Ο Κωνσταντίνος Τασούλας μας ξεναγεί στη μεγάλη έκθεση για το 1821

Η Βουλή, ένα αυστηρό εξωτερικά κτίριο συνδυασμένο άρρηκτα με την ταραχώδη ιστορία της Ελλάδας, κρύβει μέσα του έναν πλούτο κειμηλίων, σημαντικό και κυρίως συναισθηματικό που, από τις 19 Απριλίου, ένα μέρος του εκτίθεται με τον καλύτερο τρόπο για να τον θαυμάσουμε και να γαληνέψει η ψυχή μας μπροστά στη δύναμη της Ιστορίας.

Η μεγάλη έκθεση «Αντικρίζοντας την Ελευθερία! Στη Βουλή των Ελλήνων, δύο αιώνες μετά» έχει ανοίξει τις πύλες της διαδικτυακά, στην ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων και είναι έτοιμη να υποδεχθεί και τους φυσικούς επισκέπτες που η οργανωτική επιτροπή θέλουν –και πρέπει– να είναι κυρίως νέοι και παιδιά.

Με μία τέτοια διάθεση νεανικού ενθουσιασμού (που τελικά δικαιώνεται) επισκεφθήκαμε την έκθεση, μετά από πρόσκληση του Προέδρου της Βουλής, του Κωνσταντίνου Τασούλα, ο οποίος μας ξενάγησε για πολλή ώρα μαζί με τον έναν εκ των δύο επιμελητών της έκθεσης, τον κύριο Θοδωρή Κουτσογιάννη – η έτερη είναι η κυρία Μαρία Καμηλάκη.

Ο Πρόεδρος, με θαυμάσιο λόγο, ιστορική οξυδέρκεια, με κομψότητα και χιούμορ, μας ταξίδεψε μέσα στις τρεις αίθουσες της έκθεσης όπου εκτίθεται το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα του «υλικού της Επανάστασης».

Η Βουλή έχει ένα συγκλονιστικό υλικό στα έγκατά της, και τα κτiριακά και τα αρχειακά. Αυτό το υλικό έχει να κάνει με το ότι η Βουλή ήταν το πρώτο ανάκτορο της οθωνικής μοναρχίας και εν συνεχεία ο χώρος μέσα από τον οποίο αναπτύχθηκαν, φυλάχθηκαν, αναδείχθηκαν τα κειμήλια της Εθνικής Παλιγγενεσίας και ένα σωρό άλλα τεκμήρια εκείνης της περιόδου που θα τα παρουσιάσουμε σε δύο επίπεδα που χρονικά και χωροταξικά ταιριάζουν. Στο επίπεδο του Περιστυλίου, δηλαδή έξω από την Ολομέλεια της Βουλής, παρουσιάζουμε το προανάκρουσμα, τα προεόρτια, το προοίμιο της Επαναστάσεως. Δηλαδή, όλη τη διανοητική, ιδεολογική, πολιτική προεργασία της Επαναστάσεως, η οποία έγινε σταδιακά μέσα από την αρχαιολατρία η οποία εξελίχθηκε σε φιλελληνισμό, μέσα από τον Διαφωτισμό ο οποίος εξελίχθηκε σε πατριωτισμό και εν συνεχεία τη σκυτάλη πήρε αυτό που ο Σολωμός παραστατικά λέει “Ακούω κούφια τα τουφέκια, ακούω σμίξιμο σπαθιών, ακούω ξύλα, ακούω πελέκια, ακούω τρίξιμο δοντιών”. Για να φτάσουμε στα πελέκια, στα ξύλα, στα ντουφέκια και σε όλα αυτά, έπρεπε να προηγηθεί ο Διαφωτισμός, η αρχαιολατρία. Και έτσι συνδυάζονται δύο πράγματα που φαίνονται εκ πρώτης όψεως διαφορετικά και αντίθετα, αλλά ήταν απολύτως συμπληρωματικά και το ένα οδήγησε στο άλλο».

«Αυτή η έκθεση είναι μία μαγική συγκυρία» λέει ο κ. Τασσούλας. «Αυτό το κτίριο ήταν προετοιμασμένο για αυτήν την έκθεση από την κατασκευή του. Έπρεπε να την κάνουμε. Όλη η λογική, όλο το μουσειολογικό σκέλος της εκθέσεως, κατά κάποιον τρόπο εναρμονίστηκε με τον εσωτερικό, ζωγραφικό διάκοσμο της Αιθούσης των Τροπαίων. Αυτή ήταν η αισθητική αφετηρία της εργασίας μας. Αυτή η εσωτερική ζωφόρος υπάρχει στο κτίριο, από τη γέννα του. Κι αυτό που εναρμονίσαμε με τον διάκοσμο της αίθουσας, είναι το πολιτιστικό μας απόθεμα – το περίπου αμύθητο, ποσοτικά και ποιοτικά που σχετίζεται με την Επανάσταση του ’21 χάρη στον πρώτο αρχειοφύλακα της Βουλής, τον Γεώργιο Τερτσέτη, ο οποίος μάλιστα είχε την τύχη να υπηρετήσει πάνω από είκοσι χρόνια σε αυτό το πόστο. Επτανήσιος βουλευτής, λόγιος και από αυτούς που διέσωσαν ή προκάλεσαν πολλά από τα απομνημονεύματα του ’21 τα οποία αποθησαύρισε εδώ και εμείς, αυτό το μέρος του αποθέματος, το βάλαμε να συνομιλήσει με το διάζωμα. Κάτω από κάθε απεικόνιση της ζωφόρου –το έργο δεν είναι συνολικό, αποτελείται από 21 ξεχωριστά θέματα–, στην ανάλογη βιτρίνα, υπάρχει υλικό εικαστικό ή κειμενικό που σχετίζεται με την κάθε παράσταση. Συνομιλεί, αλληλοσυμπληρώνονται. Κι έτσι, αυτό κάναμε: Μετατρέψαμε τα παλαιά ανάκτορα σε Ανάκτορα του 1821».

«Το Περιστύλιο στο οποίο βρισκόμαστε έχει σχέση με το προοίμιο της Επανάστασης. Η οποία δεν έγινε αιφνιδίως. Ξεκίνησε μέσα από ένα “σάλεμα” κι έγινε εξέγερση. Το σάλεμα το προκάλεσε η μετατροπή της αρχαιολατρίας σε φιλελληνισμό και η μετατροπή του Διαφωτισμού σε πατριωτισμό. Αυτό το σάλεμα το περιγράφει αργότερα ο Κολοκοτρώνης στην ομιλία του στην Πνύκα, το ’38, μιλώντας στους νέους, όπου λέει “όταν μάθαμε μέσω της Παιδείας και της Εκκλησίας από πού καταγόμαστε, ότι ερχόμαστε από τον Περικλή, τον Θεμιστοκλή κ.λπ., σκεφτήκαμε ότι κάτι πρέπει να κάνουμε για να γίνουμε σαν κι αυτούς, ελεύθεροι κι ευτυχισμένοι”. Τα λέει έτσι, απλοϊκά. Αποδίδει το σάλεμα στο μορφωτικό ξύπνημα. Γι’αυτό κι εμείς το θέμα σε αυτό το μέρος της έκθεσης το λέμε “αφύπνιση”, με διττό χαρακτήρα.

Στα Προπύλαια του Μονάχου –που ο πατέρας του Όθωνα έλεγε ότι το Μόναχο είναι η Αθήνα πάνω από τον ποταμό Ισάρ– μπορεί να δει κανείς έναν γλυπτικό διάκοσμο, ο οποίος δείχνει σήμερα πώς αντιλαμβάνονταν τότε, ακόμη και πριν το 1800, οι ξένοι, οι μορφωμένοι κυρίως, την Ελλάδα και πώς αντελήφθησαν εν συνεχεία τον πόλεμο που έκανε η Ελλάδα εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δείχνει Έλληνες πολεμιστές όχι με όπλα και ενδυμασίες του ’21, αλλά με όπλα των Περσικών Πολέμων, με όπλα των Μηδικών, με όπλα της Σαλαμίνας και του Μαραθώνα. Δείχνει Έλληνες πολεμιστές της κλασικής εποχής να πολεμούν με Οθωμανούς».

– Δύσκολος στόχος…

«Ναι. Διότι η γοητεία του παρελθόντος, η πατραγαθία μας, έχει εξαργυρωθεί. Παρά ταύτα είναι πιο εύκολο για εμάς γιατί υπάρχει μία καλή προκατάληψη. Έχουμε μία καλή προτεραιότητα στη συμπάθειά τους. Είδατε, ας πούμε, την επιτυχία που είχε η Ελλάδα, η κυβέρνηση, οι πολίτες με το πρώτο κύμα του κορωνοϊού. Πόσο πολύ διαφημίστηκε παγκοσμίως ότι η Ελλάδα κλείστηκε και περιόρισε τα κρούσματα. Υπάρχει συνειρμικά η προδιάθεση να μας δουν με καλό μάτι».

«Το διαρκές αυτό φαινόμενο, το έχουμε κι εδώ απέναντι» λέει ο κ. Κουτσογιάννης, δείχνοντας τον τάπητα. Είναι σαν να πρόκειται για το εξώφυλλο του Βιβλίου της Ιστορίας. Ο Πρόεδρος μας αναλύει τη σημασία της προεπαναστατικής περιόδου.

«Από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και μετά, υπήρχε ο αφανισμός. Για πολλά χρόνια, πολλές δεκαετίες, δεν υπήρχε Ελλάδα, δεν υπήρχε Έλληνας, σκοτάδι. Την ίδια ώρα η Οθωμανική αυτοκρατορία ανέβαινε κατακόρυφα, κατακτούσε. Το πρώτο μεγάλο χτύπημα στην Οθωμανική αυτοκρατορία που το γράφει και ο περίφημος Αυστριακός ιστορικός, ο Χάμμερ, ήταν η ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571. Εκεί, ο ενωμένος στόλος της Ευρώπης υπό τον Πάπα καταναυμάχησε τον στόλο των Οθωμανών. Και, για να δείτε ότι η Ιστορία παίζει περίεργα παιχνίδια, αυτό έγινε στις Εχινάδες, στις εκβολές του Αχελώου. Αυτό είναι το ορόσημο από το οποίο άρχισε το “σάλεμα” και η Οθωμανική αυτοκρατορία σιγά-σιγά να χάνει. Είναι περίεργο ότι τα πρώτα σύνορα της Ελλάδας, με τη Συμφωνία του 1830, ήταν κάτω και από τη γραμμή Παγασητικού και Αμβρακικού. Ήταν στις εκβολές του Αχελώου, εκεί που έγινε η ναυμαχία της Ναυπάκτου. Μία περίεργη ειρωνεία...

«Μετά τη δημιουργία του κράτους, τα πρώτα κόμματα στην Ελλάδα ήταν το Αγγλικό, το Γαλλικό και το Ρωσικό – πριν ήταν περισσότερο φατρίες. Μετά έγιναν τα κόμματα με την πραγματική ενθάρρυνση των ξένων πρεσβειών. Και αυτό διότι ο Όθων ήρθε στην Ελλάδα ανήλικος και επειδή ο πατέρας του ήταν ένθερμος φιλέλληνας –πιο φιλέλληνας πεθαίνεις, όπως θα έλεγε και ένας νέος– είχε “μπολιαστεί” με την ιδέα της Ελλάδας και ήταν από τους πρώτους θιασώτες της εδαφικής Μεγάλης Ιδέας. Γιατί η Μεγάλη Ιδέα έπαψε κάποτε να είναι εδαφική και έγινε αναπτυξιακή. Οι ξένοι όμως δεν θέλανε απότομες αλλαγές. Είχαν συμβάλει για να γίνει η Ελλάδα από τον Παγασητικό μέχρι τον Αμβρακικό –πριν ήταν από τον Σπερχειό ως τον Αχελώο–, και δεν ήθελαν άλλες αναστατώσεις. Το είχαν δεχτεί και οι Τούρκοι, οπότε δεν την έβλεπαν προς το παρόν τη Μεγάλη Ιδέα, την Κόκκινη Μηλιά. Ο Όθων όμως την έβλεπε και λόγω νεότητος και λόγω ψυχισμού και λόγω πατρικών νουθετήσεων. Οπότε οι πρεσβευτές ενθάρρυναν τη δημιουργία κομμάτων για να βάλουν στο παιχνίδι της εξουσίας – γιατί με το Σύνταγμα του ’44 πήγαμε από την απόλυτη μοναρχία στη συνταγματική, η οποία είναι ένας “θεσμικός ηνίοχος” που κρατάει τα λουριά του Όθωνα. Δηλαδή η μείωση της εξουσίας του Όθωνα μέσω του κοινοβουλευτισμού δεν είχε σκοπό τον κοινοβουλευτισμό καθεαυτόν αλλά την αναχαίτιση των φιλοδοξιών του Όθωνα. Ένας παράξενος λόγος –που γεωπολιτικά ή στρατηγικά τον αντιλαμβάνεται κανείς– ήταν που και αυτός δημιούργησε τον κοινοβουλευτισμό. Ήθελαν οι Μεγάλες Δυνάμεις να ελέγχουν και αυτοί το πότε θα γίνει η επέκταση της Ελλάδας».

Η ζωφόρος της Επανάστασης που είναι σχεδόν σύγχρονη με την ανέγερση του κτιρίου –έγινε 1840 με 1842– ξεκινάει από το ’21 και με φορά ρολογιού μάς δίνει όλα τα σημαντικά πολεμικά και διπλωματικά, πολιτικά επεισόδια, φθάνει μέχρι το ’33 που έρχεται ο Όθωνας και για τον οποίο χτίστηκε το παλάτι άλλωστε. Παρατηρούμε ότι στην αρχή «της διήγησης», στον βόρειο τοίχο, στις πρώτες τρεις παραστάσεις το χρώμα είναι ασπρόμαυρο. Μοιάζει σαν τα πρώτα βήματα της Επανάστασης, στη ζωφόρο, να θυμίζουν αρχαιοελληνικά ανάγλυφα, σαν να πιάνουν το νήμα της ιστορίας από τη ζωφόρο του Παρθενώνα… Ρομαντική σκέψη, αλλά λειτουργεί. Όπως μας εξηγεί ο κ. Κουτσογιάννης, το συγκεκριμένο κομμάτι έχει χαθεί στην πυρκαγιά του 1909 και αργότερα συμπληρώθηκε πιστά με βάση τα πρωτότυπα σχέδια που φυλάσσονται στο Μόναχο αφού η ζωφόρος είναι σχεδιασμένη από τον Γερμανό γλύπτη Λούντβιχ Μίκαελ φον Σβαντάλερ.

Στη ζωφόρο, ύψους 1.22 μ. και μήκους 78 μ., τα έργα τα εκτέλεσαν το ’42-’43 στην αποπεράτωση του κτιρίου ως εσωτερική διακόσμηση, μία ομάδα τεχνιτών εξειδικευμένων στη νωπογραφία, επομένως όλο αυτό το τοιχογραφικό σύνολο είναι ένα μοναδικό έκθεμα από μόνο του που ευτυχώς έχει διατηρηθεί ως το μόνο αυτούσιο οθωνικό κομμάτι.

Επάνω της, αποτυπώνονται γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης και προσωπογραφίες αγωνιστών. Στη δημιουργία των σχεδίων συνεργάστηκαν και οι Έλληνες ζωγράφοι Φίλιππος και Γεώργιος Μαργαρίτης. Ένα οιονεί πανόραμα της εθνικής παλιγγενεσίας, χωρισμένο στους τέσσερεις τοίχους της αίθουσας σε έξι χρονολογικές και θεματικές περιόδους, με απόλυτη χρονολογική σειρά. Στην αρχή βλέπουμε την εξέγερση των Ελλήνων στην Πάτρα, τη συνέλευση στην Καλαμάτα, και τη δόξα του δολοφονημένου Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’, ουσιαστικά τα γεγονότα της πρώτης χρονιάς. Στη συνέχεια έχουμε τη θεματική με τις εθνοσυνελεύσεις και τα συντάγματα (παρουσιάζονται όλα τα συντάγματα όλης της επαναστατικής περιόδου που είναι και ο θησαυρός της Βουλής). Στη συνέχεια είναι η εδραίωση του αγώνα με επώνυμους ήρωες, με τον Κανάρη, με τον Μαυροκορδάτο στο Μεσολόγγι στην πρώτη πολιορκία, με τον Μπότσαρη και τον θάνατό του. Στη συνέχεια πάμε στις κρίσιμες καμπές με τον Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και το Μεσολόγγι, κατόπιν στις διπλωματικές παρεμβάσεις με τη συνθήκη του Λονδίνου –μας επισημαίνουν να κοιτάξουμε, για παράδειγμα, τον Κάνινγκ που δεν υπήρχε στα αρχικά σχέδια, αλλά προσετέθη μετά αναγνωρίζοντας τον ρόλο του– ενώ στη συνέχεια είναι η ναυμαχία του Ναυαρίνου που υπήρξε καθοριστική. Τέλος περνάμε στην Ελλάδα απελευθερωμένη με τη σημαία των συμμάχων, τον σταυρό, τον βωμό, τον Καποδίστρια που έρχεται το ’28, τους Έλληνες πρεσβευτές στο Μόναχο και στο τέλος τον Όθωνα το ’33.

Με αυτή τη λογική της σειράς, τα εκθέματα που βρίσκονται από κάτω αντιστοιχούν στα θέματα της ζωφόρου. Σε κάθε ενότητα ξεκινάμε με μία εντυπωσιακή προθήκη με κάποια εκθέματα όπως οι Ιερολοχίτες, το «μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος», και προχωράμε με όλα τα γεγονότα σε συνομιλία, σε αντίστιξη.

Ο Οντάς των Ηρώων

...Κι έτσι προχωράμε και μπαίνουμε στον «Οντά».

«Εδώ βρισκόταν ο θρόνος και εδώ ο Όθων εδέχετο. Ο Κολοκοτρώνης ήταν τακτικός θαμών. Ακροάσεις, αιτήματα. Εδώ είναι και οι ζωγραφικές προτομές 14 αγωνιστών της Επανάστασης. Δώδεκα αγωνιστές, ένας φιλέλλην και ο άλλος είναι ο Ρήγας. Υπάρχει η επεξήγηση για τους δεκατέσσερις ήρωες που υπάρχουν από πάνω, και από κάτω οι προθήκες περιλαμβάνουν δικά τους τεκμήρια συν τα όπλα τους – να και τα όπλα του Μακρυγιάννη. Οι προσωπογραφίες έγιναν το ’42-’43 με βάση σκίτσα Βαυαρών καλλιτεχνών όπως ο Κρατσάιζεν αλλά και αρκετοί από τους ήρωες ήταν ζωντανοί ακόμα. Για παράδειγμα, ο Κολοκοτρώνης ζούσε τότε και μάλιστα τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά εδώ είναι πολύ κοντινά σε ό,τι ξέρουμε – όπως εδώ στο νεκρικό πορτρέτο του που είναι εκ του φυσικού και βλέπουμε ότι μοιάζει, είναι πολύ κοντινά τα χαρακτηριστικά».

– Δεν υπάρχει ούτε μία γυναίκα στις 14 προσωπογραφίες...

«Δεν υπάρχει, αλλά κάναμε μία προθήκη – αφιέρωμα στη Λασκαρίνα και τη Μαντώ Μαυρογένους. Εξάλλου, πίσω από αυτούς τους δεκατέσσερις ήρωες υπάρχουν δεκατέσσερις γυναίκες, μανάδες. Είναι οι αθέατοι συντελεστές». 

Ανάμεσα στα αντικείμενα που παρουσιάζονται στις προθήκες υπάρχουν και αρκετά –όπως πιάτα  για παράδειγμα ή τραπουλόχαρτα– του φιλελληνισμού της Ευρώπης ο οποίος, θα μπορούσαμε να πούμε, είχε φτάσει στα όρια της «ελληνομανίας», είχε γίνει μόδα. Ένα μέρος από τις πωλήσεις των αντικειμένων με θέμα την Ελλάδα πήγαινε υπέρ των κομιτάτων τα οποία μάζευαν χρήματα για την Ελλάδα. Για παράδειγμα, στο Παρίσι και στη Λιόν, σε κεντρικά καταστήματα έβαζαν κουμπαράδες και κάθε ένας που ψώνιζε εκεί άφηνε κάτι «για τον αγώνα».

Ανάμεσα στα κειμήλια βλέπουμε και μία μεγάλη ψηφιακή τράπεζα, μία φωτεινή οθόνη για παιδιά αλλά και για μεγάλους που παρουσιάζει τη ζωφόρο από κοντά, αφού δεν είναι εύκολο να δει κανείς με ευκρίνεια τις παραστάσεις, σε έξι μέτρα ύψος. Οι πληροφορίες είναι στα ελληνικά και αγγλικά, όπως είναι και σε όλη την έκθεση.

«Και θα μας μείνει και σαν προίκα πια, για τις εκθέσεις μας».

– Πόσο κρίμα είναι το πώς η Επανάσταση έχασε για τόσο λίγο χρόνο την επανάσταση της φωτογραφίας.

«Μπορεί όμως αυτό να έχει αυξήσει και τη φαντασία μας και τη γοητεία του. Αν υπήρχε η φωτογραφία, θα υπήρχε λιγότερη φαντασία» λέει ο κ. Τασούλας.

Και συμπληρώνει ο κ. Κουτσογιάννης, ότι «οι Έλληνες καλλιτέχνες που φιλοτέχνησαν τα πορτρέτα της Αίθουσα των Ηρώων είναι οι Φίλιππος και Γιώργης Μαργαρίτης, οι οποίοι ήταν και οι πρώτοι φωτογράφοι που εμφανίστηκαν στην Αθήνα. Τότε ήρθε η τεχνική της φωτογραφίας, γύρω στο ’44 -’45».

Η κουβέντα μάς φέρνει στις ζωγραφικές εικόνες που είχε υπαγορεύσει ο Μακρυγιάννης και τις έκανε σε τέσσερις σειρές – μία για την Ελλάδα και για κάθε μία από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ο σκοπός ήταν να τυπωθούν αυτά τα έργα και να κυκλοφορήσουν ήδη στην εποχή τους και το ’36 τα πήρε ο Αθανάσιος Ιατρίδης για να τα τυπώσει, δεν τα τύπωσε όμως και τα βρήκε αργότερα στη Ρώμη ο Ιωάννης Γεννάδιος ο οποίος και τα τύπωσε. Στην Αγγλία, τα έργα αυτά τα έστειλε στον Πάλμερστον, τον υπουργό Εξωτερικών, ο τότε πρέσβης της Αγγλίας στην Αθήνα, ο σερ Έντμουντ Λάιονς. Ο Πάλμερστον τα έδωσε στη Βικτόρια κι αυτή τα έβαλε στο Γουίνδσορ. Εκεί είναι από τότε. «Επιχειρήσαμε ματαίως να μας τα στείλουν, αλλά με τον κορωνοϊό και όλα αυτά δεν μπορούσαμε να βγάλουμε άκρη» λέει ο κ. Τασούλας.

Και κλείνει με τη μεγάλη του επιθυμία:

«Η έκθεση θα συνεχίσει όσο χρειαστεί. Γι’αυτό και της δώσαμε τίτλο “Δύο αιώνες μετά” και όχι “Διακόσια χρόνια μετά” γιατί το “διακόσια χρόνια” είναι μόνο φέτος. Θέλαμε να είμαστε ακριβείς. Η έκθεση θα συνεχίσει και το ’22. Δεν πρόκειται ποτέ να φύγουν αυτά τα εκθέματα, εάν δεν τα χαρούν ζωντανά εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνίδες, Έλληνες και ελληνόπουλα».

* https://www.hellenicparliament.gr