Λουκία Αλαβάνου, τι θα δείξεις στην 59η Μπιενάλε της Βενετίας;
«Φαντάζομαι τον άνθρωπο να πετάει με το “μαγικό” χαλί μιας τσιγγάνας και να φτάνει στις αποικίες στα σύννεφα του Ζενέτου, για να γλιτώσει από την περιβαλλοντική καταστροφή…»
Η Λουκία Αλαβάνου, που θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας το 2022, μιλά στην Athens Voice για το έργο «Στον δρόμο για τον Κολωνό»
Στον δρόμο για τον Κολωνό, στη ρημαγμένη δυσ-τοπία του Θριασίου πεδίου, η Λουκία Αλαβάνου «συνάντησε» στην διήγηση ενός ηλικιωμένου τον Οιδίποδα, όταν γέρος πλέον και τυφλός περιπλανιόταν έχοντας φύγει από τη Θήβα. Κι ένιωσε και η ίδια από πρώτο χέρι τι σημαίνει να σε αντιμετωπίζουν σαν «ξένο σώμα» σε μια κοινότητα Ρομά στη Νέα Ζωή Ασπροπύργου που χρειάστηκε έναν χρόνο για να αποδεχθεί την παρουσία της πριν μπει στον οικισμό με την κάμερα. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδρομής με όχημα την τεχνολογία της εικονικής πραγματικότητας θα ζωντανέψει από τον ερχόμενο Απρίλιο στην 59η Διεθνή Καλλιτεχνική Έκθεση στη Μπιενάλε της Βενετίας, όπου η δυναμική καλλιτέχνιδα Λουκία Αλαβάνου θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα. Ένα φιλμ που είχε ξεκινήσει με αφορμή την επερχόμενη έκθεσή της στην Ελευσίνα (η οποία μετατέθηκε για το 2023) και τα γυρίσματα του οποίου ολοκληρώθηκαν ένα μήνα πριν το πρώτο λοκντάουν.
«Αν δεν είχαμε βρει το κουράγιο να το κάνουμε τότε (χωρίς αρκετά χρήματα και σε πολύ αντίξοες συνθήκες καθώς πρόκειται για ένα γκέτο Ρομά απ’ τα πιο “κλειστά”), το φιλμ δεν θα είχε γίνει ποτέ. Ευτυχώς το ένστικτό μου μού το είχε επιτάξει τότε να μην δειλιάσω» παραδέχεται αναγνωρίζοντας και τη συμβολή συνεργατών της που την ενθάρρυναν. Ανάμεσά τους ο Μανώλης Μανουσάκης, με τον οποίο έχουν δημιουργήσει ένα σπάνιο αρχείο με ήχους απ’ τον καταυλισμό. «Το ηχοτοπίο σ’ αυτό το μέρος είναι τόσο μοναδικό όσο και οι εικόνες του, αλλά όσο και η γλώσσα των ανθρώπων» . Το post production έγινε κατά τη διάρκεια των λοκντάουν και ολοκληρώνεται τώρα, ενώ καθοριστική στάθηκε και η συμβολή του Ιδρύματος Ωνάση που χρηματοδότησε το μεγαλύτερο μέρος της ταινίας.
Νιώθει τυχερή που έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει ένα έργο που οραματιζόταν για χρόνια και να το δείξει σε μεγάλο διεθνές κοινό. «Δε θα μπορούσε να ήταν πιο κατάλληλη η στιγμή. Πρώτον γιατί η δουλειά μου έχει ωριμάσει, το έργο της Μπιενάλε είναι απόσταγμα ενός ταξιδιού που αποτελείται από πειραματισμούς χρόνων. Δεύτερον γιατί το ίδιο το VR360 φιλμ - που θα είναι το κεντρικό μέρος της εγκατάστασης στη Μπιενάλε, η οποία θα αποτελεί ένα είδος ουτοπικού “σινεμά του μέλλοντος” - έχει στο επίκεντρό του ένα “μοναχικό υποκείμενο”, όπως νομίζω ότι θα είναι ο καθένας από εμάς όταν εγκλωβιστούμε στο άβατάρ μας στον ΜΕΤΑ κόσμο του Ζούκερμπεργκ… Με άλλα λόγια, αν και τα γυρίσματα του VR φιλμ είχαν ξεκινήσει πριν την πανδημία, το έργο είναι πολύ πιο επίκαιρο τώρα…».
Πώς σας αντιμετώπισε η κοινότητα των Ρομά με τους οποίους συνεργαστήκατε; Πώς δουλέψατε μαζί και τι σου έδωσε προσωπικά αυτή η συνεργασία;
Στην αρχή ήταν καχύποπτοι και δικαίως. Μου είπαν πολλές φορές ότι δεν πολυσυμπαθούν τους δημοσιογράφους που «παίρνουν αυτό που θέλουν και φεύγουν». Σιγά σιγά χτίσαμε μια σχέση. Πάντα, φυσικά, ήμασταν εγώ και οι συνεργάτες μου «ξένο σώμα». Πήρα, λοιπόν, μια πολύ μικρή ιδέα αυτού που μάλλον βιώνει ένας/μια Ρομά σε αυτή τη χώρα. Αυτό αντανακλάται και στο έργο, πρόκειται για τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, έναν τυφλό νομά ο οποίος μπαίνει ως ξένος στην «κοινότητα» του Κολωνού και προσπαθεί να ενσωματωθεί.
Οι τσιγγάνοι είναι τρομεροί ερμηνευτές. Κάναμε κάστινγκ κανονικά και επιλέξαμε ποιοι θα παίξουν, ορισμένοι ταυτίστηκαν απόλυτα με την ιστορία, όπως ο ηλικιωμένος πρωταγωνιστής που κάνει τον Οιδίποδα και είναι ο πατέρας της τωρινής «αρχηγού» και τέως αρχηγός ο ίδιος και μάλιστα στη Θήβα! Δεν είναι απίστευτες αυτές οι συμπτώσεις;
Στιγμιότυπο από τα γυρίσματα του VR360 φιλμ "Στον δρόμο για τον Κολωνό" της Λουκίας Αλαβάνου
Οι Ρομά είναι από τις κοινότητες που βιώνουν τις συνέπειες της γκετοποίησης, συχνά, όπως είδαμε και πρόσφατα, με τραγικά αποτελέσματα. Νιώθεις ότι η τέχνη έχει να επιτελέσει έναν κοινωνικό ρόλο ως προς αυτό;
Νομίζω ότι είναι σημαντικό να είμαστε λίγο προσεκτικοί όταν μιλάμε για τον «κοινωνικό ρόλο» της τέχνης. Δεν είμαι υπέρ της βεβιασμένα «politically correct» τέχνης η οποία ακολουθεί τυφλά την επικαιρότητα - μια τάση που δεν είναι σπάνια στην εποχή μας. Η τέχνη φυσικά και έχει κοινωνικό ρόλο γιατί και μόνο με την ύπαρξή της πρέπει να δίνει διεξόδους. Νομίζω ότι αυτό που κάνει αυτή την ταινία ιδιαίτερη είναι ότι δεν είναι ένα ντοκιμαντέρ το οποίο δείχνει με το δάχτυλο την κοινότητα ούτε αποσκοπεί στο να συγκινήσει ή στο να ξυπνήσει την «ενσυναίσθηση» για να νιώσουμε λύπηση για τον «άλλο» που είναι σε χειρότερη μοίρα από «εμάς»… Αυτό που κάνει η ταινία είναι ότι αναδεικνύει το ταλέντο κάποιων ανθρώπων που βρίσκονται καταχωνιασμένοι σ’ ένα σκουπιδότοπο. Τους φέρνει στο προσκήνιο. Το τοπίο εκεί, ακριβώς επειδή είναι απάτητο από «ξένους», μάγεψε και εμάς, το συνεργείο, με αποτέλεσμα οι εικόνες να είναι δυνατές και δυστοπικές. Η σχέση μου με την κοινότητα κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων ήταν επαγγελματική. Πληρώθηκαν ως ηθοποιοί. Δεν άλλαξε η ζωή τους, αλλά σίγουρα έκαναν πιο ευχάριστα Χριστούγεννα μετά τα γυρίσματα.
Η ταινία θα παρουσιαστεί σε μια εγκατάσταση που ενσωματώνει υβριδικές κατασκευές με αναφορές στον οραματιστή αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτο. Τι δηλώνει αυτή η «συγκατοίκηση»;
Ναι, η εγκατάσταση αντλεί στοιχεία από τις αποικίες στα σύννεφα του Ζενέτου, είναι ένα είδος φόρος τιμής στον ουτοπιστή αρχιτέκτονα - του οποίου η δουλειά με έχει αγγίξει βαθιά, όπως και η τραγική ζωή του. Ο Ζενέτος οραματιζόταν μια πόλη χτισμένη κάθετα, που φτάνει στα σύννεφα για να μην πληγώσει τη γη… Τη στιγμή που η Αθήνα μπαζωνόταν απ’ άκρη σ’ άκρη οριζοντίως τη δεκαετία του ’60. Η σχέση του με την «ύλη» και με την έννοια της «ιδιοκτησίας» έχει βαθιά συγγένεια για μένα με τη νομαδική ζωή των Ρομά. Σκεφτείτε ότι ένα από τα πιο δυνατά σύμβολα για τους Ρομά είναι το χαλί ή η κουβέρτα! Φαντάζομαι τον άνθρωπο να πετάει με το «μαγικό» χαλί μιας τσιγγάνας και να φτάνει στις αποικίες στα σύννεφα του Ζενέτου, για να γλιτώσει από την περιβαλλοντική καταστροφή…
Τι σου προσφέρει η τεχνολογία VR360; Νιώθεις ότι χαρακτηρίζουν την ταυτότητά σου ως δημιουργού τα εργαλεία της δουλειάς σου και, εάν ναι, με ποιο τρόπο;
Μέσω της VR τεχνολογίας, που είναι εντελώς ουτοπική και άυλη, βρήκα έναν τρόπο να κατασκευάσω μια δική μου αποικία στα σύννεφα. Η μοναχική θέαση του VR μου θυμίζει τα «όνειρα» και αυτό δίνει ασύλληπτη ελευθερία… Επίσης, αγαπώ στο μέσον το ότι καταργεί τους «κανόνες» του σινεμά. Δεν έχεις «κάδρο». Δεν υπάρχει «μπροστά» και «πίσω» από την κάμερα. Η κάμερά μας ήταν σφαιρική, είχε έξι φακούς και έβλεπε τα πάντα. Μια τεράστια πρόκληση το να βρεις τρόπους να αξιοποιήσεις την σχεδόν αδιάκριτη «παρουσία» της…
Ο ήχος είναι ιδιαίτερα σημαντικός στη δουλειά σου. Τι θέση έχει εδώ; Σε μια εποχή που κυριαρχεί ο καταιγισμός των εικόνων, τελικά πόσο και τι… ακούμε;
Στην εγκατάσταση στη Μπιενάλε ο ήχος και η ακουστική θα έχουν πρωταρχικό ρόλο. Στην έκθεση θα σε εισάγει ο ήχος της εγκατάστασης (θα προηγείται του VR και της εικόνας, του «spectacle»). Εικόνα θα υπάρχει μόνο μέσα από τα VR headsets, δηλαδή μόνο μέσω «ατομικής θέασης». Άλλωστε πάντα στα έργα μου ο ήχος καθοδηγούσε.
Είμαστε ένας λαός που έχει φετιχισμό με τις εικόνες, είτε είναι θρησκευτικές είτε πορνογραφικές. Το ότι το ελληνικό περίπτερο δεν θα χει εικόνα σε κοινή θέαση είναι για μένα ένα statement! Από ένα σημείο και μετά, στην εποχή των social media, οι εικόνες είναι τοξικές.
Σε παλιότερη συνέντευξή σου στην Athens Voice, με την ευκαιρία της έκθεσης «To New Horizons» στην State of Concept, είχες δηλώσει την πεποίθησή σου «ότι “νέοι ορίζοντες” βρίσκονται μπροστά από τη μύτη μας, αν απαλλαγούμε από την καταστροφική μας “μελλοντομανία”». Πώς βλέπεις τα πράγματα σήμερα;
Υποθέτω ότι το έλεγα με μια κάποια ειρωνεία.. Εύχομαι στην πραγματική ζωή να υπάρχουν και πιο «ανοιχτοί» ορίζοντες από αυτόν που μας επιφυλάσσει το Meta, ο διάδοχος του facebook, έναν ορίζοντα, δηλαδή, ο οποίος βρίσκεται κυριολεκτικά στην άκρη της μύτης μας, μέσα από τα Oculus VR headsets τα οποία στερεώνουμε πάνω σ’ αυτήν. Έως τότε, πάντως, νιώθω ότι είναι χρέος για εμάς τους καλλιτέχνες να αξιοποιούμε την τεχνολογία για να απευθυνόμαστε και στις νεότερες γενιές και όχι μόνο σε μια μικρή ελιτ από γκαλερί και συλλέκτες.
*Το έργο «Στο δρόμο για τον Κολωνό» θα παρουσιαστεί στην 59η Μπιενάλε της Βενετίας με χρηματοδότηση από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Την επιμέλεια της έκθεσης υπογράφει ο Χάινς Πήτερ Ζουέρφελ, ενώ φορέας υλοποίησης της εθνικής συμμετοχής έχει οριστεί η Εθνική Πινακοθήκη Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου. Η ταινία ολοκληρώθηκε με χρηματοδότηση κατά το μεγαλύτερο μέρος της από το OnassisCulture και με την υποστήριξη του PCAI.
16°
