Ο Νίκος Βατόπουλος μας ξεναγεί στην Αθήνα του ’60

Τι όμορφη γυναίκα που ήτανε στα νιάτα της η Άννα Φόνσου. Ειδικά στην ταινία «Όλοι οι άνδρες είναι ίδιοι» του Αλέκου Σακελλάριου, όπου υποδυόταν την Καλλιόπη, την τσαχπίνα υπηρέτρια-πειρασμό για όλους τους άνδρες. Οι περισσότερες από εκείνες τις ταινίες είχαν ρόλους υπηρέτριας. Η Σαπφώ Νοταρά στη «Χαρτοπαίχτρα», η Μάρθα Βούρτση στα «Κίτρινα γάντια», η Κατερίνα Γώγου στο «Η γυνή να φοβήται τον άνδρα». Η δεκαετία του 1960 ήταν η τελευταία όπου το φαινόμενο ακόμα και μεσοαστικά σπίτια να έχουν υπηρετικό προσωπικό ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο. «Και η δική μου μια μεσοαστική οικογένεια ήταν. Ζούσαμε σε μια πολυκατοικία στην Πατησίων, στην πλατεία Αμερικής, με το διαμέρισμα να έχει δύο υπνοδωμάτια για εμάς και άλλο ένα για την υπηρέτρια. Ήταν κοπέλες 17-18 χρονών που συνήθως έρχονταν στην Αθήνα από τα νησιά. Ήταν ένα φαινόμενο που από τη δεκαετία του 1970 άρχισε να ατονεί», λέει ο Νίκος Βατόπουλος, επιμελητής της έκθεσης «Το πνεύμα του ’60 - Περιήγηση σε ένα κόσμο που έφερε το αύριο», η οποία παρουσιάζεται αυτές τις ημέρες στο T.A.F. Βρεθήκαμε μια από εκείνες τις ωραίες ημέρες του χειμώνα που βγάζει ήλιο, κάτσαμε στο Μοναστηράκι, στην Αδριανού, και ο Νίκος είχε πολλές ωραίες ιστορίες να διηγηθεί από εκείνη τη μακρινή Αθήνα.

Η εποχή της ανοικοδόμησης και η επανάσταση του θερμοσίφωνα
Σήμερα βλέπουμε νεοκλασικά και λέμε «τι ωραία να μέναμε σε ένα σπίτι σαν κι αυτό». Παλιότερα, όμως, ο κόσμος γκρέμιζε τα σπίτια του για να γίνουν πολυκατοικίες, καθώς το διαμέρισμα δεν ήταν μόνο της μόδας, αλλά βελτίωνε ουσιαστικά τις συνθήκες διαβίωσης: είχε κεντρική θέρμανση, θερμοσίφωνα και λουτρό. «Η Αθήνα άλλαζε διαρκώς. Η διαδικασία εξέλιξής της σε μια πιο νεωτερική πόλη ήταν αίτημα ήδη από τον 19ο αιώνα και από τη δεκαετία του 1930 άρχισαν οι μαζικές κατεδαφίσεις νεοκλασικών», λέει ο Νίκος Βατόπουλος, δημοσιογράφος και συγγραφέας. Η πολυκατοικία, όπως την καταλαβαίνουμε σήμερα, θεσμοθετήθηκε με διάταγμα του 1929 για την οριζόντια ιδιοκτησία – είναι το γενέθλιο έτος της πολυκατοικίας. Τα χρόνια εκείνα, πριν από τον πόλεμο, ο τρόπος ανέγερσης αυτών των κτιρίων ήταν διαφορετικός. Έπρεπε κανείς να έχει χρήματα προκειμένου να προσλάβει έναν εργολάβο. Έτσι, στην ανέγερση πολυκατοικιών εργάστηκαν και σπουδαίοι αρχιτέκτονες, οι οποίοι έδωσαν κτίρια του μοντέρνου κινήματος, πολύ διαφορετικά από τις μεταπολεμικές πολυκατοικίες, όπου κυριάρχησε η μέθοδος της αντιπαροχής. Η αντιπαροχή ήταν ένας εύκολος τρόπος να χτιστεί ένα κτίριο. Χρειαζόταν ένα ελάχιστο κεφάλαιο και τρεις πλευρές: o οικοπεδούχος, ο εργολάβος και οι αγοραστές. Ο εργολάβος συνήθως προπωλούσε τα διαμερίσματα, έτσι μπορούσε να ολοκληρώσει την πολυκατοικία. Και ο οικοπεδούχος, εκτός από το διαμέρισμα στο οποίο θα έμενε, θα έπαιρνε ένα-δυο ακόμα, τα οποία θα μπορούσε να νοικιάσει. «Σέβομαι τον φτωχό άνθρωπο που ήθελε να δώσει το παλιό του σπίτι για να πάρει δύο διαμερίσματα, άλλωστε δεν ήταν δουλειά του να κάτσει και να σταθμίσει το μέλλον της πόλης. Όμως όλη αυτή η τεράστια ανοικοδόμηση δημιούργησε δύο μεγάλα αρνητικά φαινόμενα. Την απώλεια της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, καθώς στην ουσία χάθηκε το ιστορικό κέντρο και η φυσιογνωμία της αθηναϊκής συνοικίας. Κι ακόμη, αυτό που ήταν το δέλεαρ, η βελτίωση δηλαδή των συνθηκών ζωής, εξελίχθηκε με τα χρόνια στο ακριβώς αντίθετο. Στενοί δρόμοι με γερασμένες οικοδομές, χωρίς καθόλου χώρους στάθμευσης, σε μια δυσάρεστη καθημερινότητα», λέει ο Νίκος Βατόπουλος.

Τη δεκαετία του 1960 άρχισε να διαμορφώνεται και η κουλτούρα των διακοπών, στην Ελλάδα κυρίως αλλά και στο εξωτερικό. Δεν ήταν όπως τώρα, που λέμε πού θα πάμε διακοπές το καλοκαίρι

Όταν το αυτοκίνητο, η τηλεόραση και οι διακοπές ήταν δείκτες ευημερίας
Η Ελλάδα ήταν από τις τελευταίες χώρες στην Ευρώπη όπου ήρθε η τηλεόραση. Παρότι οι συζητήσεις είχαν ξεκινήσει από τη δεκαετία του ’50, μόλις το 1966 ξεκίνησε πειραματικά και άρχισε να επεκτείνεται από τον επόμενο χρόνο. «Εμείς στο σπίτι μας», θυμάται ο Νίκος, «πήραμε τηλεόραση το 1968. Είχε ένα πρωτόγονο, ας πούμε, πρόγραμμα, Άρχιζε να μεταδίδει από τις 6 το απόγευμα και διαρκούσε μέχρι τα μεσάνυχτα περίπου, με ειδήσεις, ενημερωτικές εκπομπές και ξένες σειρές. Θυμάμαι που έβλεπα τη “Λάσι”, μια παιδική σειρά με πρωταγωνιστή ένα σκύλο, και το “Πέιτον Πλέις”, ένα αμερικάνικο σίριαλ. Σε αντίθεση με το ραδιόφωνο που είχαν όλοι, τηλεόραση τα πρώτα χρόνια είχαν λίγα σπίτια και ήταν συνηθισμένο το φαινόμενο να πηγαίνεις στο σπίτι κάποιου συγγενή ή φίλου για να δεις τηλεόραση. Όταν άρχισε το 1970 ο “Άγνωστος Πόλεμος”, με τον Άγγελο Αντωνόπουλο και την Γκέλυ Μαυροπούλου, ερήμωνε η Αθήνα». Τη δεκαετία του 1960 άρχισε να διαμορφώνεται και η κουλτούρα των διακοπών, στην Ελλάδα κυρίως αλλά και στο εξωτερικό. Δεν ήταν όπως τώρα, που λέμε πού θα πάμε διακοπές το καλοκαίρι. Επίσης, ένας δείκτης ευημερίας ήταν και το αυτοκίνητο, δεν υπήρχαν ακόμη πολλά και στις συνοικίες πάρκαρες όπου ήθελες.

Το κλίμα αισιοδοξίας και ο συμβολισμός της ανέγερσης του Hilton
Το κλίμα της δεκαετίας του 1960 ήταν στον αντίποδα του σημερινού. Παρά τα προβλήματα και τα μεγάλα ποσοστά φτώχειας, υπήρχε μια ώθηση και μια ελπίδα ότι κάθε χρόνος θα έφερνε και κάτι καλύτερο. Ήταν ένα διεθνές φαινόμενο, μετά τον πόλεμο, όπου οι κοινωνίες ζητούσαν ευημερία και δικαίωμα στην ευτυχία. «Η πόλη έμοιαζε να αλλάζει μέρα με την ημέρα και ο ήχος των κατεδαφίσεων υπήρχε σε κάθε βόλτα. Το Κολωνάκι, η Νεάπολη, τα Εξάρχεια, η Κυψέλη, το Κουκάκι, το Θησείο, περιοχές που ήταν οργανωμένες ήδη πριν από τον πόλεμο, άρχισαν να αλλάζουν εικόνα, καθώς η ζήτηση διαμερισμάτων ήταν μεγάλη, λόγω και της αθρόας εσωτερικής μετανάστευσης και της αστυφιλίας, την οποία ενίσχυε και η κεντρική πολιτική γραμμή». Οι συνοικίες δεν ήταν ίδιες και οι παλιές γκρίζες πολυκατοικίες που βλέπουμε σήμερα ήταν απαστράπτοντα κτίρια, μοντέρνα και καθαρά. Και το 1963 η ανέγερση του ξενοδοχείου Hilton ήταν το σύμβολο του περάσματος της πόλης σε μια άλλη εποχή, ένα σύμβολο νεωτερικότητας αλλά και διασύνδεσης της Αθήνας με τα διεθνή δίκτυα τουρισμού. Τα εγκαίνια του ξενοδοχείου, όπου κατά καιρούς έμειναν σπουδαίες προσωπικότητες, διήρκεσαν τρεις ημέρες και ήταν κάτι πρωτόγνωρο για την κοινωνική ζωή της πόλης. Το ίδιο το ξενοδοχείο δημιούργησε μια νέα συνοικία, σε μια περιοχή όπου υπήρχαν λίγα σκόρπια σπίτια και ελάχιστες πολυκατοικίες. Ακόμα και σήμερα πολλές φορές δεν λέμε περιοχή Ιλίσια αλλά Χίλτον. Βέβαια, παρά τη θετική αποδοχή υπήρξαν και αντιδράσεις, γιατί «αντιδράσεις θα υπάρξουν σε ό,τι κι αν γίνεται» επισημαίνει ο Νίκος. Η βασική κριτική αφορούσε τον όγκο του, ένας ουρανοξύστης, έλεγαν, που δεν ταίριαζε στην πόλη, σε αντιπαράθεση με την Ακρόπολη.

Θυρωροί, γραμματείς, πικάπ και νέο κύμα
Κολωνάκι, Πατησίων, Βασιλίσσης Σοφίας, η οδός Μαυροματαίων, ήταν οι «αριστοκρατικές» περιοχές. Όμως ακόμα και σε κάθε πολυκατοικία υπήρχε κοινωνική διαστρωμάτωση. Στα ρετιρέ οι πλουσιότεροι. Στα διαμερίσματα των ορόφων μεσοαστοί και μικροαστοί. Στις πίσω αυλές οι υπηρέτριες να ξεκλέβουν λίγο χρόνο για να τα πουν και στο υπόγειο, σε διαμερίσματα χωρίς παράθυρο, με αναμμένο το φως όλη τη μέρα, οι θυρωροί και οι οικογένειές τους, οι οποίοι συνήθως έρχονταν από την επαρχία. Το επάγγελμα του θυρωρού ήταν πολύ διαδεδομένο, σχεδόν κάθε πολυκατοικία είχε. Επίσης, το επάγγελμα της γραμματέως. Πολλές κοπέλες πήγαιναν σε μια σχολή όπου μάθαιναν γραφομηχανή και στενογραφία και έβρισκαν εύκολα δουλειά σε κάποιο γραφείο. Ήταν η εποχή όπου δεν υπήρχε ανεργία, τουλάχιστον όχι όπως την ξέρουμε τις τελευταίες δεκαετίες. Ο κινηματογράφος και μετά ένα γλυκό στο ζαχαροπλαστείο ήταν μια συνηθισμένη έξοδος. Πικάπ υπήρχαν σε όλα τα σπίτια και τα πάρτι ήταν ένας από τους βασικούς τρόπους διασκέδασης. Υπήρχαν χορευτικά κέντρα με ορχήστρα που έπαιζε ξένη μουσική, στην Πανεπιστημίου, στη Φιλελλήνων και στη Φωκίωνος βρίσκονταν τα κλαμπ της εποχής, ενώ άρχισαν να εμφανίζονται οι μπουάτ, που στα γαλλικά σημαίνει «κουτί», πιο «εκλεπτυσμένοι» χώροι, μικροί, επίσης με ζωντανή μουσική. Όσο για τους αστούς, πολλές φορές από μόδα επέλεγαν να πάνε σε λαϊκές συνοικίες και να περάσουν το βράδυ τους σε κάποιο κουτούκι ή σε κάποιο λαϊκό μαγαζί. Ήταν η εποχή που ο κόσμος άρχισε να ακούει και κάτι διαφορετικό, τραγούδια δημιουργών όπως ο Χατζιδάκις, ο Θεοδωράκης, ο Ξαρχάκος, ή το νέο κύμα με εκπροσώπους σαν την Καίτη Χωματά και την Πόπη Αστεριάδη. Τα περισσότερα σχολεία ήταν αρρένων και θηλέων, αλλά και μικτά να ήταν, δεν υπήρχε περίπτωση να κάτσουν στο ίδιο θρανίο ένα κορίτσι και ένα αγόρι. Η τάξη ήταν μοιρασμένη, από τη μία πλευρά τα αγόρια και από την άλλη τα κορίτσια. Ζευγάρια εμφανίζονταν όλο και πιο συχνά να περπατούν στο δρόμο χέρι-χέρι και η εικόνα γυναικών με κοντά μίνι άρχισε να γίνεται συνηθισμένη, όμως, λέει ο Νίκος Βατόπουλος, παρά την πρόοδο η κοινωνία ήταν πολύ συντηρητική και το μικροαστικό ήθος ήταν αυτό που επικρατούσε. «Είναι, όμως, μια εποχή που με συγκινεί πολύ. Αφενός ήταν ένα μεταίχμιο για την Αθήνα, που γίνεται μια πόλη του κόσμου. Είναι μια εποχή όπου συνυπάρχουν το χθες και το αύριο. Και, επίσης, έχει και μια συμβολική αξία για εμένα, καθώς, γεννηθείς το 1960, ήταν η εποχή που άρχισα να καταλαβαίνω τον κόσμο».

Τι θα δείτε στην έκθεση «Το πνεύμα του ’60»
Το πρότζεκτ της έκθεσης εμπνέεται από τα ζωγραφικά έργα της Άρτεμης Χατζηγιαννάκη, τα οποία αναπαριστούν το κλίμα της εποχής. Παράλληλα, η έκθεση συνοδεύεται από έκθεση φωτογραφίας σύγχρονων φωτογράφων, με θέματα που παραπέμπουν στο ύφος και την αισθητική του ’60, με τη συμμετοχή των Γιώργου Θάνου, Γιώργου Καζάζη, Παναγιώτη Παναγάκη, Τάσου Σαλτερή, Ηλία Τσαουσάκη και Τάσου Χαλκιόπουλου. Επίσης, ειδική ενότητα περιλαμβάνει φυσικά τεκμήρια από τη δεκαετία του ’60, με περιοδικά, παιχνίδια, αντικείμενα διακοσμητικά και καθημερινής φύσης κ.ά. Έχουν ήδη υπάρξει ειδικές εκδηλώσεις με ομιλίες του Θανάση Γιοχάλα και της Μαρίας Καλτσά, ενώ ο Νίκος Βατόπουλος θα μιλήσει την Παρασκευή 31 Ιανουαρίου, στις 17.30.

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση στο Guide της Athens Voice