Τεχνητή νοημοσύνη: Το τέλος της τέχνης;

To 2018 μία είδηση που έκανε το γύρο του κόσμου ήταν μία ιστορικής σημασίας δημοπρασία του γνωστού οίκου Christie΄s. Ο πρώτος πίνακας, γνωστός και ως «Πορτρέτο του Έντμοντ Μπέλαμι», ενός φανταστικού προσώπου, που σχεδιάστηκε από πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ), πουλήθηκε αντί 432.500 δολαρίων. Ενδεικτικό του συλλεκτικού ενδιαφέροντος είναι ότι η τιμή αυτή είναι περίπου 45 φορές υψηλότερη από την τιμή των 7.000 έως 10.000 δολάρια, που είχε θέση ως αρχική εκτίμηση ο οίκος.

Το γεγονός αυτό έδωσε το έναυσμα για συζητήσεις σχετικά με το εάν ο πίνακας αυτός σηματοδοτεί και  το τέλος της Τέχνης, τουλάχιστον όπως το ξέρουμε μέχρι τώρα. Μήπως οι υπολογιστές από εργαλεία, που χρησιμοποιούνται μέχρι τώρα από τους εικαστικούς, θα «μεταλλαχθούν» σε δημιουργούς Τέχνης. Μίας Τέχνης που θα εκτοπίσει ή και ακόμη θα είναι «ανώτερη» από αυτή που δημιουργεί ο Άνθρωπος.

Παρόμοια σενάρια  διαβάζουμε σε βιβλία επιστημονικής φαντασίας, αλλά και σε δηλώσεις, συζητήσεις και «προφητείες»  από διάφορους ειδικούς και «γκουρού» της νέας εποχής που ανατέλλει. Η κάθε νέα εποχή συνυφαίνει το δικό της «αφήγημα», το δικό της σύστημα αξιών, τις δικές της ιδεολογίες και πολιτικές θεωρίες, το δικό της «μύθο». Και οι εκάστοτε «μύθοι» ενέχουν και σπέρματα«φονταμενταλισμό»,που συχνά πυκνά καθορίζει και τις εξελίξεις και δρα ανασταλτικά και σαν τροχοπέδη στις κοινωνικές παρεμβάσεις που απαιτούνται για να επιτευχθούν οι νέες ισορροπίες και θεσμικές θωρακίσεις.

Ο παρών «μύθος», ή αν θέλετε μία πτυχή του νέου «μύθου»,  καλλιεργεί την άποψη ότι οι «μηχανές»μηχανικής μάθησης έχουν «νοημοσύνη».  Ο παρών μύθος «διαδίδει» ότι οι μηχανές αυτές θα εκτοπίσουν τον Άνθρωπο, γιατί ΘΑ γίνουν ανώτερες. Οι μηχανές θα παράγουν Τέχνη: Μουσική, Ζωγραφική και Γλυπτική με τη βοήθεια των τριδιάστατων εκτυπωτών. 

Στόχος μου στο άρθρο αυτό είναι η απομυθοποίηση του παραπάνω «μύθου»,  η «απομυθοποίηση»των τεχνολογιών αυτών. Μια τέτοια απομυθοποίηση είναι προϋπόθεση για να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις που τίθενται στη νέα αναδυόμενη εποχή.

Ισχυρίζομαι ότι ο όρος τεχνητή νοημοσύνη είναι μάλλον παραπλανητικός. Η νοημοσύνη που ενσωματώνουν οι υπολογιστές του σήμερα μόνο με την νοημοσύνη του ανθρώπινου είδους πριν από μερικά εκατομμύρια χρόνια μπορεί να συγκριθεί, τότε που εξελικτικά το είδος μας ήταν, ακόμη, πιο κοντά στα άλλα ζώα. Οι «μηχανές» τεχνητής νοημοσύνης του σήμεραδεν μπορούν να κάνουν τίποτε παραπάνω από το να «προβλέπουν» με βάση την πρότερη εμπειρία που έχουν,  δηλαδή τα δεδομένα που έχει συλλέξει ο προγραμματιστής-Άνθρωπος.  Όπως «προβλέπει» μία γάτα για το τι μπορεί να  γίνει όταν δει ένα σκύλο  και με βάση την πρότερη εμπειρία της τρέχει.

Στην ουσία, οι τεχνικές μηχανικής μάθησης είναι στατιστική. Όταν έναςυπολογιστής προβλέπει ότι το αντικείμενο σε μία εικόνα είναι, για παράδειγμα, μία γάτα, το αντίστοιχο πρόγραμμα δεν έχει δημιουργήσει κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής του την «έννοια» της γάτας. Απλά, βασίζεται στα στατιστικά χαρακτηριστικά που έχει «μάθει» σχετικά με τη γάτα. Για χάρη απλούστευσης, ας πούμε ότι, τέτοια χαρακτηριστικά είναι το μήκος της, το χρώμα της, η υφή του τριχώματός της, τα τέσσερα πόδια της, η ουρά της, το σχήμα της μύτης της, κ.λπ. Για να εκπαιδευτεί μία τέτοια «μηχανή» απαιτεί χιλιάδες δεδομένα εκπαίδευσης, δηλαδή εικόνες με γάτες, με διαφορετικά χρώματα, σε διαφορετικές στάσεις, με διαφορετικά μεγέθη, κ.λπ. Έτσι η «μηχανή» μαθαίνει τι συνιστά «στατιστικά» μια γάτα. Ένα παιδί μαθαίνει να αναγνωρίζει μία γάτα μόλις δει μία άντε δύο. Αμέσως δημιουργεί την «έννοια» της γάτας και πάει τέλειωσε.

Για το πορτρέτο του Έντμοντ Μπέλαμι, χρησιμοποιήθηκαν  15.000 πορτρέτα ζωγραφισμένα μεταξύ του 14ου και του 20ού αιώνα. Τόσοι πίνακες ζωγραφικής χρειάστηκαν για να «μάθει» ο αλγόριθμος τη στατιστική, για παράδειγμα, τις χρωματικές συσχετίσεις, τις αποχρώσεις και τις σκιές αλλά και τη σχέση τους με τη φόρμα που, στατιστικά, χρησιμοποιούνται από τους καλλιτέχνες. Κανείς εικαστικός δεν μαθαίνει να δημιουργεί με αυτό τον τρόπο. Ο Άνθρωπος χειρίζεται έννοιες και νοήματα και οι  «μηχανές» στατιστική χωρίς κατανόηση.

Η ειδοποιός διαφορά της Ανθρώπινης νοημοσύνης από αυτής των ζώων είναι η ικανότητα σκέψης, η ικανότητα λογικών συσχετισμών και πάνω απ’ όλα η ικανότητά του Ανθρώπου να ερμηνεύει και να εξηγεί.  Να δημιουργεί υποθέσεις και να τις επαληθεύει. Η ανθρώπινη νοημοσύνη χαρακτηρίζεται, κυρίως, από την ικανότητα του νου να δημιουργεί έννοιες και ιδέες, και να τις χειρίζεται. Αναπαραστάσεις στο νου που δεν απορρέουν άμεσα από τις αισθησιακές μας εμπειρίες. Για παράδειγμα, καμία μαθηματική «ευθεία» δεν υπάρχει στον κόσμο. Και πάνω απ’ όλα είναι η ικανότητα  του  νουνα αντιλαμβάνεταιτον Κόσμο γύρω του και να τον «επενδύει» με σημασίες/νοήματακαι να δημιουργεί.

Η δημιουργία είναι η πεμπτουσία της Ανθρώπινης νοημοσύνης. Όχι μόνο με την έννοια της δημιουργίας έργων Τέχνης ή επιστημονικών ανακαλύψεων. Αλλά μέσα από την καθημερινότητα μας. Ο κάθε άνθρωπος αυτοδημιουργείται καθημερινά. Ο ανθρώπινος νους μαθαίνει και αποφασίζει σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Γιατί ο ανθρώπινος νους, μέσα από τα εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, ανέπτυξε μηχανισμούς ευφυίας/νοημοσύνης που χρησιμοποιεί  όχι μόνο τη λογική του αλλά ταυτόχρονα το συναίσθημα και τα αισθήματά του (πέρα, βέβαια, από τα ένστικτά του). Συστήματα αξιών, εμπειρίες αποτυπωμένες στη ενεργό μνήμη αλλά και στο υποσυνείδητοσυνεργάζονται κατά τη διαδικασία της σκέψης.  Συχνά μιλάμε για  «διαίσθηση» για να εκφράσουμε το σύνολο όλων αυτών των ασύνειδων διεργασιών που  βοηθάει τη σκέψη στο να φθάνει σε αποφάσεις.Γιατί ο Άνθρωπος δεν είναι ένας «εγκέφαλος» σε μία μπουκάλα, αλλά ΖΕΙ μέσα στον Κόσμο.

Η Τέχνη που ο Άνθρωπος δημιουργεί δεν είναι χρώμα, δεν είναι μορφή, δεν είναι όγκοι, δεν είναι μελωδία, δεν είναι συγχορδίες. Είναι όλα αυτά, αλλά μόνο στο πλαίσιο ενός Όλου. Και το Όλο αυτό αποκτά την αξία του μόνο ως προσωπική έκφραση και κοινωνική παρέμβαση. Είναι μία στάση Ζωής και ένα «σχόλιο» σ’ ένα σύστημα αξιών σε ένα Κόσμο που συνεχώς αλλάζει  και μέσα στον οποίο ο εικαστικός Ζει, Αναπνέει και Αφουγκράζεται. Ο Πικάσο δεν θα είχε συνθέσει την Guernica αν δεν υπήρχε ο Ισπανικός εμφύλιος. Ταυτόχρονα, η εικαστική γλώσσα, με την οποία  ο Πικάσο εξέφρασε τα συναισθήματά του και την πολιτική και αξιακή στάση του απέναντι  το έγκλημα στη Guernica, θα ήταν διαφορετική εάν ο Freud δεν είχε ξεδιπλώσει  πριν από αυτόν το υποσυνείδητo. Δεν υπάρχει Δημιουργία χωρίς ταυτόχρονη   «ενσωμάτωση» στον Κόσμο, χωρίς συναισθηματική φόρτιση και χωρίς ανάγκη για προσωπική έκφραση και δράση.

Ένας υπολογιστής μπορεί να συνθέσει κάτι αισθητικά όμορφο, σαν συνέπεια των χρωματικών συνδυασμών που μπορεί να πετύχει μέσα από μία καθοδηγούμενη (το μοντέλο που έμαθε) τυχαιότητα. Όπως κι ένας πίθηκος, μιμούμενος το πώς πατάμε το πληκτρολόγιο και δίνοντάς του μία μπανάνα για κάθε σωστή πληκτρολόγηση, μαθαίνει να πληκτρολογεί «Σ’ αγαπώ». Αυτό, όμως, δεν έχει καμία σχέσημε το «Σ’ αγαπώ» μεταξύ δύο ερωτευμένων.

Με όλα τα παραπάνω, ίσως κάποιοι να με παρεξηγήσουν ότι προσπαθώ να υποβαθμίσω τα επιτεύγματα της Τεχνολογίας. Κάθε άλλο. Τα επιτεύγματα είναι τεράστια και αξιοθαύμαστα. Όχι μόνο από άποψη εφαρμογών αλλά και από την άποψη της επιστημονικής δημιουργίας. Αυτό που θέλησα να τονίσω  είναι ότι ο κίνδυνος για τον Άνθρωπο και την Τέχνη του δεν είναιότι η νοημοσύνη των «μηχανών» θα ξεπεράσει τη δική μας. Ο κίνδυνος είναι να υποβιβάσουμε τη δική μας νοημοσύνη στο αλγοριθμικό/στατιστικό επίπεδο της τεχνητής νοημοσύνης και μηχανικής μάθησης, και από «υπάρξεις» δημιουργίας να μεταλλαχθούμε σε προγραμματιζόμενα «όντα». Ο κίνδυνος, δηλαδή, είναι  αυτό που συμβαίνει σήμερα μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα.  Εξατομικευόμαστε, αποκοινωνικοποιούμαστε και έτσι ευκολότερα χαλιναγωγούμαστε.

Είμαι απαισιόδοξος; Όχι. Αισιοδοξία δεν είναι να προφητεύω ένα  μέλλον ρόδινο που να υπόσχεται ευτυχία. Ναι,  το έχω διαβάσει κι αυτό από  «γκουρού»  του είδους και εκπροσώπους του τεχνολογικού «ιερατείου» και τους προφήτες του! Αισιοδοξία σημαίνει ότι έχω κριτική στάση απέναντι σε λάθος επιλογές και πάνω απ’ όλα η αισιοδοξία μου απορρέει από τη βαθιά μου πίστη ότι το «κακό» οφείλεται σε στρεβλή ή ελλιπή ενημέρωση. Και είμαι αισιόδοξος γιατί δεν πιστεύω σε λύσεις από μάγους και μαγικά ραβδιά και σε «έτοιμες» λύσεις που ξεθάβονται από το παρελθόν,  αλλά σε κοινωνίες ανοικτές και ελεύθερες που μαθαίνουν από τα λάθη τους, συζητούν, επαναπροσδιορίζουν τους στόχους τους και δημιουργούν το μέλλον τους. Όπως ακριβώς και η λειτουργία της Ανθρώπινης νόησης.

Η Ιστορία είναι Δημιουργική Εξέλιξη μας είπε ο Bergson.