Αιμιλία Παπαφιλίππου, τι ετοιμάζεις στην Αρχαία Επίδαυρο;

Ο ήλιος δεν ήταν πια στη μεσημεριανή ακμή του, ένα γκριζωπό στρώμα είχε καλύψει τον ουρανό και η Αιμιλία Παπαφιλίππου ετοιμαζόταν να επιστρέψει στο μικρό θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου για να συνεχίσει με περίσσιο ενθουσιασμό και συγκίνηση το στήσιμο της νέας εγκατάστασής της με τίτλο «Ιεροί λόγοι / COVID-19». Είναι η τελευταία παρέμβασή της σε αρχαιολογικό χώρο και η πρώτη που ενεργοποιεί με όχημα την εικαστική δημιουργία το μικρό υπαίθριο θέατρο που ξεπροβάλλει ανάμεσα στη θάλασσα και στα περιβόλια της αργολικής γης, μετά από ανάθεση του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου. Η γνωστή δημιουργός δεν θέλησε και πολύ για να αποδεχτεί την πρόταση της καλλιτεχνικής διευθύντριας του Φεστιβάλ Κατερίνας Ευαγγελάτου. Ήταν άλλωστε μια καλή ευκαιρία για να μοιραστεί το αποτύπωμα που της ενστάλαξε προσωπικά και δημιουργικά το βίωμα της πανδημίας και του εγκλεισμού και να μιλήσει για θέματα κοινότητας, συνεκτικότητας, αλλά και για τη θεραπευτική αξία της τέχνης, πάντα χωροτροπικά, in situ, σε έναν κατεξοχήν τόπο συνάντησης.

Ο χώρος, η δομή του θεάτρου, την καθοδήγησε σε μεγάλο βαθμό ως προς το τι έργο θα αναπτύξει, κάτι που ορίζει ούτως ή άλλως κάθε της κατάθεσή της σε όποιο περιβάλλον κι αν έχει παρέμβει ως τώρα. Επισκεπτόμενη ξανά και ξανά το σημείο, μου λέει πως αισθάνθηκε «ότι τα αρχαία θέατρα, έναντι της ιταλικής σκηνής, έχουν μια δομή που υποβάλλει τη συνέχεια με τη φύση» και συνέχισε διευκρινίζοντας: «Τα αντιλαμβάνομαι ως κόλουρο κώνο που η ακμή του χώνεται στα χθόνια της γης. Οι κερκίδες είναι το μισό μέρος του και το άλλο μισό ορίζεται από τον θεατή που το βλέμμα του οργανώνει αυτή τη συνέχεια του αρχιτεκτονήματος με το φυσικό περιβάλλον».

Συνειδητοποίησε, όμως, επιπλέον πως όταν κανείς κάθεται στο κοίλο ενός θεάτρου είναι συνεκτικά συνδεδεμένος με τον διπλανό του. «Αυτή η αίσθηση της συνεκτικότητας, που οργανώνει κοινότητα και διαλεκτική σχέση τελικά με τα πράγματα, με έκανε ακόμα περισσότερο να αισθάνομαι ότι είναι τόπος συγκέντρωσης και διαχείρισης των κοινών. Το θέατρο διαχειρίζεται τα κοινά μέσα από τις παραστάσεις αλλά οι θεατρικοί χώροι χρησιμοποιούνταν και για άλλα πράγματα. Μην ξεχνάμε τα ασκληπιεία. Για μένα είναι πολύ σημαντικό ότι το θέατρο είναι μέρος της ασκληπειακής θεραπείας».

Από την πανδημία στο θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου

Η εμπειρία του εγκλεισμού και η στροφή προς την τεχνολογία που αυτή ενεργοποίησε τροφοδότησαν τον εικαστικό προβληματισμό σας στην εν λόγω δουλειά. Μιλήστε μας σχετικά με τις συνθήκες και τις σκέψεις που οδήγησαν στην συγκεκριμένη καλλιτεχνική κατάθεση στην Αρχαία Επίδαυρο.

Όταν κανείς βιώνει το θέατρο ως ένα μηχανισμό συνεκτικότητας αφενός μεταξύ μας, της κοινότητας, και αφετέρου με τη φύση, αυτόματα ενεργοποιείται ακόμα πιο έντονα το ότι αυτοί οι μηχανισμοί συνεκτικότητας έχουν αρθεί. Διότι για προληπτικούς λόγους στο λοκντάουν οι απαγορεύσεις των συναθροίσεων και της συνάφειας μεταξύ μας ήταν πολύ έντονες. Έπρεπε να μείνουμε σε απόσταση ο ένας από τον άλλο, δεν μπορούσαμε να έχουμε από κοινού πολιτιστικές εμπειρίες για τους προφανείς λόγους της προστασίας των ανθρώπων. Ο μηχανισμός συνεκτικότητας που είναι το θέατρο και η απόσταση που η πανδημία επέβαλε μου φάνηκαν πάρα πολύ ενδιαφέρον δίπολο. Και το έργο εξετάζει αυτό το δίπολο, την κατανόηση ότι ενώ η πανδημία επέβαλλε αυτές τις συνθήκες, η τεχνολογία ασφυκτικά επέβαλλε συνθήκες τηλεργασίας, τηλε-επικοινωνίας, ίσως και τηλεϋπαρξης στο μέλλον. Την πανδημία κάποια στιγμή θα την ξεφορτωθούμε, αλλά η τεχνολογία ήδη μας διαμορφώνει σε ένα βαθμό που ακόμα δεν έχουμε συλλάβει.

Τι θα δει, λοιπόν, ο επισκέπτης στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου;

Το έργο αποτελείται από τρία μέρη. Το οργανώνουμε και ως προς το τι θα δει ο επισκέπτης και ως προς τι του διατίθεται (η ηλεκτρονική διάσταση του έργου) και ως προς τι θα ακούσει όντας εκεί παρών. Το τι θα δει και θα ακούσει διασυνδέονται διότι θα πρέπει να πάρει αποφάσεις στο χώρο του θεάτρου, όπου συνήθως κάθεται ως θεατής και είναι πολύ συγκεκριμένη η σωματικότητά του. Σε αυτή την περίπτωση όμως έχει να δει και να ακούσει πράγματα που θα εξερευνήσει με τη δική του δράση.

Η εγκατάσταση αποτελείται από νήματα σε λαβυρινθώδη διάταξη στην ορχήστρα και στις κερκίδες και καλείται ο θεατής να βρει το δρόμο του περπατώντας ανάμεσά τους. Το πρώτο μέρος του έργου, λοιπόν, αφορά τη σωματαισθητηριακή εμπλοκή του με το αρχιτεκτονικό και το φυσικό περιβάλλον. Το δεύτερο είναι η ηλεκτρονική πλατφόρμα (προσβάσιμη στο https://aemiliapapaphilippou.com/logoi.html και μέσω QR code), όπου ο θεατής-χορός μπορεί να καταθέσει την προσωπική του εμπειρία της πανδημίας. Και το τρίτο τμήμα του έργου είναι ένα ηχητικό αρχείο, το οποίο ονομάζω «Παραλήρημα», και στο οποίο εξετάζεται η σχέση με τον αποσπασματικό λόγο του Αίλιου Αριστείδη. Αυτός ο αρχαίος ρήτορας, συγγραφέας και ποιητής, ο οποίος έζησε την εποχή του Αδριανού, βίωσε ακραίες σωματικές καταστάσεις (ασθένεια, ενδεχομένως και μια πανδημία) και μέσα από το έργο του «Ιεροί λόγοι» παρατηρούμε έναν άνθρωπο να σχετίζει τη σωματικότητά του με την έκφρασή του. Προσεγγίζοντας ο επισκέπτης το μικρό σπίτι που υπάρχει στον αρχαιολογικό χώρο θα ακούσει ένα κείμενό μου στο οποίο διασυνδέω συνειρμικά και ημερολογιακά κάποιες σκέψεις μου (π.χ. για τις έννοιες του νήματος και του χρόνου) και παράλληλα αποσπάσματα από το κείμενο του Αίλιου Αριστείδη, σε μετάφραση του Γιώργη Γιατρομανωλάκη.  

Στο σημείο αυτό θα του προσφέρεται ως δώρο και η κορδέλα του Moebius. Πρόκειται για μια κορδέλα που αποδίδει την έννοια της χειραψίας και έχει μόνο μια πλευρά και μία ακμή. Αυτό το παράδοξο, το ότι η μία και η άλλη πλευρά δεν υπάρχουν ως αντίθετα αλλά ως συνέχεια – η ζωή και ο θάνατος ως συνέχεια – είναι ένα μάθημα στην έννοια της παροδικότητας αλλά και της συνέχειας. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι η τομή της κορδέλας, η οποία απαιτεί μια αντιπαραλληλία κλώνων που συνδέονται με αντιστροφή, είναι η ίδια δομή που παρατηρούμε στο DNA.

Και οι δομές, όμως, που μας περιβάλλουν σε όλες τις περιπτώσεις έχουν συνάφεια. Ο κόλουρος κώνος, το «χωνί» του θεάτρου, μας διδάσκει την κυκλικότητα, την παροδικότητα, το εφήμερο. Αυτή η ολότητα που οργανώνει το «χωνί» στη σχέση του θεάτρου με τη φύση, με το σπίτι που υπάρχει στο χώρο και είναι μιας άλλης χρονικής περιόδου αλλά δεν παύει να έχει μέσα του το ανθρώπινο μέτρο, μας διδάσκει την «δικτυακή συνείδηση» που σταδιακά αρχίζει και μας ενεργοποιεί στο ότι όλα είναι συνδεδεμένα.

Πώς φθάσατε στον Αίλιο Αριστείδη και τους «Ιερούς λόγους» του;

Πριν από χρόνια είχα διαβάσει το «Οράματα και θάματα» του στρατηγού Μακρυγιάννη και κάποιος μου είχε μιλήσει για τον Αίλιο Αριστείδη. Αυτό το έργο ήθελα να το συνδέσω με την ασκληπειακή θεραπεία, σύμφωνα με την οποία καλούνται οι ασθενείς να πέσουν για ύπνο, να δουν όνειρα και τις εντολές του θεού ενυπνίως να τις κάνουν πράξη. Είναι κάτι που ο Αίλιος Αριστείδης είχε λάβει πολύ σοβαρά υπόψιν θεωρώντας ότι έχει μία σχέση με έναν λόγο που του φανερώνεται. Εξ ου και οι «Ιεροί λόγοι» έχουν μέσα τους την έννοια της αποκάλυψης, ενός λόγου που έρχεται, κατατίθεται, ώστε να σου δίνει κατευθυντήριες.

Πώς βιώσατε αλήθεια την περίοδο της πανδημίας και τη συνθήκη του εγκλεισμού;

Το έργο αυτό είναι η κατάθεσή μου για το πώς βίωσα την πανδημία, την άρση του σώματος, τις απαγορεύσεις, τη σύλληψη ότι όλο το ανθρώπινο γένος είναι μία κοινότητα. Με την πανδημία συνειδητοποιήσαμε πόσο αλληλένδετοι είμαστε όλοι διότι το δικό σας DNA επηρεάζεται από τον ιό όσο και το δικό μου.

Νήμα, φύση και τεχνολογία: οι σταθερές αναφορές της Αιμιλίας Παπαφιλίππου

Το νήμα αποτελεί χαρακτηριστικό υλικό στις εγκαταστάσεις/δράσεις σας. Γιατί αυτή η προτίμηση προς αυτό και ως τι;

Είναι δομή συνεχείας. Το νήμα για να παραχθεί απαιτείται να συστρέψουμε κλωστές, ουσιαστικά το μαλλί του ζώου ή το βαμβάκι, δηλαδή χαοτικές δομές. Παίρνεις λίγο χάος και στρίβοντάς το με τα δάκτυλά σου από το χάος προκύπτει η τάξη. Όταν ο δείκτης και ο αντίχειρας έρχονται σε αντιτακτότητα μας επιτρέπουν με ακρίβεια τη σύλληψη των πραγμάτων και των εννοιών γιατί εξασκούν ίση και αντίθετη δύναμη.

Θεωρώ την τέχνη τεχνολογία της σκέψης και ο εξελικτικός μηχανισμός της με ενδιαφέρει πάρα πολύ. Το πώς η τέχνη εκπαιδεύει και λειτουργεί θεραπευτικά (θυμηθείτε το ασκληπιείο), πώς καλείται να βρει τρόπους να εξετάσει ζητήματα του παρόντος (την πανδημία) και πώς ενδεχομένως το ίδιο μας το σώμα, μέσω της τεχνολογίας, υφίσταται μια μετάλλαξη. Το σώμα δεν το εννοώ διαχωρισμένο από το πνεύμα μας διότι υπάρχουμε εξίσου ηλεκτρονικά όσο και φυσικά.

Η φύση και η τεχνολογία αποτελούν σταθερές συνισταμένες στο έργο σας. Πώς βλέπετε να εξελίσσεται αυτή η σχέση την παρούσα στιγμή καθώς και μέσα στον χρόνο;

Δεν υπάρχει δίπολο με την έννοια ότι και την τεχνολογία θα μπορούσαμε να τη θεωρήσουμε μετα-φύση. Είμαστε, δηλαδή, υπεύθυνοι για την τεχνολογία όσο και για τη γεωργία, που χωρίς αυτή δεν θα είχαμε επιβιώσει. Είναι μια τεχνολογία και η γεωργία, επεμβήκαμε στη φύση για να έχουμε να φάμε. Άρα θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πώς σε όλες τις περιπτώσεις ό,τι κάνει ο άνθρωπος είναι παράγωγο του πολιτισμού. Θεωρώ τον ανθρώπινο πολιτισμό ως μετα-φύση. Είμαστε υπεύθυνοι για το μέλλον. Άλλωστε, όπως λέω στο «Παραλήρημα», είμαστε η πρώτη γενιά που ξέρουμε ότι καταστρέφουμε τη Γη και είμαστε η τελευταία γενιά που μπορούμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό.

Πώς εξελίσσεται το δικό μου το έργο πάνω σε αυτή τη σχέση; Με οδηγεί το ίδιο. Ποτέ δεν ξέρεις πώς θα σου πάει, το έργο σε καθηλώνει, σε αναγκάζει, σε καθοδηγεί. Εδώ βρίσκεται και η συνάφεια με το λόγο του Αίλιου Αριστείδη: υπάρχει μια οργανική κατάσταση με το ασυνείδητο που δεν μπορείς να το προσδιορίσεις νοητικά.

Δεν είναι η πρώτη φορά που δημιουργείτε έργο σε έναν αρχαιολογικό χώρο. Έχουν προηγηθεί εγκαταστάσεις σας στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας και στα θαλάσσια μεσαιωνικά τείχη της Ρόδου. Αναρωτιέμαι πώς βλέπετε πλέον το χώρο του μικρού θεάτρου μετά από αυτή την παρέμβαση. Πώς «φωτίζει» κάθε πρότζεκτ για σας τον (βιωμένο) χώρο στον οποίο παρεμβαίνετε;­

Θα σας απαντήσω με έναν περίεργο τρόπο αλλά νομίζω καίρια. Μπήκα στον αρχαιολογικό χώρο διότι, όταν μπήκα στο κτίριο Φιξ στην εναρκτήρια έκθεση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης το 2000, θεώρησα απαραίτητο να σχολιάσω το παρόν για να μπορέσω να πάω στο μέλλον. Εκείνη την εποχή το κτίριο ήταν γιαπί, κατεστραμμένο, καλυμμένο περιμετρικά με αφίσες και είχε διαμορφωθεί ένας εκθεσιακός χώρος με άσπρους τοίχους. Άνοιξα μία τρύπα στον τοίχο επιτρέποντας στο κοινό να μπει μέσα στον «ερειπιώνα» του Φιξ και μάλιστα είχα προτείνει στην ιδρυτική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, την κυρία Καφέτση, να εκθέτουμε ως έργο τη σταδιακή μετάλλαξη του ερειπιώνα σε μουσείο. Ο τίτλος του έργου μου ήταν «FIXed in Flux», δηλαδή «παγίως εν ρευστώ», αλλά όχι παγιωμένο εν ρευστώ, με την έννοια ότι η ίδια η απαίτηση για πολιτισμό μας καλεί συνεχώς σε εγρήγορση και σε ευθύνη.

INFO:

Αιμιλία Παπαφιλίππου

ΙΕΡΟΙ ΛΟΓΟΙ / COVID-19

Μικρό Θέατρο Αρχαίας Επιδαύρου

Διάρκεια: 13 Αυγούστου - 5 Σεπτεμβρίου 2021

Ώρες λειτουργίας : 16.00 - 21.00, καθημερινά εκτός Δευτέρας

Είσοδος ελεύθερη