«Το άλογο στην αρχαία Αθήνα» στην Αμερικανική Σχολή

Ήταν έξι χρόνων, θα μεγάλωσε ίσως σε κάποιο υποστατικό στις εξοχές της Αττικής και στη σύντομη ζωή του δεν αποκλείεται να είχε συντροφεύσει τον ιδιοκτήτη του σε αγώνες ονομαστούς, πριν ενδεχομένως προσφερθεί ως θυσία στους θεούς του κάτω κόσμου. Από τις 20 Ιανουαρίου 2022, το καλοδιατηρημένο «σκαρί» αυτού του αρσενικού αλόγου που βρέθηκε στο εκτεταμένο αρχαίο νεκροταφείο του Φαλήρου θα δεσπόζει στην εκθεσιακή σάλα της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.
Ξαπλωμένο σε μια χαμηλή προθήκη, διαστάσεων 2 επί 3 μέτρων, το εντυπωσιακό εύρημα που παρουσιάζεται για πρώτη φορά, υπήρξε η αφετηρία για την έκθεση «Ίππος: Το άλογο στην αρχαία Αθήνα», την πρώτη αρχαιολογική που θα φιλοξενήσει η πτέρυγα «Ιωάννης Μακρυγιάννης» θέτοντας «σε πρώτο πλάνο το σημαντικό ρόλο της αρχαιολογικής επιστημονικής έρευνας στην κατανόηση του παρελθόντος», όπως μου εξηγεί η διευθύντρια της Σχολής Τζένιφερ Νάιλς. «Η επιστήμη είναι το νέο σύνορο για την αρχαιολογία» συμπληρώνει εμφατικά.

Καθισμένη στο ηλιόφωτο γραφείο της σε ένα από τα ωραιότερα επιστημονικά campus στην καρδιά της πόλης, η Αμερικανίδα καθηγήτρια, επικεφαλής της ΑΣΚΣΑ και επιμελήτρια της έκθεσης ξεφυλλίζει χαμογελώντας το ντοσιέ με τα αντικείμενα που θα παρουσιαστούν. Ένα φυλλομέτρημα που αποδεικνύεται ταξίδι στον χρόνο, από την Γεωμετρική εποχή έως τα ελληνιστικά χρόνια, αλλά και στον χώρο καθώς τα εκθέματα προέρχονται από μουσεία και συλλογές της Ελλάδας (την Αρχαία Αγορά, τον Κεραμεικό και τη συλλογή της Alpha Bank) και της Ευρώπης (την Φλωρεντία και την Καρλσρούη).

«Το γεγονός ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι έτρεφαν μεγάλο θαυμασμό για τα άλογά τους και τα είχαν σε υψηλή εκτίμηση είναι εμφανές σε όλες τις εκφάνσεις της καλλιτεχνικής τους έκφρασης: από τις ταφές των αλόγων της Εποχής του Χαλκού (1200 π.Χ.) έως την παράσταση ιππέων στη γλυπτή ζωφόρο του Παρθενώνα. Έχουν επίσης εξέχουσα θέση στην αρχαία ελληνική γραμματεία, όπως γνωρίζουμε από τον Όμηρο, όπου τα άλογα του Αχιλλέα μπορούν πραγματικά να μιλήσουν, ή στην κωμωδία Ιππείς του Αριστοφάνη, όπου οι ιππείς συγκροτούν το χορό» επισημαίνει η Τζένιφερ Νάιλς. Μου απαριθμεί ανθρώπινα ονόματα που απηχούν τη μνήμη αυτού του θαυμάσιου ζώου (Φίλιππος, Ιπποκράτης, Ιππίας, Ίππαρχος)· μου θυμίζει το επίθετο Ίππιος και Ιππία που συνόδευε τους δύο σημαντικότερους θεούς της αρχαίας Αθήνας, την Αθηνά και τον Ποσειδώνα, και τις εκατοντάδες παραστάσεις αλόγων στον Παρθενώνα (120 μόνο στην βόρεια πλευρά του).

«Ανοιχτό εργαστήριο: Το άλογο στην αρχαία Αθήνα»: τι θα δούμε στην έκθεση

«Ο Ποσειδώνας είναι ο μόνος θεός που ιππεύει άλογο, ενώ πολλοί επιβαίνουν σε άρματα». Θα έχουμε την ευκαιρία να το δούμε σ’ ένα τετράδραχμο από την Ποτίδαια που τον απεικονίζει έφιππο κρατώντας την τρίαινα. Στο αφιέρωμα αυτό, πάντως, τα άλογα θα μας κοιτούν από μια ποικιλία εκθεμάτων που περιλαμβάνουν από μαρμάρινα γλυπτά έως κεραμικά αγγεία και τα οποία αναπτύσσονται σε ενότητες για την Ιπποτροφεία (την εκτροφή τους), τους Ιππικούς Αγώνες, το άλογο στον Πόλεμο και στην Θρησκεία (ουσιαστικά, τη σχέση του ζώου με τους θεούς και τους ήρωες).

Ο τετράποδος σκελετός του Φαλήρου και ένα επιπλέον κρανίο αλόγου θα βρίσκονται, φυσικά, στην καρδιά της αίθουσας. Γύρω τους το βλέμμα θα έχει την ευκαιρία να αναζητήσει περισσότερα από 50 αντικείμενα, που η επιμελήτρια ξεχώρισε για την αισθητική τους και τις πληροφορίες που προσφέρουν. Ανάμεσά τους, την πρώτη γραπτή απόδοση αλόγου στην τέχνη της Αθήνας σ’ έναν αμφορέα του 900 π.Χ. από τον Κεραμεικό· μια μαρμάρινη λουτροφόρο που απεικονίζει μάχη με ιππείς κατονομάζοντας και τον πρωταγωνιστή της (τον Φωκίωνα)· έναν μελανόμορφο αμφορέα από τα μέσα του 6^ου αι. π.Χ. με σκηνή αποχαιρετισμού· έναν αμφορέα σε σχήμα κεφαλής αλόγου, από τους περίπου εκατό του είδους που σώζονται ως τις μέρες μας και πιστεύεται ότι μπορεί να αποτελούσαν έπαθλα σε αγώνες· μολύβδινες ταινίες από τα αρχεία του αθηναϊκού ιππικού με τα στοιχεία αλόγων (αναφέρουν το όνομα του ιδιοκτήτη, την αξία τους, το χρώμα και τη ράτσα τους)· αγγεία με παραστάσεις από διαφορετικά ιππικά αγωνίσματα (που απαιτούσαν από τους αθλητές άλλοτε να εκτοξεύσουν το δόρυ τους σε μια ασπίδα ενώ ίππευαν κι άλλοτε να τρέχουν και να πηδούν πάνω στο άλογο).

«Σου θυμίζει κάτι αυτό;», με ρωτά η Τζένιφερ Νάιλς μπροστά στην εικόνα ενός γλυπτού. «Ένα από τα κεντρικά εκθέματα της έκθεσης αποτελεί η ελληνιστική χάλκινη κεφαλή αλόγου από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας, η οποία ανήκε στη συλλογή του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπή των Μεδίκων. Tο πιο εντυπωσιακό άλογο που έγινε ποτέ στην τέχνη, σε υπερφυσικό μέγεθος! Νομίζαμε ότι είναι ρωμαϊκό αλλά πρόσφατα συντηρήθηκε και μελετήθηκε, με αφορμή μια έκθεση στις ΗΠΑ, και πλέον έχει αποδειχθεί ότι είναι ελληνικό του 4^ου αιώνα π.Χ.». Ο διευθυντής του μουσείου, ο οποίος είναι φίλος της κας Νάιλς, της ανάφερε ότι εντόπισε μια ελληνική επιγραφή στο γλυπτό, χωρίς να μοιραστεί περισσότερα στοιχεία. Περιττό να σημειώσω τον ενθουσιασμό και την περιέργειά της καθώς το περιμένει να φθάσει στην Αθήνα.

Το παιδί και το άλογο

Τι έμαθε όμως η ίδια μέσα από την οργάνωση αυτής της έκθεσης για τη θέση του αλόγου στην αρχαία Αθήνα; «Γνώριζα ότι θεωρείτο σημαντικό, γιατί το ξέρουμε από την λογοτεχνία και την ιστορία. Με εντυπωσιάζει, όμως, το πώς μέσα από αυτά τα καλλιτεχνικά μνημεία και τον υλικό πολιτισμό διαφαίνεται η εμμονή των Αθηναίων με την εκτροφή των αλόγων και τους ιππικούς αγώνες. Σε εγχυτρισμούς (ταφές σε αγγεία) που ανασκάφηκαν στο Φάληρο, μαζί με τα οστά των βρεφών, με έκπληξη βρήκαμε ως κτερίσματα αγγεία-μινιατούρες του 800 π.Χ. με παραστάσεις στις οποίες κάποιος πέφτει από ένα άλογο ή το συγκρατεί, καθώς και αλογάκια από τερακότα στα οποία μπορείς να βάλεις και να βγάλεις τον αναβάτη. Χαριτωμένα μικρά παιχνίδια ή αντικείμενα που έβαζαν στους τάφους των παιδιών για να τα κρατούν ευτυχισμένα στην άλλη ζωή».

Τα παιδιά θα είναι περισσότερο από καλοδεχούμενα στην έκθεση, που περιλαμβάνει ειδικές επεξηγηματικές λεζάντες για τους νεαρότερους επισκέπτες, γραμμένες από την Ρεμπέκα Λέβιταν, προγράμματα που θα πραγματοποιούνται από την υπότροφο της Σχολής Ελένη Γκίζα, αλλά και ένα παιδικό βιβλίο που έγραψε η Τζένιφερ Νάιλς και θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μέλισσα. Η ιστορία ξεκινά με την έρευνα των οστών ενός αλόγου σε ένα εργαστήριο, όπου παρεμπιπτόντως πολλοί από τους επιστήμονες είναι γυναίκες, μου λέει με νόημα. Παράλληλα, θα πραγματοποιηθούν έξι διαλέξεις σχετικά με την ιππική τέχνη από τους ερευνητές Judy Barringer, Glenn Bugh, Mary Ann Eaverly και Carol Mattusch και άλλους ομιλητές.

Η έρευνα για το νεκροταφείο του Φαλήρου

Ο σκελετός που θα παρουσιαστεί στην έκθεση είναι ένας από τους οκτώ που εντοπίστηκαν στο Φάληρο. Μαζί με τα κατάλοιπα από 1.200 ταφές ανθρώπων αποκαλύφθηκαν από τους αρχαιολόγους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων και μεταφέρθηκαν το 2016-2017 για συντήρηση και μελέτη του οστεολογικού υλικού στο σύγχρονο εργαστήριο Wiener της ΑΣΚΣΑ.

«Έχουμε ολοκληρώσει το 75% της δουλειάς» μου αναφέρει η συνομιλήτριά μου. «Τα καθαρίζουμε και κατόπιν θα πρέπει να καταγραφούν και να προχωρήσουμε σε μια στατιστική ανάλυση για τον πληθυσμό του νεκροταφείου (πόσοι ήταν οι άνδρες, οι γυναίκες και τα παιδιά, οι νέοι και οι ηλικιωμένοι, πόσοι είχαν κατάγματα κλπ). Είναι η πρώτη ευκαιρία που είχαμε ποτέ να αναλύσουμε έναν ολόκληρο πληθυσμό. Συνήθως σε ένα νεκροταφείο έχεις λίγες δεκάδες ταφές, εδώ μιλάμε για χιλιάδες. Μπορούμε να κάνουμε έλεγχο DNA, ανάλυση με ισότοπα, να χρησιμοποιήσουμε πολλά εργαλεία που μας δίνει η επιστήμη για να μάθουμε πώς ζούσαν αυτοί οι άνθρωποι, τι έτρωγαν. Κοιτάμε ακόμα και τους καρπούς των χεριών τους για να δούμε αν ήταν κωπηλάτες στο ναυτικό. Μπορούμε να μάθουμε πολλά από τα οστά των ανθρώπων».

INFO:
Ίππος: Το άλογο στην αρχαία Αθήνα
Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, πτέρυγα Ιωάννης Μακρυγιάννης, Σουηδίας 61, Κολωνάκι
Διάρκεια έκθεσης: 20 Ιανουαρίου-30 Απριλίου 2022
Ώρες λειτουργίας: Τετ., Παρ.-Κυρ. 12:00-18:00, Πέμ. 16:00-22:00