Ο Aleksandar Todorovic ζωγραφίζει τους νέους αγίους

Μέμνησο David Bowie, μέμνησο: Church on time, terrifies me! Παρατηρώντας προσεκτικά τους πίνακες του Aleksandar Todorovic είναι σαν να κοιτάς αγιογραφίες στον καιρό του Zoom. Εισχωρώντας ακόμα πιο μέσα, στον πυρήνα των έργων του, βλέπεις ξεκάθαρα την τεχνική της ορθόδοξης ανατολικής αναπαράστασης να αναβαθμίζει τα βυζαντινά σύμβολα και γράμματά της με μούτες από τον καιρό των emoji! Αυτός είναι Ο Θαυμαστός Καινούργιος Νορμάλ Κόσμος του Aleksandar: μια έκθεση που ακτινογραφεί τη νέα θρησκεία. Ναι, μπορεί κατά την νιτσεϊκή παραδοχή ο Θεός να πέθανε, όμως νέοι Μεσσίες που πήραν τη θέση του και καθημερινά στις οθόνες-εικονοστάσια οι χρήστες-πιστοί κοινωνούν το πνεύμα και το σώμα τους, επανέφεραν το προαιώνιο ερώτημα: κατά πόσο μπορούμε ή όχι να ζήσουμε χωρίς θεούς; 

Από τον Μπιλ Γκέιτς και τον Στιβ Τζομπς μέχρι τον Έλον Μασκ και τον Μαρκ Ζούκενμπεργκ, η νέα πίστη θέλει καθημερινά τα «κηρύγματά» τους να αναπαράγονται μέσα από σμάρτφον άμβωνες και θυμιατά φτιαγμένα από πίξελ, αφού τα είδωλα αυτών των επιχειρηματιών είναι που πήραν τη θέση στο νέο ειδωλολατρικό χρηματιστηριακό και καπιταλιστικό πάνθεο.

Warning: Η ζωγραφική του Σέρβου Todorovic είναι βαθιά πολιτική και κοινωνική και να μη σας ξεγελά το χιούμορ του. Διηγείται την ιστορία του κόσμου μας με τον τρόπο των παραβολών. Κοιτάζοντας τους πίνακές του μοιάζει σαν να ξεφυλλίζουμε σελίδες από το Δεκαήμερο του Βοκκάκιου, μέσα στις εικόνες του υπάρχουν συνθήματα, λογοπαίγνια και ευθείες νύξεις για τον άγριο και επικίνδυνο καιρό που ζούμε. Περνώντας τον περισσότερο του χρόνου μας στο διαδίκτυο, όπου τα fake news δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από αιρέσεις που η κάθε μια ερμηνεύει την αλήθεια κατά το δοκούν, όπως τη συμφέρει, μοιάζει σαν να είμαστε όλοι ένα ποίμνιο, που επιλέγοντας επιχείρηση και πλατφόρμα αφήνεται να οδηγηθεί... πού; Σε ποια Χαναάν, σε ποια Εδέμ και σε ποιον Παράδεισο;

Διάλεξε πλατφόρμα, διάλεξε θεό, διάλεξε ζωή, όπως θα έλεγαν και οι ήρωες του Trainspotting. Οι ποικίλες εφαρμογές, που πάνε «τρένο» στα χρηματιστήρια του πλανήτη, αντικατέστησαν τα κόμματα και τα δόγματα του παλιού κόσμου, μοιράζοντας μια ανεξέλεγκτη αισιοδοξία πως μια μέρα και εσύ μπορείς να βρεθείς στη θέση τους, αν σκοράρεις κατασκευάζοντας τη δική σου εφαρμογή. Αυτό λοιπόν είναι το νέο Αμερικανικό Όνειρο ή και το New Gold Dream για να τσιτάρουμε και ολίγη από Simple Minds, αυτή είναι η νέα γη της ευκαιρίας. Άλλοι βέβαια θα την αποκαλούσαν δικτατορία, είπαμε: όλα ερμηνεύονται κατά το δοκούν και υπό συνθήκες πολλαπλής θέασης και ακτινογράφησης.

Μια εντυπωσιακή εικονοκλασία είναι αυτή που εκτίθεται στα Δυο Χωριά, στη Φιλοθέη. Το υπερρεαλιστικό της αφήγησης του Todorovic φιλοτεχνεί την εποχή της ειδωλολατρίας, στο πρόσωπο των σελέμπριτι επιχειρηματιών του Διαδικτύου οι μάζες δοξάζουν τους νέους Μεσσίες, επιδιώκουν την ευλογία τους, διασπείρουν τον κοσμικό αλλά και τον ιερό τους «Λόγο» χωρίς να αναρωτιούνται ή να αμφισβητούν τις προθέσεις αυτών των νέων Θεών.

Κουβέντιασα με τον Aleksandar, έναν ριζοσπαστικό καλλιτέχνη από τη νέα σκηνή του Βελιγραδίου που βρέθηκε στην Αθήνα, ζητώντας του να ξεκλειδώσει περισσότερα σχετικά με αυτή την νέα «Κανονικότητα», μιας και αυτή η λέξη-πεποίθηση μπήκε πλέον για τα καλά στο λεξιλόγιο και τα ήθη της ζωής μας.

Ήταν κάποτε μια Γιουγκοσλαβία: Μεγάλωσες στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, που διέλυσε τη χώρα. Πόσο επηρεάστηκες στην μετέπειτα πορεία σου σαν καλλιτέχνης από αυτό το γεγονός; Το ρωτώ γιατί νομίζω πως τα έργα του Brave New Normal World δείχνουν σαν μια ξεκάθαρη πολιτική θέση: το κακό αλλάζει συνεχώς πρόσωπα και οι νέοι πόλεμοι δεν διαδραματίζονται μόνο στα πεδία των μαχών, όπως κάποτε, αλλά και καθημερινά σχεδόν μέσα στο Ίντερνετ, που «διοικείται» από συγκεκριμένους στρατηγούς - ηγέτες, τύπου Γκέιτς και Έλον Μασκ ή Στιβ Τζομπς παλιότερα. 
Θα έλεγα ότι ο πόλεμος με έκανε δεκτικό σε ζητήματα αδικίας, πόνου, κοινωνικής αναταραχής. Η πολιτική άλλωστε ήταν κύριο πιάτο σε κάθε γεύμα ή συνάθροιση του σπιτιού μας. Για να είμαι ειλικρινής, ως παιδί ένιωθα προστατευμένος από την οικογένειά μου και οι έγνοιες και τα προβλήματα που αντιμετώπιζα ήταν εκείνα ενός τυπικού παιδιού. Η εμπόλεμη σύρραξη διαδραματιζόταν έξω από τα σύνορα της Σερβίας και το καθεστώς ήταν κτηνωδώς δικτατορικό. Ένιωθα τις ελλείψεις σε περίπου κάθε βασικό αγαθό, αλλά δεν έτυχε να πεινάσουμε, έστω και αν κοντέψαμε στις περιόδους των χειρότερων καχεξιών. Ο πιο ενστικτώδης φόβος που βίωσα κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών στα τέλη του ’90, και αυτός που θεωρώ ότι έχει αφήσει μέσα μου το ισχυρότερο αποτύπωμα, ήταν η αίσθηση της ανασφάλειας και της ανημπόριας. Η συνολική εμπειρία με έχει κάνει να σκεφτώ πολύ πάνω σε αυτά τα ζητήματα και μου έχει προσδώσει μια συγκεκριμένη προσέγγιση στον τρόπο που εξερευνώ τα θέματα της δουλειάς μου. Πρόκειται για μια εξελικτική διαδικασία ωστόσο, καθώς τα περισσότερα ενδιαφέροντά μου στο παρελθόν δεν είχαν στο παραμικρό να κάνουν με την πολιτική ή την κοινωνία. Στην πραγματικότητα, χρειάστηκε να κάνω αρκετές μανούβρες από θέμα σε θέμα ώσπου να ξεκαθαρίσω το τι θέλω να ζωγραφίσω και πώς. Παρόλο που τα ψηφιακά πεδία των μαχών φαντάζουν αληθινά –και οπωσδήποτε σήμερα πιο αποκαρδιωτικά από ποτέ, δεδομένου ότι ο κυβερνοχώρος είναι προέκταση του υλικού κόσμου– οι πραγματικές συρράξεις είναι ολότελα. Ανάμεσα στα δύο δεινά, θα διάλεγα τις ψηφιακές μάχες, όσο τοξικά και αν εκδηλώνονται, σε σχέση με την πιο αμελητέα βιαιότητα. Τουλάχιστον μπορείς να αποσυνδεθείς όποτε οι καταστάσεις σε ξεπερνούν, μια πολυτέλεια αδιανόητη στην κρεατομηχανή του ρεαλισμού.

Είσαι θρησκευόμενος, πιστεύεις στον Θεό; Ή απλά οικειοποίηθηκες τη γλώσσα των βυζαντινών αγιογραφιών και τις θρησκευτικές απεικονίσεις Αγίων της Ανατολικής Ορθοδοξίας για να γίνει πιο εύληπτο το μήνυμά σου; Και ποιο είναι αυτό; 
Δεν μπορώ να θεωρήσω εαυτόν θρησκευόμενο με τη συμβατική έννοια του όρου. Οι πεποιθήσεις μου στο συγκεκριμένο ζήτημα αλλάζουν διαρκώς. Κατανοώ και σέβομαι την ανάγκη για πίστη, και μεγάλωσα σε μια χώρα στην οποία, λόγω των ιστορικών συγκυριών, ο ορθόδοξος χριστιανισμός έπαιξε μεγάλο κοινωνικό και πολιτισμικό ρόλο. Με την έννοια αυτή, εξοικειώθηκα κι εγώ μαζί του, ακόμη και με την πιο αφαιρετική έννοια, που ασπάστηκα στα ύστατα χρόνια του πανεπιστημίου. Φαινομενικά άσχετες φόρμες χρωμάτων και γραμμών, αποτυπωμένες με τρόπο σχεδόν κυβιστικό, έδωσαν νόημα και υπόσταση σε φιγούρες της αγιογραφίας, ενώ συνάμα τις έκαναν να φαντάζουν πιο απόκοσμες. Πρωτύτερα, προτιμούσα το αναπαραστατικό είδος ζωγραφικής, και προσπαθούσα να σχεδιάσω όσο πιο κοντά στον ρεαλισμό, όσο ήταν δυνατό. Ήταν οι περιστάσεις της ζωής και η κλίση μου προς την αρχιτεκτονική που ξύπνησαν νέες ορέξεις μέσα μου, και όταν όλες αυτές οι επιρροές συνέκλιναν, μαζί με ένα ορμητικό κύμα έμπνευσης και ενόρασης, το αποτέλεσμα ήταν να χρησιμοποιήσω τη γλώσσα της θρησκείας ως μέσο για να περιγράψω – και σε ένα βαθμό να εξηγήσω – τον κόσμο των πολιτικών ιδεών και των συνεπακόλουθων κοινωνικών διαδράσεων. Η οικειοποίηση και η αναδιαμόρφωση αυτής της συμβολικής γλώσσας, για να το εκφράσω όσο πιο κατανοητά μπορώ, επιθυμεί να υπογραμμίσει τις ομοιότητες μεταξύ εξουσιών που τείνουμε να θεωρούμε ιερές, όπως στην περίπτωση της θρησκείας, με εκείνες των πολιτικών συστημάτων. Στα θρησκευτικά έργα μου, δε χρησιμοποιώ απλά την ανόθευτη και κωδικοποιημένη γλώσσα της παραδοσιακής αγιογραφίας. Συγκεκριμένα στοιχεία της επιλέγονται και αναμειγνύονται ελεύθερα με άλλα οπτικά λεξιλόγια, ανάλογα με την αφήγηση ενός συγκεκριμένου έργου ή μιας σειράς.

Εκτός από την τεχνοτροπία της αγιογραφίας, το Brave New Normal World είναι γεμάτο χιούμορ, σουρεαλισμό, ποπ αρτ, emojis, επιστημονική φαντασία αλλά και μια τρομακτικά ειρωνική μάτια. Περιγράφεις τον κόσμο του Ίντερνετ και των νέων σαν έναν κόσμο χειριστικό, άκρως επικίνδυνο, σχεδόν μια δικτατορία που καθοδηγεί τον αδαή χρήστη. Οι περισσότεροι νομίζουν πως το Δίκτυο είναι ένα δωρεάν και αθώο μέσο επικοινωνίας και όχι μια μηχανή που παράγει χρήμα και εξουσία για όσους κινούν τα νήματά του... 
Όντως αρκετοί αντιλαμβάνονται την περίπλοκη -και σε πολλές περιπτώσεις δόλια– φύση του ίντερνετ, ενώ ορισμένοι ζουν υπό την πλάνη του ότι πρόκειται για ένα αβλαβές πεδίο εξίσωσης. Ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα, αγνοώ ποιο είναι πολυπληθέστερο. Δεν ξέρω τι επικρατεί, υπάρχει ένα πλέγμα αντινομιών γύρω από ασαφές δίπολο. Ακόμη κι έτσι, η αντίληψή μας διαφέρει από την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα του ίντερνετ, κατά τη γνώμη μου έχει να κάνει με τη συνέργεια -το ίντερνετ είναι παράλληλα απτό (υφίσταται σε σέρβερ, υπολογιστές, λογισμικό και υποστηρικτικές συσκευές οι οποίες ανήκουν σε ιδιοκτήτες), αλλά και άυλο (πληροφορία, διακίνηση ιδεών, αποθηκευμένα δεδομένα). Τόσο ο έλεγχος του κυριολεκτικού περιεχομένου του ίντερνετ όσο και η δική μας χρήση του, το κάνουν αυτό που είναι. Ο τρόπος που το χρησιμοποιούμε, από την κορυφή ως τον πάτο (αναλογίσου τους κολοσσούς των κοινωνικών δικτύων), εξελίσσεται στο πέρασμα του χρόνου, αλλάζοντας τη φύση του. Δυνητικά αέναο, είναι ωστόσο εγκλωβισμένο στους περιορισμούς του φυσικού κόσμου. Μοιάζει ανορίωτο – αλλά δεν είναι. Το πληρώνεις επενδύοντας τον χρόνο και την προσοχή σου, ενδυναμώνοντας τον αλγόριθμο με τα προσωπικά σου δεδομένα. Είναι ταυτόχρονα οριοθετημένο από τις επιδιώξεις των γιγάντιων κοινοπραξιών, που ελέγχουν τόσο την υλική του διάσταση όσο και την άυλη υποδομή, μέσα από την οποία το περιεχόμενο δημιουργείται, διαμοιράζεται και αναπόφευκτα εξαργυρώνεται.

Νομίζω πως η πανδημία είναι μια πύλη μετάβασης. Μετά το τέλος της, πώς νομίζεις πως θα είναι ο κόσμος που θα αναδυθεί; Καλύτερος ή χειρότερος; Αισιοδοξείς ή όχι; 
Τι σε κάνει να πιστεύεις ότι θα τελειώσει; Αστειεύομαι, αλλά και όχι -πιστεύω ότι δεν υπάρχει επιστροφή στον κόσμο που ξέραμε πριν την πανδημία. Ο κορωνοϊός, εξαιτίας της ανικανότητάς μας, έχει φτάσει στο σημείο να εξελιχθεί σε ενδημική ασθένεια. Στο πέρασμα του χρόνου θα εξασθενήσει σε σημείο να μην είναι τόσο προβληματική, αλλά το πότε θα συμβεί αυτό εναπόκειται σε πολλούς παράγοντες. Έχουμε δει πολλά παρακλάδια του, ίσως μια εκδοχή επιθετική όσο η ισπανική γρίπη να εμφανιστεί ξανά. Πέρα από τον ιό, οι περιορισμοί και τα λοκντάουν, οι διχασμοί ανάμεσα στους υπέρ και κατά των εμβολίων, θα συνεχίσουν να διχάζουν τις κοινωνίες και τον κόσμο μας γενικότερα. Όλα αυτά τα ζητήματα δεν αντιμετωπίζονται στη σωστή διάστασή τους. Θεωρώ ότι όταν η κλιματική αλλαγή φτάσει στο σημείο της κατάρρευσης του οικοσυστήματος, οι κυβερνήσεις θα υποχρεωθούν να δράσουν στα αλήθεια. Αλλά όπως διαπιστώνουμε και με την πανδημία, η έλλειψη έγκαιρης δράσης και η αδυναμία προετοιμασίας για το κακό σενάριο οδηγούν σε επώδυνα μέτρα. Οι υλικές ζημίες, η ανθρώπινη δυστυχία και η απώλεια ζωών, αυξάνονται αναλογικά. Ενώ ο συγκεκριμένος ιός, ο οποίος ρεαλιστικά δεν είναι ό,τι χειρότερο έχει να εξαπολύσει το οπλοστάσιο της Μητέρας Φύσης, απλά μας δείχνει πόσο ελλιπείς είμαστε στο θέμα της συνεργασίας, τοπικά όσο και παγκόσμια. Ίσως αντιπαρέλθουμε όλες τις αντιξοότητες του μέλλοντος, αλλά αμφιβάλω αν αυτό είναι ένα μέλλον που επιθυμούμε. Διατηρώ ελπίδες – ελπίζοντας ότι κάνω λάθος μέσα στον ρεαλιστικό πεσιμισμό μου.

Πώς είδες την Αθήνα κατά την διάρκεια της επίσκεψης σου; Και πόσο μακριά ή κοντά απέχουν οι πόλεις μας, πέρα από τα κοινά μας ως προς την θρησκεία αλλά και την Βαλκανική μας συγγένεια πέρα από την κοινή ιστορία; 
Η Αθήνα είναι εντάξει. Συγκρινόμενη με το Βελιγράδι, κάπως μεγαλύτερη, αλλά αρκετά πιο πυκνή. Λατρεύω τον συνδυασμό εξωραϊσμένων περιοχών, ιστορικών μνημείων και εγκαταλειμμένων αστικών μπλοκ. Η βρομιά και το χάος, όμοια με τον αχό και τη βουή της κυκλοφορίας και τη συχνά ηχηρή συμπεριφορά των ανθρώπων, θυμίζουν Βελιγράδι. Πολιτισμικά και ενεργειακά, βρίσκω σημαντικές ομοιότητες στους πληθυσμούς μας. Το βάρος όλης αυτής της ιστορίας ωστόσο, το οποίο αισθάνεσαι με την Ακρόπολη στο κέντρο της πόλης, είναι κάτι που οφείλεις να ζήσεις. Προσωπικά νιώθω ότι μπορώ να περπατάω και να περπατάω απορροφώντας όσα περισσότερα μπορώ, δίχως να κατορθώνω να αφομοιώσω ούτε το πιο αμελητέο δείγμα αυτού που έχει να προσφέρει αυτός ο τόπος. Μακάρι να μπορούσα να μείνω περισσότερο, να εξερευνήσω και να απολαύσω. Φτηνό όσο κι αν ηχεί, οι πόλεις είναι οι άνθρωποι και αυτό που προπάντων επιθυμούσα ήταν να γνωρίσω τα πρόσωπα και τους καλλιτέχνες με τους οποίους συνεργάστηκα ονλάιν. Η πανδημία, τα λοκντάουν και η ηθελημένη απομόνωση ενίσχυσαν αυτή την ανάγκη για επικοινωνία.

Τι τρέχει στο Βελιγράδι με τη σύγχρονη τέχνη; Υπάρχει σκηνή; Γίνονται πράγματα ή όλα τα κατέστειλε ο COVID-19; 
Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι δημιουργικοί, ιδιαίτερα την περίοδο των περιορισμών. Αρκετοί από τους εξωκαλλιτεχνικούς φίλους μου ξεκίνησαν κάποιο χόμπι, έστω για να περάσουν τον καιρό τους. Όλοι γίναμε μάρτυρες της έξαρσης των αναρτήσεων στο ίνσταγκραμ, με περισσότερο ή λιγότερο επιτυχημένα μαγειρικά πειράματα και τα ποστ του facebook με τις απειράριθμες συνταγές. Οι καλλιτέχνες, στον βαθμό που παρατηρώ, δεν έπαψαν να εργάζονται. Τοπική σκηνή περιωπής δε διαθέτουμε, αυτό όμως δε σημαίνει ότι οι άνθρωποι έπαψαν να παράγουν. Η αντεργκράουντ σκηνή ήταν και παραμένει σθεναρή, έστω και αν οι γκαλερί και η ιδρυματική τέχνη αναδιπλώθηκαν. Όσο προχωρά ο εμβολιασμός, συμβαίνουν πράγματα. Όπως το Salon του Βελιγραδίου, η μεγάλη διεθνής έκθεση της χώρας, οποία πραγματοποιήθηκε φέτος.

Ο τίτλος της έκθεσης παραπέμπει στον Άλντους Χάξλει: διάβασες το βιβλίο; Μήπως τελικά το Ίντερνετ είναι το ναρκωτικό με το οποίο η εξουσία τάιζε τον λαό ώστε μέσω της επίπλαστης ευφορίας να τον εξουσιάζει ολότελα; 
Δίχως να είμαι ακόλουθος κανενός, θεωρώ το έργο του Χάξλεϊ άκρως επιδραστικό στον τρόπο που σκέφτομαι. Παράλληλα το θεωρώ ταιριαστό, σε ανησυχητικό βαθμό, στον τρόπο που ζούμε σήμερα. Όσο για το ίντερνετ, έχει την τάση να διοχετεύει την αρνητική ενέργεια και τις ανησυχίες μας. Ως ένα βαθμό, το γεγονός είναι θετικό, αλλά όταν οι ακραίοι θυμοί, προσωπικοί ή συστημικοί, εξωτερικεύονται στο διαδίκτυο, η κατάσταση διολισθαίνει στην αυτοαναφορικότητα. Τα συστήματα εξουσίας έχουν τους τρόπους να αξιοποιούν αυτές τις καταστάσεις ώστε να μας διατηρούν ανώδυνους και απαράλλαχτους. Πρόκειται για ένα είδος αντισώματος, με πρωταρχικό σκοπό να μην αποχαυνώνει τον κόσμο, αλλά να τον κρατά σε ένα επίπεδο διαρκούς οργής, η οποία αφήνει μηδαμινή ενέργεια για πραγματική αλλαγή. Και το να είσαι εξοργισμένος είναι βιολογικά εξαρτησιογόνο – το να εκφράζεις αυτή την οργή, σε εξοργίζει περισσότερο, σύμφωνα με την επιστήμη. Ο θυμός ωστόσο είναι χρήσιμος μόνο όταν παρακινεί στην πραγματική αλλαγή, και αξιακά και ηθικά δικαιολογημένος μονάχα όταν η δράση είναι εποικοδομητική ή εάν η ολοκληρωτική καταστροφή οδηγεί σε κάτι συγκριτικά καλύτερο. Παρότι το ίντερνετ είναι ελεγχόμενο, διατηρεί τη δυνατότητα να παρακινήσει σε αλλαγή, μονάχα όμως ως οργανωτικό μέσο. Ειδάλλως, κάθε ιαχή ή σκιαμαχία ονλάιν μοιάζει με πάλη για κυριαρχία ανάμεσα σε κόκκινα και μαύρα μυρμήγκια σε μια μυρμηγκοφωλιά εγκατεστημένη στο ράφι του Ζούκερμπεργκ.

Aleksandar Todorovic, Brave New Normal World, έως 15 Ιανουαρίου
Δυο Χωριά Project Space, Ματζουράκη 16, Νέα Φιλοθέη, Αθήνα