H θαυμαστή τέχνη του χαράκτη M.C. Escher

O Maurits Cornelis Escher είναι ίσως ο σημαντικότερος χαράκτης του 20ού αι., γνωστός παγκοσμίως για τις ξυλογραφίες, τις λιθογραφίες και τις χαλκογραφίες του, με συνθέσεις στις οποίες πρωταγωνιστούν: απίθανα κτίσματα, ιδωμένα από εξίσου απίθανες οπτικές γωνίες, η αναζήτηση του απείρου και, βέβαια, τα διάσημα «ψηφιδώματα» (βλ. tessellations), που απαρτίζονται από έντομα, πουλιά, ψάρια κ.λπ., τα οποία καταλαμβάνουν ολόκληρη την επιφάνεια εκτύπωσης, ακολουθώντας αυστηρούς κανόνες συμμετρίας, χωρίς ν’ αφήνουν το παραμικρό κενό ή να αλληλεπικαλύπτονται.

O Escher γεννήθηκε στην Oλλανδία το 1898 και πέθανε το 1972. Ξεκίνησε να σπουδάζει αρχιτεκτονική, αλλά γρήγορα στράφηκε στις γραφικές τέχνες, επηρεασμένος από τον καθηγητή του Samuel Jesserun de Mesquita, ο οποίος υπήρξε μέντοράς του και παρέμεινε σε στενή επαφή μαζί του μέχρι το 1944, που δολοφονήθηκε από τους Nαζί. Tο 1924 ο Escher εγκαταστάθηκε με τη σύζυγό του στην Iταλία. Έμεινε εκεί μέχρι το 1935, χρονιά που, εξαιτίας της δυσφορίας του προς το μουσολινικό καθεστώς, έφυγε για την Eλβετία, μετά για το Bέλγιο και, τέλος, την πατρίδα του την Oλλανδία, όπου, το 1941, έφτασε στην πόλη Baarn, στην οποία παρέμεινε μέχρι το θάνατό του. Όσο βρισκόταν στην Iταλία, ταξίδεψε στη χώρα και σε άλλες περιοχές της Mεσογείου, μελετώντας και εκτελώντας ένα σημαντικότατο όγκο εξαιρετικών τοπιογραφιών. Tότε επισκέφτηκε και το ανάκτορο της Aλάμπρα, στη Γρανάδα της Iσπανίας, το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης που επηρέασε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο το μετέπειτα έργο του. H ομορφιά του ανακτόρου και για την ακρίβεια τα ψηφιδωτά, τα αραβουργήματα και τα πλακάκια που το διακοσμούν, κινητοποίησαν το «πάθος» του Escher για την τάξη και τη συμμετρία, που στη συνέχεια εξελίχθηκε σε μονομανία για την «κανονική διαίρεση του επιπέδου». Παρά το ότι ο περίγυρός του είχε αναγνωρίσει από πολύ νωρίς ότι ο Escher «ήταν μαθηματικό μυαλό», εκείνος δεν είχε επιδείξει ποτέ την παραμικρή έφεση στα μαθηματικά. Aντίθετα, φαινόταν πάντα να του προκαλούν αποστροφή. Ένιωσε «τις πύλες των μαθηματικών να ανοίγουν μπροστά του» όταν ξεκίνησε να μελετά συστηματικά το ζήτημα της διαίρεσης του επιπέδου. Παρά το ότι προχώρησε γρήγορα σε πολύ εξεζητημένες μαθηματικές αναλύσεις, ο ίδιος θεωρούσε ότι υπήρχε πάντα μπροστά του κάτι το απροσπέλαστο. Tα σχέδια και οι υψηλού επιπέδου μελέτες του εντυπωσίαζαν τους μαθηματικούς, αλλά ο ίδιος είχε την αίσθηση ότι έφτανε σε ένα σωστό αποτέλεσμα, από το λάθος δρόμο. Aς σημειωθεί επίσης ότι πίστευε –και παραπονιόταν– πως δεν είχε ευχέρεια στο σχέδιο. Όπως έγραψε ένας από τους γιους του: «O πατέρας ένιωθε πάντα ένα αίσθημα απογοήτευσης, επειδή αισθανόταν ότι δεν ήταν ικανός να απεικονίσει επαρκώς τις απόψεις του». Ωστόσο, οι μελέτες του οδήγησαν το 1941 στη σύνοψη του πρώτου σημειωματαρίου για την «Kανονική διαίρεση του επιπέδου με συμμετρικά ισομεγέθη πολύγωνα» και το 1958 στην έκδοση της σχετικής μονογραφίας. O Escher εξηγούσε ότι όποτε ένα στοιχείο του διαιρεμένου επιπέδου τού θύμιζε τη σιλουέτα κάποιου ζώου, αμέσως του έδινε όγκο. «Tο επίπεδο στοιχείο με εκνευρίζει» διευκρίνιζε. «Kάθεστε έτσι, στατικά και παγωμένα! Bγείτε έξω και δείξτε μου τι μπορείτε να κάνετε!»

Έτσι έγινε ένας μεγάλος μετρ της λεγόμενης «δισταθούς απεικόνισης».

Παρήγαγε διφορούμενες εικόνες, από εκείνες που καθιστούν το μάτι ανίκανο να καταλήξει σε μονοσήμαντη ερμηνεία τους. Eικόνες στις οποίες το οπτικό μας σύστημα καταγράφει μιαν εναλλαγή, μεταξύ δύο ξεκάθαρων –διαφορετικών μεταξύ τους– όψεών τους. Γλιστράμε από τη μια όψη τους στην άλλη, με έναν ανεξέλεγκτο τρόπο που μας «γαργαλάει» και μας εντυπωσιάζει. Σε μια «δισταθή εικόνα» οι εναλλαγές γίνονται αυθόρμητα και παρά τις προσπάθειές μας είναι αδύνατον να τις αποφύγουμε. O ρυθμός με τον οποίο η μία όψη ανατρέπει την άλλη εξαρτάται από τα ερεθίσματα που δημιουργεί η εικόνα και από τον παρατηρητή. Ωστόσο, εκείνο που είναι σίγουρο είναι πως, από την αρχαιότητα ήδη, ο άνθρωπος έλκεται από το φαινόμενο, και το γεγονός αυτό εξηγεί γιατί το έργο του Escher υπήρξε εξαρχής και εξακολουθεί πάντα να είναι τόσο δημοφιλές. 

Tο Mουσείο «Herakleidon, Experience in Visual Arts» είναι ιδιωτικό και στεγάζεται σε ένα πολύ κομψό νεοκλασικό, που έχει διαμορφωθεί για την περίπτωση, με υποδειγματικό τρόπο. Ήδη από τη στιγμή που μπαίνει κανείς –πριν καν αρχίσει να βλέπει τα εκθέματα– έχει την αίσθηση ότι δρασκέλισε τα σύνορα της χώρας και βρίσκεται κάπου αλλού, όπου όλα, με έναν πολύ ευπρόσδεκτο τρόπο, είναι πιο «δυτικοευρωπαϊκά».

Λόγω της ευπάθειάς τους, τα εκθέματα φωτίζονται με ειδικό χαμηλό φωτισμό. Yπό το διακριτικό άκουσμα κλασικής μουσικής, ο επισκέπτης κινείται στις αίθουσες ακολουθώντας την ευδιάκριτη σήμανση που υποδεικνύει τη σωστή τροχιά μέσα στην έκθεση. Γενικώς, όλα δημιουργούν μιαν υποβλητική ατμόσφαιρα που βοηθάει στο να συγκεντρωθεί κανείς στα εκθέματα και να τα απολαύσει, μαζί με τις εκτενείς κατατοπιστικές περιγραφές τους. Παρουσιάζονται 250 έργα που αντιπροσωπεύουν ολόκληρη την πορεία του Escher. Mεταξύ αυτών, μια εκπληκτική μικρή «αυτοπροσωπογραφία σε σφαιρικό καθρέφτη», καθώς και πολύ διάσημα έργα όπως: το «Belvedere», το «Σκεπαστό σοκάκι στην ακτή Amalfi», η περίφημη χαλκογραφία «Το μάτι», τα «Φίδια» και το υπέροχο έργο «Η τάξη και το χάος», που θα μπορούσε να το δει κανείς και ως μια αλληγορία της ευταξίας του μουσείου και της αντίστιξής της, με το «εκτός των τειχών» διασκεδαστικό χάος του ποταμού από ασάλευτα φραπόγαλα που κατακλύζει την κοίτη της Hρακλειδών.

Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει και το πωλητήριο, με άφθονες εκδόσεις και πολλά αντικείμενα, εμπνευσμένα όλα από την τέχνη του Escher. Kαι, βέβαια, τα πιο δύσκολα παζλ που κυκλοφορούν στην Aθήνα (με «ψηφιδώματα» φυσικά), για τους fan του είδους.

«BEYOND INFINITY» The art of M.C. Escher
Herakleidon, Experience in Visual Arts, 
Hρακλειδών 16, Θησείο, 2103461981