Το τρένο από Μόσχα για Θεσσαλονίκη και Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης αναχωρεί

Ο Λένιν καταστρώνει τα σχέδια του Τσάρου στο «Καμπαρέ Βολταίρος» στη Ζυρίχη, αλλά «εν τω μεταξύ στη Μόσχα», όπως θα έλεγε και το συννεφάκι πάνω από μια εικονογραφημένη αφήγηση, η φύση με την παλιά της έννοια δεν υπάρχει. Η πόλη μοιάζει με ένα τεράστιο εργοστάσιο, η αστικοποίησή της προσδίδει πρόσωπο- απρόσωπο, ο αντιρομαντισμός είναι ήδη εμφανής: οι τεράστιες πολυκατοικίες-μπλοκ συσσώρευσης εργατικού δυναμικού δεν ξεγελούν: μοιάζει σαν τα κολίγικα χαμόσπιτα της υπαίθρου να στοιβάχτηκαν το ένα πάνω στο άλλο. Και οι εκατοντάδες χιλιάδες προλετάριοι να είναι αδύνατον να βρουν χρόνο για τίποτα άλλο, πολλώ δε για τέχνη απαλλαγμένη από τις νόρμες του ακαδημαϊσμού του παλιού κόσμου, απασχολημένοι μόνο με το εξοντωτικό μεροδούλι-μεροφάι.

Λιουμπόβ Ποπόβα, Φόρμα εργασίας νο 5. Μελέτη για κοστούμι για τη θεατρική παράσταση του έργου του Φερνάντ Κρόμελινκ «Ο Μεγαλόψυχος Κερατάς» (σε μετάφραση του Ιβάν Αξιόνοφ). Σκηνοθεσία του Βσέβολοντ Μέγιερχολντ, GosTIM, 1922, Φωτογραφία, 11.9×8.8. Το κοστούμι είχε σχεδιαστεί αρχικά ως φόρμα για τους ηθοποιούς του στούντιο και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε στο θεατρικό έργο.

Έξω από τη Μόσχα, στην τσαρική ύπαιθρο, η αγροτική Ρωσία ούτε κι αυτή προλαβαίνει να παρατήσει το άροτρο για να επισκεφτεί την έκθεση περιπλανώμενων ζωγράφων που της ζητά τη χειραφέτησή τους από το καθεστώς της τσαρικής δουλοπαροικίας. Ως συμβολική ημερομηνία, το 1910 θεωρείται από τους ιστορικούς τέχνης η εμφάνιση της Ρωσικής Πρωτοπορίας: οι καλλιτέχνες της πάνε κόντρα στον συμβολισμό και τον ρομαντισμό, όπως και αρνούνται κάθε σύνδεση με το μεταφυσικό ή τον μυστικισμό, που έως τότε αποτελούσαν την κυρίαρχη αισθητική αξία. Και ναι, οι περισσότεροι από αυτούς, ζωγράφοι, ποιητές, χαράκτες, άνθρωποι του θεάτρου ή των γραμμάτων, μοιάζει να αποτελούν την εμπροσθοφυλακή αυτού που μερικά χρόνια αργότερα, το 1917, θα αλλάξει τη μοίρα και της χώρας και του κόσμου.

Γιατί τα σχέδια του Λένιν στο «Καμπαρέ Βολταίρος» έγιναν πράξη. Για την ιστορία: στη Ζυρίχη, στο ίδιο στέκι, σε παραδίπλα τραπέζια, συνεδρίαζαν και οι συνωμότες του κινήματος Dada. Η αισθητική πρακτική και η πολιτική τους θέση, για να επιστρέψουμε στη Ρωσική Πρωτοπορία, γεννούν ένα τρομερό κύμα «νέας τέχνης» - που προς Θεού, λόγω σύμπλευσης με τις «αρχές της επανάστασης» δεν πρέπει να συγχέεται με τον μετέπειτα στρατευμένο σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Δεν είναι της παρούσης, ούτε φιλοδοξία να ψάξουμε ή να εικάσουμε τι ήταν αυτό που έκανε τον «στρατευμένο» Μαγιακόφσκι να στρέψει το πιστόλι επάνω του. Λίγο μετά την επανάσταση. Ποια μελαγχολία, ποια προδοσία, ποιο τέλμα;

Αυτό είναι ένα σημείωμα για τη Λιουμπόβ Ποπόβα! Και την έκθεση με τίτλο «Φόρμα. Χρώμα. Χώρος». Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Θεσσαλονίκης / Συλλογή Κωστάκη τιμά τη ζωγράφο, τη θεωρητικό, τη δασκάλα, τη σχεδιάστρια, την «αμαζόνα» της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Τη γυναίκα που δεν φοβήθηκε ποτέ να ταξιδέψει, να αναζητήσει, να πειραματιστεί, αλλά και να θέσει εαυτόν στην υπηρεσία της κοινωνικής αλλαγής. Ναι, συντάχτηκε με τον Λένιν. Αλλά πιο πριν συμμετείχε επίσης στη ρήξη με τον ακαδημαϊσμό, μιας κι αυτός ο προεπαναστατικός φουτουρισμός συνδεόμενος άμεσα με τα ρεύματα του σουπρεματισμού και του κονστρουκτιβισμού την κατατάσσουν στην κορυφή αυτών «που άλλαξαν τον κόσμο».

Γεννημένη το 1889 από πλούσια οικογένεια της Μόσχας που διέθετε ιδιόκτητη βιομηχανία υφασμάτων, επιστρέφει στην πόλη μετά από τις σπουδές της στο Παρίσι. Και δρώντας μέσα από την ομάδα-κολεκτίβα καλλιτεχνών Βαλές Καρό, η Ποπόβα δεν αργεί να συνδεθεί με τον Μάλεβιτς, τον Κλιουν και τον Τάτλιν. Μετά το ξέσπασμα της επανάστασης, ανήκει σ’ αυτούς τους καλλιτέχνες που συνεργάζονται με τον νεοπαγή κρατικό μπολσεβίκικο μηχανισμό, εργαζόμενη μάλιστα στον τομέα προπαγάνδας. Πεθαίνει το 1924 από οστρακιά που της μετέδωσε ο γιος της. Άρα; Όπως κι ο Μαγιακόφσκι, η Ποπόβα δεν έζησε «ψυχή βαθιά» ώστε να παρακολουθήσουμε την πορεία της καθώς η επανάσταση με την οποία στρατεύτηκε άλλαζε πρόσωπα και στόχους, «αξίες και πρακτικές». Τα έργα της, όπως και η ίδια, πέρασαν στην αιωνιότητα, ο ματεριαλισμός και η γεωμετρικότητα, ακόμα κι όταν συντάσσονται με την «αγκίτ-ποπ» (η τέχνη της αγκιτάτσιας, της προπαγάνδας), δεν αλλάζουν μόνο τους θεωρητικούς κανόνες της τέχνης, αλλά και την πρακτική πλευρά της ζωής των ανθρώπων. Στο σπίτι ή στο εργοστάσιο, στα θέατρα και τα μουσεία , εκεί που αναπνέει, δουλεύει και ξοδεύει την ενέργεια του χρόνου του, εργασιακή αλλά και ελεύθερου χρόνου, ο  Νέος Άνθρωπος η Ποπόβα είναι παρούσα. Ενεργή.

H Λιουμπόβ Ποπόβα επηρεάστηκε στα σπουδαστικά της χρόνια από τον ιμπρεσσιονισμό και τον σεζανισμό, ενέταξε στο πρώιμο έργο της στοιχεία από τον γαλλικό φωβισμό, μελέτησε σε βάθος τις νέες φόρμες και τεχνικές και συνέβαλε σημαντικά και ουσιαστικά στην ανάπτυξη καλλιτεχνικών κινημάτων όπως αυτά του κυβοφουτουρισμού, του σουπρεματισμού και εν τέλει του κονστρουκτιβισμού. Δημιούργησε κονστρουκτιβιστικά έργα χρησιμοποιώντας ένα ιδιαίτερο προσωπικό ύφος και οδήγησε την τέχνη στην παραγωγή και στη δημιουργία μοναδικών προτάσεων ντιζάιν, γραφιστικού σχεδιασμού, σκηνικών για το θέατρο, υφασμάτων και κοστουμιών. Έμεινε στην ιστορία της τέχνης ως μια από τις σπουδαιότερες εκπροσώπους της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Υπήρξε ακόμα σημαντική παιδαγωγός και έθεσε νέες βάσεις στην διδασκαλία της τέχνης στα Ανώτατα Τεχνικά και Καλλιτεχνικά Εργαστήρια (BXOYTEMAΣ) όπου δίδασκε από το 1921 ως τον πρόωρο θάνατό της, το 1924.

Η Ποπόβα στη Θεσσαλονίκη: για να δούμε τι θα δούμε
Η έκθεση περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο των έργων και του αρχειακού υλικού που κατέχει στη συλλογή του το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης και συγκεκριμένα περισσότερα από 200 έργα και αντικείμενα, όλα προερχόμενα από τη συλλογή Κωστάκη. Η έκθεση συμπληρώνεται με ορισμένα σπάνια έργα από ιδιωτικές συλλογές ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη μεγάλης κλίμακας έκθεση έργων της Ποπόβα που διοργανώνεται τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, διεθνώς και παρουσιάζει σειρές σχεδίων της καλλιτέχνιδος που δεν είχαν έως τώρα ποτέ εκτεθεί. Η έκθεση αποτελεί επίσης την πρώτη στη σειρά του νέου εκθεσιακού προγράμματος του μουσείου που αφορά εκθέσεις οι οποίες θα είναι αφιερωμένες στους κεντρικούς καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας, τα έργα των οποίων βρίσκονται στη συλλογή του.

ΜαρτυρίαΙ
«[...]Όχι, δεν μπορώ, εάν βρέξει θα γίνει μούσκεμα η αποθήκη. Φέρε μου πρώτα ένα κόντρα πλακέ και μόνο τότε θα σου δώσω τον πίνακα [...]»
Από τις πιο σημαντικές μαρτυρίες  του συλλέκτη Γιώργου Κωστάκη είναι χωρίς αμφιβολία η στιγμή που επισκεπτόμενος το σπίτι του Σεργκέι Νικολάεβιτς Χόλνμπεργκ, θετού γιου του Πάβελ Σεργκέεβιτς Ποπόφ (αδερφού της Λιουμπόβ Ποπόβα) στο Ζβενίγκοροντ, έξω από τη Μόσχα, αντίκρισε για πρώτη φορά ένα έργο με τίτλο «Χωροδυναμική Κατασκευή» που σήμερα βρίσκεται στη συλλογή του MOMus. «[...] Το πρώτο πράγμα που είδα καθώς ανέβαινα από τη σκάλα στο δεύτερο όροφο ήταν ένας πίνακας της Ποπόβα και πάνω του κρεμόταν μια σκάφη. Αργότερα περπατήσαμε στον κήπο. Διέκρινα το παράθυρο της αποθήκης που ήταν καρφωμένο μ’ ένα κόντρα πλακέ. Πάνω στο κόντρα πλακέ ήταν γραμμένος ένας αριθμός κι από κάτω η υπογραφή: “Ποπόβα”. Μπήκα στην αποθήκη και είδα από την άλλη πλευρά του κόντρα πλακέ έναν εξαιρετικό πίνακα της ζωγράφου: “Όχι, δεν μπορώ, εάν βρέξει θα γίνει μούσκεμα η αποθήκη. Φέρε μου πρώτα ένα κόντρα πλακέ και μόνο τότε θα σου δώσω τον πίνακα”. Χρειάστηκε να πάω στη Μόσχα και να ψάξω για κόντρα πλακέ. Δεν βρήκα στις διαστάσεις που έπρεπε κι έτσι αγόρασα δύο μικρότερα φύλλα και τα μετέφερα στο Ζβενίγκοροντ. Ως αντάλλαγμα ο σπιτονοικοκύρης μου έδωσε τον υπέροχο πίνακα. Μου πούλησε και τους υπόλοιπους ζωγραφικούς πίνακες και μάλιστα σε πολύ χαμηλή τιμή. Έτσι, τα περισσότερα έργα της Ποπόβα τα αγόρασα από την οικογένεια της καλλιτέχνιδος». (πηγή: Από το βιβλίο Georgii Kostaki. Moiavangard. Vospominaniiakollektsionera (Γιώργος Κωστάκης. Η πρωτοπορία μου. Απομνημονεύματα ενός συλλέκτη), εκδ. Modus-Graffiti, Μόσχα 1993, σ. 59–60)

ΜαρτυρίαΙΙ
«[...] όλο Λιούμποτσκα και Λιούμποτσκα![…]»
Η Αλίκη Κωστάκη, κόρη του συλλέκτη Γιώργου Κωστάκη, διηγείται και μια προσωπική ιστορία που σχετίζεται με τους γονείς της: «[...]Κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1990 συναντήθηκα στη Μόσχα μ’ έναν παλιό μου φίλο, τον φωτογράφο Ίγκορ Παλμίν. Μιλήσαμε αρκετή ώρα, θυμηθήκαμε τις παλιές καλές μέρες. Και ξαφνικά μου είπε: “Ξέρεις, η Ζίνα (η μητέρα μου) ζήλευε στα σοβαρά τον Ζορζ (έτσι αποκαλούσαν οι φίλοι τον Γιώργο Κωστάκη) για τη Λιούμποτσκα (χαϊδευτικό του ονόματος Λιουμπόβ). Του έλεγε ‘τι έχεις πάθει πια, όλο Λιούμποτσκα και Λιούμποτσκα!’. Είχε κάπου δίκιο. Ο πατέρας μου μόνο έναν καλλιτέχνη αποκαλούσε με το μικρό όνομα. Μόνο τη Λιούμποτσκα. Αγαπούσε τη Λιούμποτσκα πάρα πολύ». (Αλίκη Κωστάκη, Αναμνήσεις αντί προλόγου στον κατάλογο «Λιουμπόβ Ποπόβα. Φόρμα. Χρώμα. Χώρος», MOMus - Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, Θεσσαλονίκη 2019, σελ. 14)

Έκθεση «Λιουμπόβ Ποπόβα. Φόρμα. Χρώμα. Χώρος», 11 Οκτωβρίου 2019 – 1 Μαρτίου 2020, MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη (Μονή Λαζαριστών, Θεσσαλονίκη). Επιμέλεια: Μαρία Τσαντσάνογλου, Andrei Sarabianov, Βοηθός Επιμελήτρια: Αγγελική Χαριστού 

www.momus.gr