Ο Μπετόβεν με Μάσκα

Μια συγκλονιστική, κατά την άποψή μου, (1 Μαΐου 2020) φωτογραφία απεικονίζει το άγαλμα του μουσουργού Ludwig van Beethoven σε κεντρικό σημείο της Βόννης (Munsterplatz) να φοράει anti-Covid προστατευτική μάσκα! Την αποκαλυπτική αυτή φωτογραφία τράβηξε η αγαπητή φίλη και διακεκριμένη ελληνίδα δημοσιογράφος Ειρήνη Αναστασοπούλου η οποία εργάζεται στην Γερμανία ως συντάκτρια της Deutsche Welle.

Κάποιος αποφάσισε λοιπόν να φορέσει μάσκα στον θρύλο της μουσικής και αξίζει να δει κανείς όλους τους αναπόφευκτους συμβολισμούς και ερμηνείες που πιθανά σχετίζονται με αυτή την ενέργεια. Δεν συνιστά σαφώς απλή πράξη διακωμώδησης ή ακραίου χιούμορ αλλά αντανακλά το γενικότερο κλίμα των ημερών πανδημίας που (χωρίς κανένα φραγμό) έχει αγγίξει όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο κυρίαρχος συμβολισμός είναι βέβαια η προτροπή για μαζική χρήση της μάσκας λόγω της μεγάλης πιθανότητας μετάδοσης, είναι σαν να μας λέει ο ίδιος ο Beethoven: Φίλοι μου, ούτε ένας χωρίς μάσκα! Σε αυτή την περίπτωση την μάσκα στο άγαλμα του Beethoven υποθέτω ότι μπορεί να τοποθέτησε ή κάποιος εκπρόσωπος της αντίστοιχης Γερμανικής Πολιτικής Προστασίας ή το πιθανότερο κάποιος (δικαιολογημένα) πολύ φοβισμένος πολίτης.

Ο άλλος σημαντικός συμβολισμός βέβαια (κατά την άποψή μου) είναι ο απόλυτος περιορισμός κάθε καλλιτεχνικής δραστηριότητας λόγω απαγορευτικών μέτρων και της επιβληθείσας κοινωνικής απόστασης λόγω κορωνοϊού. Σε αυτή την περίπτωση τη μάσκα στο άγαλμα του μεγάλου μουσουργού υποθέτω ότι την τοποθέτησε κάποιος μουσικός, σίγουρα κάποιος καλλιτέχνης. Μάλιστα ο τομέας της ελεύθερης καλλιτεχνικής έκφρασης έχει πληγεί κατεξοχήν και όλοι οι καλλιτέχνες υφίστανται σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις που απειλούν κυριολεκτικά την επιβίωση τους. Οι μεταδοτικές ασθένειες όπως και οι μεγάλες οικονομικές κρίσεις πάντα πλήττουν πρώτη-πρώτη την ελεύθερη σκέψη, την τέχνη και την κοινωνική κατηγορία των καλλιτεχνών.

Όταν η στοιχειώδης επιβίωση γίνεται απόλυτη αξία και προτεραιότητα τότε η τέχνη μπαίνει πάντα στο περιθώριο ως περιττή, επικίνδυνη ή πολυτελής δραστηριότητα. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίφαση με το γεγονός ότι η τέχνη γίνεται την ίδια στιγμή το κατεξοχήν εργαλείο για την ενίσχυση της αισιοδοξίας, την καταπολέμηση του φόβου και του πανικού. Η τέχνη (βιβλίο, λογοτεχνία, μουσική, θέατρο) γίνεται  πάντα το απόλυτο φως, το αντίδοτο, το φάρμακο, το ιδανικό ψυχοθεραπευτικό εργαλείο για την καταπολέμηση του άγχους και της κατάθλιψης των ημερών lockdown. Σήμερα μάλιστα η σύγχρονη τεχνολογία βοηθάει στο να ακούσεις μια συναυλία ή έναν ολόκληρο δίσκο ή να δεις μια βιντεοσκοπημένη θεατρική παράσταση μέσω διαδικτύου ή άλλου  ψηφιακού εργαλείου αναπαραγωγής, ας είναι καλά τελευταία και το YouTube. Φανταστείτε όμως (πχ την Βιέννη ή την Βόννη) σε πανδημία και lockdown την εποχή που ζούσε ο Beethoven! Τότε η μουσική μπορούσε να αναπαράγεται μόνον ζωντανά σε συναυλίες. Φανταστείτε πως το κοινό του Beethoven θα ένοιωθε τότε ίσως πολύ χειρότερα από τον ίδιο τον συνθέτη. Αυτός τουλάχιστον θα είχε πιάνο και μουσικό χαρτί στο σπίτι του και θα μπορούσε, αν και εγκλωβισμένος, να εκφράζεται ως δημιουργός.

Άλλωστε οι πανδημίες είχαν αγγίξει την Ευρώπη την εποχή που ζούσε ο Beethoven. Η βουβωνική πανώλης, ο μαύρος θάνατος, είχε φτάσει στην Ευρώπη ήδη από τον 14ο αιώνα. Επίσης τον 19ο αιώνα είχε αγγίξει τον τότε ευρωπαϊκό κόσμο η χολέρα και ο τύφος. Ήδη η προοδευτική αστικοποίηση της ζωής τον 19ο αιώνα είχε καταστήσει ευκολότερη την μετάδοση των μολυσματικών νοσημάτων στις μεγάλες πόλεις της εποχής.

Ο Beethoven υπήρξε προμηθεϊκή προσωπικότητα και φιλελεύθερο πνεύμα γνωστό για τις δημοκρατικές του ιδέες. Υπήρξε, αν και δύσκολος χαρακτήρας, αξιοπρεπής και υπερήφανος δημιουργός. Δεν είχε υποταχθεί σε πριγκηπικές αυλές και ζούσε κυρίως από παραγγελίες έργων του. Τα μουσικά του έργα έχουν συνδεθεί διαχρονικά με τις ιδέες της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της διαρκούς επανάστασης. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι ο Beethoven θαύμαζε τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και έτσι αφιέρωσε την Τρίτη Συμφωνία του, γνωστή και ως Eroica, στον Ναπολέοντα. Όταν όμως έμαθε ότι στη συνέχεια ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας διέγραψε με θυμό την αφιέρωση στην πρωτότυπη παρτιτούρα. Είναι δεδομένο ότι για το πνεύμα του Beethoven οι ιδέες της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας είχαν αποκτήσει μεγαλύτερη αξία από την αξία της ζωής απλά ως στοιχειώδους επιβίωσης. Θα ήταν ενδιαφέρον λοιπόν να βλέπαμε πώς θα αντιδρούσε το πνεύμα του Beethoven στην επιβολή των περιοριστικών μέτρων αν επέστρεφε στη γη σήμερα την εποχή της πανδημίας Covid-19.

Φανταστείτε τον Λουδοβίκο Βαν Beethoven να παίζει πιάνο φορώντας γάντια και μάσκα και να χρειάζεται να απολυμαίνει το κλαβιέ και τα πλήκτρα του πιάνο του με αντισηπτικό μετά το τέλος κάθε εκτέλεσης μουσικού κομματιού! Θα του ήταν αδύνατον να πιστέψει ότι ένας τόσο μικρός οργανισμός, αόρατος με γυμνό οφθαλμό, μπορεί να προκαλεί όλο αυτό το κακό. Και μάλιστα θα του προκαλούσε ίσως ιδιαίτερη εντύπωση το όνομα Covid-19. Την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμη θεμελιωθεί η μικροβιακή θεωρία πόσο μάλλον η παρουσία των ιών. Το όνομα Covid-19 θα ήταν ίσως για τον συνθέτη ένας εξαιρετικά χαριτωμένος τίτλος, ίσως ένα έναυσμα για τη γέννηση μιας καινούργιας του σονάτας για πιάνο με τίτλο Covid-19. Πως θα ένοιωθε άραγε ο συνθέτης αν ήξερε ότι οι κινήσεις του σε περίοδο lockdown παρακολουθούνται από «μηχανικά πτηνά» που τον συνοδεύουν σε κάθε του κίνηση και αποκαλούνται Drones;

Και αν (σε κάποιο φανταστικό σενάριο) επέστρεφε ο Beethoven στη γη σήμερα. Αν πχ εμφανιζόταν στη Βόννη, στην ίδια πλατεία που βρίσκεται το άγαλμα του, φορώντας όμως  προστατευτική μάσκα και γάντια, είμαι βέβαιος ότι το μεγάλο κοινό θα έσπευδε εκεί αμέσως. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι θα παραβίαζαν ίσως τα επιβληθέντα μέτρα του social distancing προκειμένου να σφίξουν το χέρι του μεγάλου μουσουργού, να πάρουν αυτόγραφο και να δουν από κοντά το θαύμα. Είναι πιθανό όμως ότι η πολιτική εξουσία θα αντιμετώπιζε την άφιξη του Beethoven όπως και την επανεμφάνιση του Ιησού στη γη στο έργο «Ο Μέγας Ιεροεξεταστής» του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ. Ο λαός πανηγύριζε για την επιστροφή του Ιησού στη γη τόσους αιώνες μετά αλλά ο Ιεροεξεταστής απευθυνόμενος στον Ιησού Χριστό έδειξε την δυσφορία του για αυτή την επανεμφάνιση, ο Ιησούς είχε βάλει δύσκολα στον Ιεροεξεταστή. Ο Ιεροεξεταστής, εκπρόσωπος της Παπικής εξουσίας στο έργο του Ντοστογιέφσκυ, είπε τότε στον επανεμφανισθέντα Ιησού: Πολύ άσχημα έκανες και ξαναγύρισες στη γη, είχες δώσει στον άνθρωπο τόση ελευθερία βούλησης που δεν μπορεί να την διαχειριστεί. Εμείς μπορούμε να του δώσουμε ότι χρειάζεται ακριβώς, καταστρέφεις το έργο μας με την επίσκεψη σου, έδωσες πολύ μεγάλη ελευθερία. Ο λαός νοιώθει φόβο απέναντι σε τόσο μεγάλη ελευθερία και αυτό τον φόβο του μόνον η εξουσία μπορεί να τον διαχειριστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να του δώσουμε πίσω ότι ακριβώς χρειάζεται.

Μάλλον το ίδιο θα έδειχνε με τη στάση της η πολιτική εξουσία και στον Ludwig van Beethoven αν επέστρεφε στη γη: Ήταν πολύ καλό όσο ακούγαμε τη μουσική σου και σε δοξάζαμε μετά θάνατον. Όσο ήσουν απών ήταν πολύ καλύτερα τα πράγματα για όλους. Όμως η μουσική σου προσφέρει ένα υπερβολικό (ίσως επικίνδυνα μη ελεγχόμενο) αίσθημα ελευθερίας-ισότητας-αδελφότητας στους ανθρώπους το οποίο δυσκολεύει αφάνταστα το έργο μας. Τώρα δυστυχώς μας προσθέτεις και την ζωντανή παρουσία σου και κάνεις τα πράγματα δύσκολα, 250 χρόνια μετά το θάνατό σου. Κρατάμε τη μουσική σου γιατί μπορούμε να κάνουμε ότι θέλουμε με το έργο σου αλλά εσένα σε προτιμάμε σίγουρα νεκρό...

(*) Ακολουθεί ένα link με την ερμηνεία της ιστορικής 3η Συμφωνίας  (Eroica) του Ludwig van Beethoven: