής φύσεως και απόγονος άμεσος της επαναστάσεως, είναι για μένα το ευγενικότερο, το αριστοκρατικότερο σύμβολο του λαού μας, μια βεβαίωση πως αυτός ο λαός ζει και νοιώθει βαθειά και πως, άμα του δοθεί ευκαιρία με τα χαρίσματα της τέχνης να πη το λόγο του, δηλ. να εκφρασθεί, κατορθώνει να ξεπερνά όλα τα επίκτητα, να φθάνει όλα τα καλά και να συγχρονίζεται κάνοντας τα άλματα εκείνα που επιτρέπει αυτός ο τόπος.»

«Ἀδὰμ καὶ Εὔα», 1932, Εθνικής Πινακοθήκης – Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου

Ο Θεόφιλος, με την αυτόνομη καλλιτεχνική του αξία, στηρίχθηκε στο ένστικτο και τον εαυτό του, στην αγάπη του για την ιστορία, τη φύση και το φως. Έτσι, κατάφερε να κατακτήσει μια εύκαμπτη και ζωντανή πλαστικότητα, ορίζοντας τον δικό του οραματικό κόσμο, ενώ, παράλληλα, ονειρευόταν την άδολη ομορφιά. Στον Ἀδὰμ καὶ Εὔα από τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης, όπου οι πρωτόπλαστοι έχουν ήδη υποπέσει στο προπατορικό αμάρτημα, καθώς έχουν καλύψει το κορμί τους με φύλλα, η ζωή ρέει από παντού, σηματοδοτώντας το ξεκίνημα της ανθρωπότητας. Και όπως γράφει ο Ελύτης «ό Θεόφιλος γιὰ μᾶς,[…], εἶναι καὶ κάτι παραπάνω: εἶναι ὁ ἄνθρωπος-σύνδεσμος, ἡ ζωντανὴ παύλα ποὺ μᾶς ἑνώνει μὲ τὴν πιὸ αὐθεντικὴ πλευρὰ τοῦ ἀγνοημένου ἑαυτοῦ μας. Εἶναι ἕνα εἶδος «κόμβος»  ὅπου γίνονται οἱ αἰσθηματικὲς διασταυρώσεις ἑνός συνόλου ποὺ ἒμεινε ἐπὶ αἰῶνες ἂφωνο. Εἶναι ἀκόμα — ἂν μπορεῖ νὰ τὸ πεῖ αὐτὸ κανένας— ἡ περίληψη, τό διάγραμμα τῶν ἐκφραστικῶν ὁρμῶν τοῦ Γένους».

«Πορτρέτο Ελευθέριου Βενιζέλου», Συλλογή Ευαγγέλου και Κατίγκως Αγγελάκου

Οι απεικονίσεις ηρώων κατέχουν πρωτεύοντα ρόλο στη δουλειά του, όπως και του Ελευθερίου Βενιζέλου (Συλλογή Ευάγγελου και Κατίγκως Αγγελάκου), όπου απέδωσε, με το δικό του εκφραστικό ύφος, τη δυναμική μορφή του εθνάρχη. Παράλληλα, με κεφαλαία γράμματα, έγραψε το όνομά του, τονίζοντας την τεράστια προσφορά και την απαράμιλλη ευθυκρισία του για την υποστήριξη των δικαίων της Ελλάδας στις δυνάμεις της Αντάντ κατά τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και τη διαπραγματευτική του δεινότητα, χάρη στην οποία πέτυχε την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, αλλά και τη σύναψη της Συνθήκης της Λωζάννης. Και όπως παρατηρεί ο Χρήστος Μποκόρος για το Θεόφιλο: «Κι όσο πιο ψηλά πετάς τόσο πιο μικρό σε βλέπουν οι άλλοι από κάτω. Αυτός άλλα είχε στο νου του. Την πατρίδα του έψαχνε να βρει και να την παραστήσει δοξασμένη και περήφανη».

«Τσολιάς με τουφέκι», Δωρεά Αλέξανδρος και Δωροθέα Ξύδη, 1999, MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογές Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης

Αντιπροσωπευτικό έργο της δουλειάς του Θεόφιλου είναι ο Τσολιάς με τουφέκι, όπου μέσα από την πλαστική του έκφραση αποκαλύπτει την πνοή της ψυχή ενός γενναίου άνδρα, υπερασπιστή της ελευθερίας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης. Το έργο αυτό ανήκει στη σημαντική δωρεά των 210 έργων του τεχνοκριτικού Αλέξανδρου Ξύδη και της συζύγου του Δωροθέας στο MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογές Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Ο παθιασμένος αυτός ζωγράφος, που τόσο άδικα στην εποχή του τον ελεεινολογούσαν και τον περιφρονούσαν, επιθυμούσε αδιαπραγμάτευτα να μεταδώσει άμεσα αυτό που αισθανόταν, με μια ανεπιτήδευτη ζωγραφική έκφραση, γεμάτη από δύναμη και αίσθηση υπερηφάνειας, με χρώματα καθαρά, διάφανα και τολμηρά. Η δουλειά του απλώνεται σε όλο τον κόσμο, ίσως γιατί αποτελούσε τον καθρέφτη της ύπαρξής του και την επιθυμία να ξεπεράσει τη μοίρα του κακού ή του ηττημένου.

«Αθανάσιος Διάκος», 1931, Συλλογή Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών

Ο φουστανελοφόρος Θεόφιλος, αν και έζησε μια φτωχική ζωή, κέρδισε τη μάχη της αφιλοκέρδειας μέσα από τη μαγεία της ζωγραφικής, ξεπερνώντας τις αντιξοότητες της καθημερινότητας. Αυτό ήταν το μοναδικό καταφύγιο για την ψυχική του ηρεμία, ο προσωπικός σωτήριος δρόμος της επιστροφής. Η ζωή παρέμενε για εκείνον το αναντικατάστατο αγαθό για στοχασμό και δημιουργία, χωρίς να θέλει να χάσει ούτε ένα λεπτό. Έζησε λιτή ζωή, δίνοντας προβάδισμα στην καθαρή συνείδηση, στην άδολη δημιουργία, που τελικά ως ανταμοιβή του επιφύλαξε την αιώνια νίκη. Σημαντικό είναι επίσης το έργο του Αθανάσιος Διάκος, από τη συλλογή της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών με την αποτύπωση της μορφής του μεγάλου ήρωα της επανάστασης που ανασκολοπήθηκε στα τριάντα τρία του χρόνια. Το πραγματικό του όνομα ήταν Αθανάσιος Γραμματικός και στα δώδεκα του χρόνια οι φτωχοί γονείς τον οδήγησαν στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην Αρτοτίνα Φωκίδας όπου έγινε πολύ γρήγορα διάκος. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ένας Τούρκος πασάς τον συνάντησε στο μοναστήρι όπου εντυπωσιάστηκε απ' την εμφάνιση του νεαρού μοναχού. Ο Διάκος προσβλήθηκε από τα σχόλια του Πασά και μετά από καβγά τον σκότωσε. Αναγκάστηκε στη συνέχεια να φύγει στα βουνά και να γίνει κλέφτης. Στην ψυχή όλων των Ελλήνων είναι χαραγμένη η φράση του «Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε να πεθάνω».

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο City Guide της Athens Voice