Εικαστικα

Η άνοιξη του Ιόλα

Δύο σημαντικά γεγονότα με επίκεντρο τη δράση και το ρόλο του

Δύο σημαντικά γεγονότα με επίκεντρο τη δράση, το ρόλο και την παρακαταθήκη του Αλέξανδρου Ιόλα στο χώρο της τέχνης παγκοσμίως, συμβαίνουν, κατά σύμπτωση, ταυτόχρονα αυτή την περίοδο: η έκθεση «Ο Μέγας Αλέξανδρος: Γκαλερί του Ιόλα 1955-1987» στην Paul Kasmin Gallery στη Νέα Υόρκη και η ανακοίνωση της σύστασης του «Ιδρύματος των Φίλων του Αλέξανδρου Ιόλα» (La Fondation privèe des amis d’Alexandre Iolas) με πρωτοστατούντα τον βιογράφο του Ιόλα, Νίκο Σταθούλη.

Η Jacqueline Beckwith, διευθύντρια επικοινωνίας της νεοϋορκέζικης γκαλερί και ο Νίκος Σταθούλης, μίλησαν στην ATHENS VOIVE.

Της Ευγενίας Μίγδου

Είκοσι επτά χρόνια μετά το θάνατο του Αλέξανδρου Ιόλα, φαίνεται πως ήρθε ο καιρός για την ανάδειξη της μοναδικής συνεισφοράς και του κομβικού ρόλου του στη διαμόρφωση των καλλιτεχνικών κινημάτων του 20oύ αιώνα.

Ο Iόλας το 1983 σε αθηναϊκή αίθουσα, σε έκθεση του Αλέξη Ταμπουρά (Η φωτό από το προσωπικό αρχείο του Α.Τ.)

Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια το 1908, με ταμπεραμέντο ανατολίτη και πνεύμα «οδυσσειακό», απέδρασε από την κοσμοπολίτικη αλλά συντηρητική κοινωνία της γενέτειράς του σε ηλικία 19 ετών. Από την Αθήνα στη Ρώμη, από κει στο Βερολίνο, στο Παρίσι, στην Αμερική. Κορυφαίος χορευτής και διευθυντής μπαλέτων τα πρώτα χρόνια, προωθητής καλλιτεχνών μέχρι το τέλος της ζωής του. Αναγνώριζε με μοναδικό ένστικτο τη μεγάλη τέχνη και την προωθούσε επεμβαίνοντας καθοριστικά. Εισήγαγε στη συντηρητική Αμερική το σουρεαλισμό, ανακάλυψε το 1945 τον δεκαεπτάχρονο Warhol και λίγα χρόνια αργότερα του οργάνωσε την πρώτη έκθεση στη Νέα Υόρκη (1952). Η φιλία και η συνεργασία τους συνεχίστηκε μέχρι το θάνατο και των δύο το 1987, λίγους μήνες μετά το κύκνειο άσμα τους, την έκθεση «Cenacolo», βασισμένη στον «Μυστικό Δείπνο» του Da Vinci που είχε διοργανώσει ο Ιόλας στο Μιλάνο, στο Παλάτσο Στελίνε.

Η δραστηριότητά του στο β΄ μισό του 20ού αι. διευρύνθηκε με νέες γκαλερί στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές πόλεις. Προώθησε τους Lalannes, Niki de Saint Phalle, Dorothea Tanning, Jean Tingueli, Matta, Man Ray, Victor Brauner, William N. Copley, και αναρίθμητα άλλα μεγάλα ονόματα. Κάθε έκθεσή του αποτελούσε ένα διεθνές γεγονός, η γνώμη του ήταν πολύτιμη για τους μεγάλους συλλέκτες και τα μουσεία. Το Μπομπούρ άλλωστε ξεκίνησε από την παρότρυνσή του στον πρόεδρο της Γαλλίας, Ζορζ Πομπιντού, για τη δημιουργία Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στο Παρίσι. Η συλλογή της De Menil –από τις μεγαλύτερες στον κόσμο– είναι δημιούργημα δικό του. Η εφημερίδα Monde έγραφε: «Είναι ο Μεγάλος Αφυπνιστής. Η Γαλλία και ο σουρεαλισμός του οφείλουν πολλά». Το σουρεαλισμό τον ακολούθησε η pop art. Και πάλι η συμβολή του είναι καθοριστική. Προβλέπει τους νέους καιρούς, μιλάει για την αναγκαιότητα της Νέας Τέχνης. Το μανιφέστο της pop art συντάσσεται. Μια ολόκληρη γενιά ακολουθεί το νέο ρεύμα: Roy Liechtenstein, Yves Klein κ.ά. Επιπλέον, προώθησε και ανέδειξε στις γκαλερί του πλειάδα Ελλήνων καλλιτεχνών: από τον Τάκι και τον Ακριθάκη, μέχρι τον Κουνέλλη, τον Τσόκλη, τον Παύλο κ.ά.

Αν σε όλα τα παραπάνω συνυπολογιστεί η μυθιστορηματικών διαστάσεων εκκεντρικότητα και πληθωρικότητά του, ο εξωφρενικός δανδισμός, η παιγνιώδης φύση, το σπιρτώδες και δαιμόνιο πνεύμα και μια άκρως ερωτική φύση, τότε μιλάμε για μια μυθώδη μορφή, για μια υπόσταση θρυλική, μεγαλύτερη από τη ζωή. Το τραγικό στοιχείο βέβαια δεν λείπει από αυτή την απεικόνιση. Η τύχη του όταν ήρθε στην Ελλάδα για να εγκατασταθεί, κουβαλώντας το «φορτίο της ζωής του», μια συλλογή 10.000 έργων τέχνης που θα έβαζε την Ελλάδα στο χάρτη της παγκόσμιας τέχνης, είναι γνωστή. Ιστορίες παράνοιας και τρέλας, λαϊκισμού και σκοτεινών κινήτρων, καταδίκασαν στη δεκαετία του ’80 τον Ιόλα στην ανυποληψία, με αποτέλεσμα με το θάνατό του να χαθεί διά παντός η τεράστια συλλογή και να ρημάξει η Βίλα/Μουσείο της Αγ. Παρασκευής.

Δεν ξέρω σε τι βαθμό αυτό το τελευταίο κεφάλαιο της ζωής του Ιόλα είναι γνωστό στο εξωτερικό. Σε σχετική ερώτηση που απευθύναμε στην γκαλερί Paul Kasmin δεν δόθηκε απάντηση. Άλλωστε, η γκαλερί με την έκθεση που διοργάνωσε τιμά τη μνήμη του Ιόλα και αναδεικνύει την ιστορία που έγραψε στην τέχνη. Η ιδέα ξεκίνησε όταν ο Adrian Dannatt (ένας εκ των διοργανωτών της έκθεσης) και ο Paul Kasmin, συζητώντας για τους καλλιτέχνες που έζησαν στο Παρίσι τη δεκαετία του ’50, συνειδητοποίησαν ότι ο Ιόλας ήταν ο συνδετικός κρίκος που είχε χαθεί.

Andy Warhol, The Last Supper, 1986, silkscreen ink and coloured paper collage on paper, 25 5/8 x 31 3/8 inches, 60 x 79.7 cm. © 2014 The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc. / Artists Rights Society (ARS), New York

Η έκθεση στην Paul Kasmin Gallery της Νέας Υόρκης

Την οργάνωση της έκθεσης ανέλαβαν ο Andrian Dannatt και ο Vincent Fermont, που γνώριζαν τον Ιόλα από τότε που εργαζόταν στο Factory του Warhol. Η έκθεση άνοιξε στις 6 Μαρτίου και θα διαρκέσει ως τις 26 Απριλίου, ενώ ο τίτλος της «Ο Μέγας Αλέξανδρος» είναι δηλωτικός του δέους με τον οποίο περιβάλλεται το όνομά του. Αμέσως μετά τα εγκαίνια τα δημοσιεύματα στον αμερικανικό Τύπο έπεσαν βροχή. Από τους New York Times και το Daily Beast μέχρι το Interview Magazine και δεκάδες άλλα έντυπα και ιστοσελίδες τέχνης. Εν μια νυκτί, η γκαλερί του Paul Kasmin έγινε το επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Η έκθεση περιλαμβάνει 40 έργα τέχνης καλλιτεχνών με τους οποίους είχε συνεργαστεί στενά ο Ιόλας: Victor Brauner, Giorgio de Chirico, William N. Coplay, Max Ernst, Lucio Fontana, Jules Olitski, Man Ray, Martial Raysse, Ed Rushka, Roberto Matta, Jean Tinguely, Andy Warhol κ.ά. Επιπλέον, ο διακοσίων περίπου σελίδων κατάλογος της έκθεσης περιέχει, εκτός από πλούσιο φωτογραφικό υλικό, κείμενo του A. Dannatt, στο οποίο «φιλοτεχνεί» ένα θρυλικό πορτραίτο για τον Ιόλα «τον σημαντικότερο έμπορο τέχνης του 20ού αιώνα», καθώς επίσης πολλές συνεντεύξεις που είχε δώσει ο Ιόλας και άλλες τις οποίες πήρε ο Dannatt από ανθρώπους της τέχνης σε Ευρώπη και Αμερική για τις ανάγκες της έκθεσης και του καταλόγου. Επιπλέον, περιέχει ειδικό κεφάλαιο για τη Βίλα της Αγίας Παρασκευής, καθώς και χρονολογική (αν και ατελή όπως σημειώνεται) λίστα των εκθέσεων του Ιόλα από το 1950 ως την τελευταία, το 1987. Σύμφωνα με τον Dannatt «σοκάρει πραγματικά το γεγονός ότι υπάρχουν πάρα πολλοί άνθρωποι που δεν έχουν ακούσει για τον Ιόλα (…) σα να μην υπήρξε ποτέ. Θα μπορούσε υπότιτλος αυτής της έκθεσης να είναι “Ο πιο διάσημος έμπορος τέχνης τον οποίο ουδείς γνωρίζει”». Σύμφωνα με τον ίδιο και πάλι, αυτό οφείλεται στο ότι «δεν άφησε πίσω του κάποια συλλογή αξίας που να διασφαλίζει την υστεροφημία του, ούτε αρχείο και συστηματική απογραφή των εκθέσεών του, στο ότι ήταν άστατος όσο και χαρισματικός».

William N. Copley, Dig We Must, 1963, oil on linen, 30 x 24 inches, 76.2 x 61 cm. Courtesy the Estate of William N. Copley and Paul Kasmin Gallery

Η διευθύντρια επικοινωνίας της Paul Kasmin Gallery, Jacqueline Beckwith, για την έκθεση

Πώς αποφασίστηκε η διοργάνωση αυτής της έκθεσης;

Η Γκαλερί Paul Kasmin εκπροσωπεί σήμερα μια σειρά καλλιτεχνών με τους οποίους ο Ιόλας είχε συνεργαστεί και διατηρούσε φιλικές σχέσεις. Αυτός ήταν ένας από τους πολλούς παράγοντες που συνέβαλαν στο να σχεδιαστεί αυτή η έκθεση. Οι καλλιτέχνες αυτοί είναι ο William N. Copley, τον οποίο ο Ιόλας γνώρισε τη δεκαετία του 1940, από τον Man Ray και τον Marcel Duchamp. Οι François - Xavier και Claude Lalanne τα έργα των οποίων προώθησε ο Ιόλας στη Γαλλία και την Αμερική. Ο ίδιος ο Paul Kasmin και οι άνθρωποι της γκαλερί γενικότερα, θεωρούν τον Αλέξανδρο Ιόλα κεντρική μορφή στον κόσμο της τέχνης του 20ού αιώνα, παρόλο που σε μεγάλο βαθμό έχει ξεχαστεί.

Πώς θα συνοψίζατε την συνεισφορά του στην τέχνη του 20ού αιώνα;

Η συνεισφορά του ήταν απροσμέτρητη για την τέχνη του εικοστού αιώνα στην Αμερική. Σε αυτόν οφείλεται όχι μόνο ότι σύστησε τον Σουρεαλισμό στο αμερικανικό κοινό, αλλά επιπλέον ότι οργάνωσε και την πρώτη έκθεση του Andy Warhol. Ο Ιόλας οργάνωσε εξάλλου και την πρώτη έκθεση του ζωγράφου Jules Olitski στη Νέα Υόρκη τον Μάρτιο του 1958, γεγονός που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα σταδιοδρομία του Olitski. Ο Ιόλας ήταν μοναδικός διότι εστίαζε την προσοχή του και αναδείκνυε καλλιτέχνες σύμφωνα με το γούστο και το ένστικτό του και όχι ανάλογα με τη μόδα της κάθε εποχής.

Ποια είναι η απήχηση της έκθεσης μέχρι στιγμής;

Η ανταπόκριση είναι πέρα από κάθε προσδοκία θετική, τόσο από πλευράς κοινού όσο και από τον Τύπο. Είμαστε ιδιαίτερα ευχαριστημένοι για την απήχηση που έχει και, επίσης, για το γεγονός ότι καταφέραμε να συστήσουμε ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, να επανασυστήσουμε τον Αλέξανδρο Ιόλα στον κόσμο της τέχνης και στους καθημερινούς μας επισκέπτες. Το να ενισχυθεί εκ νέου η παρακαταθήκη του Ιόλα είναι ζήτημα εξέχουσας σημασίας για την Γκαλερί Paul Kasmin.

ΤΟ ΙΔΡΥΜΑ ΦΙΛΩΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΙΟΛΑ

Ο επιστήθιος φίλος και βιογράφος του Ιόλα, Νίκος Σταθούλης, είναι ίσως ο μόνος άνθρωπος στην Ελλάδα, ο οποίος αγωνίζεται σθεναρά και «έχει αφιερώσει τη ζωή του» όλα αυτά τα χρόνια για τη διαφύλαξη της μνήμης, την αποκατάσταση του ονόματος και την ανάδειξη του έργου του Ιόλα, έστω και αν, όπως λέει ο ίδιος, «έχει γίνει γραφικός». Τα βιβλία του «Αλέξανδρος Ιόλας» (1994) και «Αλεξάνδρου Ιόλα – η ζωή μου» (2012), όσο και οι σημαντικές επετειακές εκθέσεις που είχε οργανώσει στη γκαλερί του (Down Town Gallery), για τα 10 και τα 20 χρόνια αντίστοιχα από το θάνατο του Ιόλα, ήταν δικές του πρωτοβουλίες που άνοιξαν το δρόμο για τη δημιουργία του «Ιδρύματος Φίλων του Αλεξάνδρου Ιόλα» (La Fondation privèe des amis d’Alexandre Iolas), που ανακοινώθηκε σε μέσα του εξωτερικού στις 25 του περασμένου Μαρτίου, ανήμερα της επετείου των γενεθλίων του Ιόλα.

Andy Warhol, Man Ray, 1974, silkscreen, enamel, and acrylic on canvas, 40 x 40 inches, 101.6 x 101.6 cm. © 2014 The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc. / Artists Rights Society (ARS), New York

Ο Νίκος Σταθούλης για το Ίδρυμα

Πώς προέκυψε η ιδέα για το εν λόγω Ίδρυμα;

Ακριβώς επειδή τον Ιόλα τον έχουμε ξεχάσει, κάποιοι φίλοι, άνθρωποι της τέχνης περισσότερο, αποφασίσαμε για αυτό το ίδρυμα, το οποίο θα προάγει το έργο του, το όραμά του. Με έδρα στον Παναμά, θα δραστηριοποιείται περισσότερο στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα. Άλλωστε ο Ιόλας ήταν διεθνής κυρίως. Τον Μάιο θα αρχίσουν επίσημα οι δραστηριότητές του.

Ποιοι είναι οι φίλοι του Ιδρύματος;

Στο Ίδρυμα συμμετέχουν σοβαροί άνθρωποι που δεν θέλουν να βγουν στη δημοσιά. Πρόκειται για οκτώ άτομα Έλληνες και ξένους (Ευρωπαίους). Είναι «αματέρ» και προστάτες των τεχνών, αλλά επιθυμούν να κρατήσουν την ανωνυμία τους. Ουσιαστικά, ένας είναι αυτός ο φίλος, και μάλιστα Έλληνας, ο οποίος ανωνύμως είναι η κινητήριος δύναμη του Ιδρύματος και οικονομικά.

Ποιες θα είναι οι δραστηριότητες του Ιδρύματος;

Να αναδείξει το όνομα και το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε διεθνώς ο Ιόλας, μέσω διοργάνωσης εκθέσεων σε όλο τον κόσμο. Να καταγράψει και να δημοσιοποιήσει το αρχείο του. Το Ίδρυμα έχει ήδη στη διάθεσή του πάνω από 1.000 στοιχεία αυτού του αρχείου: μία δομή της γκαλερί της Γενεύης που ήταν υποδειγματικότερη όλων, σπάνιο ανέκδοτο φωτογραφικό αρχείο, πολλά αδημοσίευτα slides, καθώς επίσης και την επιστολογραφία του με τους καλλιτέχνες, π.χ. Μαξ Έρνστ κ.ά. Επίσης, το τεράστιο εκδοτικό του έργο. Ο Ιόλας εκτός από τις εκθέσεις που οργάνωνε έκανε πολλές εκδόσεις. Οι κατάλογοι του Ιόλα για τις εκθέσεις ήταν από το λιθογραφείο του Sergio Tossi και είναι σήμερα συλλεκτικοί. Σ’αυτούς δημοσίευαν τα μεγαλύτερα ονόματα της τέχνης. Ο Ρεστανί έλεγε πως αν δεν υπήρχε ο Ιόλας δεν θα υπήρχαμε όλοι εμείς. Όλα αυτά, λοιπόν, θα πρέπει σιγά-σιγά να βγουν στη δημοσιά, που λένε, να αναδειχθεί το μέγεθός του. Επιπλέον, στους στόχους του Ιδρύματος είναι να βρει τους χαμένους θησαυρούς του Ιόλα και να γνωμοδοτεί για την προέλευση των έργων, αν είναι δηλαδή από τη συλλογή του. Δυστυχώς, ξεπλένονται πολλά έργα με το επιχείρημα ότι προέρχονται από τη συλλογή Ιόλα. 10.000 κομμάτια από όλους τους πολιτισμούς της γης που αφήσαμε στο έλεος του θεού και εξαφανίστηκαν. Τέλος, να βοηθήσει στην προσπάθεια για την αποκατάσταση του σπιτιού στην Αγία Παρασκευή που λιμνάζει.

William N. Copley, Revolver and Target, 1970, acrylic on canvas, 32 x 39 inches, 81.3 x 99.1 cm. Courtesy the Estate of William N. Copley and Paul Kasmin Gallery