Ξεναγηθήκαμε στην έκθεση «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός»

Μία εξαιρετική έκθεση εγκαινιάστηκε στις 20 Ιουνίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, με θέμα «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός», επιμέλειας του Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, καθηγητή Ν. Χρ. Σταμπολίδη και του Ιστορικού Τέχνης Olivier Berggruen.

Όπως ανέφερε η Πρόεδρος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Σάντρα Μαρινοπούλου, «όραμά της όταν ανέλαβε, πριν δώδεκα χρόνια, τη θέση της Προέδρου του μουσείου, ήταν να αναδειχθεί το ότι η αρχαία ελληνική τέχνη αποτέλεσε πηγή έμπνευσης μοντέρνων και σύγχρονων δημιουργών». Έτσι καθιερώθηκε μία σειρά εκθέσεων, οι «Θεϊκοί Διάλογοι», μέσω των οποίων δημιουργήθηκε ένας διάλογος ανάμεσα στην αρχαία και μοντέρνα ή σύγχρονη τέχνη.

Η έκθεση που εγκαινιάστηκε, με εξήντα οκτώ σχεδιαστικά και κεραμικά έργα του Πικάσο να συνομιλούν με εξήντα επτά αντίστοιχα έργα από την αρχαιότητα, εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο και συμπίπτει με μία σειρά εκθέσεων που γίνονται σε πανευρωπαϊκό επίπεδο με τίτλο Picasso - Mediterannee από το 2017 έως σήμερα.

Αν και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης είχε και το 1999 μία σύνδεση με τον Πικάσο, όταν είχε πραγματοποιηθεί μία έκθεση με σχέδια της Γκερνίκα, η επιθυμία του γιου του, Claude Picasso, ήταν να γίνει ξανά μία έκθεση στην Αθήνα αφιερωμένη στον μεγάλο καλλιτέχνη. Η συγκεκριμένη ήταν εξαιρετικά δύσκολη οργανωτικά και υλοποιήθηκε χάρη στην καλή διάθεση, ενθουσιασμό και προσπάθεια όλων των εμπλεκόμενων ανθρώπων καθώς και την άριστη συνεργασία με φορείς και μουσεία εντός και εκτός Ελλάδος.

Στο χώρο της εισόδου του Μουσείου δεσπόζει ένας κορμός αγάλματος Μινώταυρου, ο οποίος έχει μεταφερθεί μαζί με το βάθρο του από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Η επιλογή του χώρου δεν ήταν τυχαία αλλά συμβολική. Όπως ανέφερε ο κος Σταμπολίδης «το φέραμε έξω ώστε να καταλάβουμε ότι στους καιρούς που ζούμε ο Μινώταυρος δεν βρίσκεται πλέον μέσα στον λαβύρινθό του, αλλά βρίσκεται ανάμεσά μας. Είναι έξω. Αυτό είναι πολύ σημαντικό και παγκοσμίως και όχι μόνο για τη χώρα μας».

Ο Πικάσο πίστευε ότι ο Μινώταυρος, ένα διονυσιακό πλάσμα, μισός άνθρωπος και μισό ζώο, σύμβολο των ανεξερεύνητων δυνάμεων του υποσυνείδητου, του νου και του ενστίκτου, τον εξέφραζε περισσότερο απ' όλα τα άλλα μυθολογικά όντα. Ήταν το alter ego του. «Θεωρούσε μάλιστα τον εαυτό του φυλακισμένο σε έναν λαβύρινθο, σαν αυτόν του Μινώταυρου, όπου βασανιζόταν ταυτόχρονα από τις δυνάμεις της γαλήνης και της φρίκης».

Το πόσο ρόλο είχε παίξει αυτό το μυθολογικό ον στη ζωή του φαίνεται και απ' αυτό που συνήθιζε να λέει: «Αν κάποιος σημείωνε πάνω σε ένα χαρτί όλες τις διαδρομές που διήνυσα και τις ένωνε μεταξύ τους με μία γραμμή, θα σχεδίαζε ενδεχομένως έναν Μινώταυρο».

Ο Μινώταυρος αναδείχθηκε επίσης ως σύμβολο του παραλογισμού του πολέμου που ξεσπούσε στη δεκαετία του ’30 και ο Πικάσο εικονογράφησε το πρώτο εξώφυλλο του περιοδικού Minotaure, που ίδρυσαν οι σουρεαλιστές στις αρχές της δεκαετίας του ’30 και ο μύθος αλλά και η εικονογραφία του Μινώταυρου έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στις δημιουργίες του μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο κος Σταμπολίδης μας προτρέπει να παρατηρήσουμε από κοντά τα ρουθούνια του Μινώταυρου και μας αναφέρει τους στίχους του Καββαδία «... Του ταύρου ο Πικάσο ρουθούνιζε βαριά...» επιμένοντας στην κυριολεξία της φράσης «ο Πικάσο του ταύρου».

Δίπλα ακριβώς, μία τεράστια φωτογραφία με τον Πικάσο να φοράει μία ψάθινη μάσκα Μινώταυρου. Όπως σχολιάζει ο κος Σταμπολίδης, εδώ «ο Πικάσο διαλέγει ένα ψάθινο προσωπείο του Μινώταυρου για να δείξει τη φθορά, αντίθετα με την αρχαία τέχνη η οποία στηρίζεται στα λίθινα, σε αυτά που μένουν ακόμη και αν έχουν σπάσει».

Συνεχίζοντας, ο κος Σταμπολίδης μας δίνει την ερμηνεία του για τη συγκεκριμένη φωτογραφία του μεγάλου δημιουργού, του «αενάως κινούμενου» όπως τον χαρακτηρίζει. «Ξέρετε, ότι οι μάσκες δεν είναι μόνο για να μας κρύβουν. Ουσιαστικά δηλώνουν, κατά τη γνώμη μου, κατά ποιο τρόπο θέλουμε να μας βλέπουν οι άλλοι. Και αυτός εδώ, φοράει αυτή τη μάσκα την ψάθινη του Μινώταυρο γιατί ναι μεν θεωρεί τον εαυτό του Μινώταυρο, αλλά προσέξτε τη διαφορά την οποία έχει πει ο ίδιος, ότι δηλαδή αυτό που φαίνεται είναι μερικές φορές αυτό που δεν υπάρχει μέσα».

Ο Πικάσο πολλές φορές θεωρούσε τον εαυτό του και ως τον Κένταυρο Νέσσο και γι' αυτό προσπάθησαν, όπως ανέφερε ο κος Σταμπολίδης, και έφεραν στην έκθεση το αμετακίνητο από την Ερέτρια Κένταυρο του Λευκαντιού, το οποίο είναι ο Πικάσο του 10ου αιώνα π.Χ, με το τραύμα στο πόδι που αποδεικνύει ότι είναι ο Κένταυρος Νέσσος.

Μπαίνοντας στην πρώτη αίθουσα μάς περιμένει το έκθεμα με το οποίο τελείωνε η προηγούμενη έκθεση: «Κρήτη. Αναδυόμενες πόλεις: Άπτερα-Ελεύθερνα-Κνωσός». Και αυτό είναι το κεφάλι του Μινώταυρου, έργο του Πικάσο, που τώρα έρχεται ως πρελούδιο μίας έκθεσης που πέρα από τον απελευθερωμένο πια Μινώταυρο, που βρίσκεται ανάμεσά μας, υπάρχει και η ελπίδα του μίτου του Αριάδνης, ότι μπορείς δηλαδή να βγεις από το σκοτάδι στο φως.

Η υπέροχη αυτή έκθεση δεν ακολουθεί κάποια χρονολογική σειρά, αλλά χωρίζεται σε ενότητες σχετικές με τη γραμμή της ομορφιάς, την «Αρκαδία» του Πικάσο, τον Κένταυρο, τον ταύρο και τον Μινώταυρο, με αναφορά στις Τρεις Χάριτες και στη Λυσιστράτη.

Τα 68 κεραμικά και σχέδια του μεγάλου καλλιτέχνη, δημιουργίες από το 1920 έως και το 1960, προερχόμενα από ιδρύματα, μουσεία και συλλογές του εξωτερικού και με θεματογραφία πτηνά, τετράποδα, θαλάσσια όντα, ανθρώπινες μορφές, είναι εμπνευσμένα σε μεγάλο βαθμό από τον κρητομυκηναϊκό και ελληνικό πολιτισμό και αποκαλύπτουν «έναν ολόκληρο κόσμο που είχε μέσα του ο καλλιτέχνης, όχι απαραίτητα από τις αρχαιότητες που είδε ο ίδιος στις αρχαίες πατρίδες της Μεσογείου, αλλά μέσα από τα Μουσεία της Ευρώπης, σε βιβλία που διάβαζε ή κατά τις συναναστροφές του με τον Κριστιάν Σερβός ή τον Jean Cocteau».

Ο Πικάσο, γοητευμένος από την αρχαία ελληνική τέχνη, τη μελέτησε με σχολαστικότητα και την ενέταξε μέσα στο έργο του, με θέματα «που διασκεδάζουν το τετριμμένο ή που δηλώνουν τις συγκρουόμενες παρορμήσεις του ανθρώπου».

Περιπλανώμενος κάποιος στην έκθεση αισθάνεται την αντίθεση που υπάρχει μεταξύ του απολλώνιου και διονυσιακού, τα οποία αποτελούν εκφάνσεις της Αρκαδίας, μία φανταστική αρχαιότητα που επινόησε ο καλλιτέχνης, βασιζόμενος πάνω στην αρχαία ελληνική παράδοση, όταν ζούσε στην Αντίμπ (αρχαία Αντίπολη), στην Κυανή Ακτή.

Από τη μία διακρίνεται μία εικόνα της Ελλάδας ειρηνική, εξιδανικευμένη, όπως ήταν το όραμά του για τη διαχρονική «Αρκαδία», που τον ενέπνευσε μετά τη δεκαετία του ’40 και τότε δημιούργησε έναν κόσμο όπως εκείνος τον επιθυμούσε. Θέλει η τέχνη του να είναι όσο το δυνατόν πιο κοντά στον κόσμο και τότε παράγει πολλά από τα κεραμικά του έργα. Η βαθύτερη σκέψη όμως κατασκευής των πιάτων, των κανατών ή των σκευών που χρησιμοποιούμε στο συμπόσιο ή το τραπέζι μας είναι ότι αυτά αποτελούν αντικείμενα που μας φέρνουν πιο κοντά, σαν ανθρώπους και σαν κοινωνία.

Από την άλλη, μέσω των όντων της μυθολογίας, Μινώταυρου και Κένταυρου, εκφράζονται τα βαθιά, ζωώδη ένστικτα που βρίσκονται μέσα στο ασυνείδητο, οι συγκρούσεις και οι αντιθέσεις. Ο Μινώταυρος στα έργα του Πικάσο διαφέρει από τον άγριο Μινώταυρο του βασιλιά Μίνωα της Κρήτης και παρουσιάζεται άγριος αλλά και τρυφερός, φιλήδων και ήσυχος, προκαλώντας πολλών ειδών συναισθήματα τα οποία διακυμαίνονται από τον οίκτο και τη φρίκη έως την τρυφερότητα.

Το αγγείο (μαγειρικό σκεύος) με τον ταύρο με ορθωμένο το μόριό του και τις τρεις γυμνές γυναίκες που τρέχουν σαν τις τρεις χάριτες φανερώνει το διονυσιακό στοιχείο, μια και τρίο υπάρχει πάντα μέσα στη ζωή του Πικάσο, και σε αυτό το σημείο ο κος Σταμπολίδης δίνει μία πικάντικη λεπτομέρεια για τη ζωή του ζωγράφου αλλά και μία διαφορετική ερμηνεία για την Γκερνίκα: «Ζωγραφίζει την "Γκερνίκα" έχοντας στο μυαλό του τον βομβαρδισμό της ισπανικής πόλης και, ενώ ζωγραφίζει, στο ατελιέ του βρίσκεται η Ντόρα Μάαρ, η νέα του ερωμένη, στο σπίτι είναι η πρώτη του γυναίκα Όλγα Κοκλόβα και έρχεται με το παιδί στην αγκαλιά η Μαρί Τερέζ. Τότε ξεσπά ένας τεράστιος καβγάς ανάμεσα στις δύο γυναίκες ενώ εκείνος ζωγραφίζει την "Γκερνίκα". Αναρωτήθηκε ποτέ κανείς ότι "Γκερνίκα" σημαίνει πόλεμος κι ότι ο έρωτας είναι πόλεμος;",

Ο επισκέπτης στέκεται με θαυμασμό μπροστά στα υπέροχα εκθέματα, μερικά εκ των οποίων δίνουν την αίσθηση ότι στροβιλίζονται, όπως η «Γυναίκα» (Βαλορί, 1948) και αναρωτιέται πολλές φορές ποιο είναι το έργο του Πικάσο και ποιο αυτό του δημιουργού της αρχαιότητας. Αυτό συνέβη και με τον διάσημο καλλιτέχνη σύγχρονης τέχνης, Τζεφ Κουνς, ο οποίος πήγε για μία βιαστική επίσκεψη στην έκθεση και έμεινε μιάμιση ώρα.

Αναμφίβολα, η σκέψη που κάνει κάποιος φεύγοντας από αυτή την έκθεση είναι για το πόσο σπουδαίος, αξεπέραστος και πολυδιάστατος είναι αυτός ο καλλιτέχνης, ο οποίος διαμόρφωνε με την προσωπική του γλώσσα ολόκληρη την τέχνη του 20ού αιώνα. Και εδώ, σαν να διαβάζει τη σκέψη μας, ο κος Σταμπολίδης κάνει δυνατά την ερώτηση δίνοντας ταυτόχρονα και την απάντηση: «Θα με ρωτήσετε γιατί είναι μεγάλος ο Πικάσο; Γιατί μπορεί να φτιάξει απολύτως κλασικά τα έργα του, τόσο σαν να είναι η ζωφόρος του Παρθενώνα, και μετά, ανάλογα με το ρεύμα με το οποίο ασχολείται, να αρχίσει να αφαιρεί μέχρι να φτάσει να μείνει μόνο μία γραμμή».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΗΓΕΣ

1. Κατάλογος: Θεϊκοί Διάλογοι. «Πικάσο και Αρχαιότητα, Γραμμή & Πηλός», Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Aθήνα, 2019.
2. Πολλές πληροφορίες αντλήθηκαν από την ξενάγηση του Καθηγητή Νικολάου Σταμπολίδη, Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.