Ενέργεια, Οινοποιία, Αργυροχοΐα… όλα μια ιδέα

To Days of Art in Greece προβληματίζεται αυτή την εβδομάδα για το πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί η επανεκκίνηση της ελληνικής οικονομίας μέσω μίας επιστροφής στις παραδοσιακές τέχνες:

Όταν ακούμε για επιχειρηματικότητα στις μέρες μας, συνήθως το μυαλό μας πάει στην ‘καινοτομία’. Αναζητούμε πρακτικές που εφαρμόζονται σε πιο προηγμένες χώρες και έχουν σχέση με νέες ιδέες στην τεχνολογία, στο κόστος παραγωγής κτλ. Σπανίως κοιτάμε προς τα πίσω σε αυτές τις περιπτώσεις, αλλά ίσως ήρθε η στιγμή να το κάνουμε.

Καταρχήν, διότι και οι ίδιοι οι παλαιότεροι ήταν καινοτόμοι και θα έπρεπε να παραδειγματιστούμε από την εφευρετικότητά τους σε δύσκολες στιγμές, όπως αυτές που βιώνουμε και εμείς σήμερα. Ή μάλλον, για να είμαστε πιο σαφείς, σε ακόμα δυσκολότερες στιγμές, όπως ήταν ο πόλεμος και ο λιμός. Τέτοια γεγονότα άλλωστε συχνά λειτουργούν και ως θρυαλλίδα για την ανάπτυξη της εφευρετικότητας, η οποία τότε δεν είναι πολυτέλεια, αλλά όρος επιβίωσης. Πόσες επιχειρήσεις δεν επεβίωσαν σε τέτοιες συνθήκες, απλώς επιδεικνύοντας προσαρμοστικές και καινοτομικές δυνατότητες; Διαβάζουμε, για παράδειγμα: «η μείωση της σταφυλοπαραγωγής λόγω φυλλοξήρας στη δεκαετία του 1920 και των προβλημάτων που δημιουργήθηκαν στην αμπελουργία, εξαιτίας των πολεμικών γεγονότων, οδήγησαν τους ποτοποιούς της εποχής να χρησιμοποιήσουν για την απόσταξη καθαρή αλκοόλη». Το απόσπασμα αυτό, που παρατίθεται στο βιβλίο που έχει εκδώσει και αναρτήσει στο siteτου το Μουσείο Ούζου Βαρβαγιάννη είναι ενδεικτικό του πως μια μικρή κίνηση προσαρμογής, δεν άφησε ούτε τη φυλλοξήρα ούτε τον πόλεμο να σταματήσει την παραγωγή και έκανε πράξη αυτό που λέμε σήμερα: ‘κάνε την κρίση ευκαιρία’.

Από το ίδιο βιβλίο, μπορούμε να αντλήσουμε και μία άλλη λύση που εφάρμοσαν κατά κόρον οι παλιότεροι σε στιγμές κρίσης: τον εξαγωγικό προσανατολισμό της επιχείρησής τους. «Στη βιοτεχνία εισάγεται ημιαυτόματο σύστημα εμφιάλωσης, η παραγωγή αυξάνεται, ενώ από το 1965 αρχίζουν και πάλι οι εξαγωγές ούζου. Αρχικά στις Ηνωμένες Πολιτείες και λίγο αργότερα στη Νότιο Αφρική και την Αυστραλία. Θα ακολουθήσουν οι ευρωπαϊκές αγορές…». Στη λύση αυτή είχαν καταλήξει πολλές ελληνικές οικονομικές μονάδες στο παρελθόν, όταν παρήγαγαν περισσότερα από αυτά που μπορούσε να απορροφήσει η εγχώρια αγορά (είτε λόγω κρίσης, είτε λόγω άλλων συνθηκών). Ο Συνεταιρισμός των Αμπελακίων Θεσσαλίας για παράδειγμα (η οργάνωση του οποίου ήταν από μόνη της μια παγκόσμια καινοτομία της εποχής), οργάνωσε στα τέλη του 18ου αιώνα με άψογο τρόπο την εξαγωγή των κόκκινων νημάτων με τη βαφή που παραγόταν από το ντόπιο φυτό ‘ριζάρι’ (στο αρχοντικό του τότε προέδρου του συνεταιρισμού Γεώργιου Μαύρου-Σβαρτς, που σήμερα είναι Μουσείο, μπορεί κάποιος να πάρει μια ιδέα σήμερα για το μεγαλείο της τότε οικονομικής δραστηριότητας).

Τόσο ο Συνεταιρισμός, όσο και άλλες ελληνικές επιχειρήσεις, έκαναν στο παρελθόν πράξη αυτό που προτείνουν σήμερα οι οικονομολόγοι, όταν λένε: ‘εκμεταλλεύσου τα συγκριτικά σου πλεονεκτήματα’. Στα Αμπελάκια κατάλαβαν ότι έχουν το ριζάρι. Στη Νάξο το μάρμαρο κ.ο.κ. Αξίζει όμως να σταθούμε σε δύο περιπτώσεις: στην αναβίωση της υφαντικής τέχνης και της αργυροχρυσοχοΐας, ως δύο παραδείγματα του πως παραδοσιακές δραστηριότητες μπορούν, με τη βοήθεια σύγχρονων τεχνικών και αντιλήψεων, να μετατραπούν σε κερδοφόρες επιχειρήσεις ακόμα και σε καιρό κρίσης.

Η υφαντική τέχνη έχει και μια συμβολική σημασία. Η ανάπτυξή της απλώνεται σε όλη την Ελλάδα, εμείς όμως θα αναφερθούμε στα δύο άκρα της: στην Κρήτη και στη Θράκη. Στο Σουφλί, η τέχνη του μεταξιού ήταν από παλιά μια μεγάλη παράδοση. Σήμερα όμως, η σηροτροφία και η παραγωγή του μεταξιού αποτελεί και μια οικονομική ευκαιρία. Η μουριά έχει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί σε όλα τα εδάφη χωρίς να χρειάζεται ιδιαίτερη καλλιέργεια και φροντίδα . Κατά μέσο όρο ένα στρέμμα μουριάς για την εκτροφή του μεταξοσκώληκα αποφέρει εισόδημα περίπου 500 €. Οι διαστάσεις της αίθουσας που θα φιλοξενήσει την εκτροφή του μεταξοσκώληκα ποικίλουν ανάλογα με την ποσότητα της εκτροφής, αλλά μια αίθουσα περίπου 100 τετραγωνικών μέτρων και η ύπαρξη μορεώνα περίπου 10 στρεμμάτων είναι ικανή να δώσει εισόδημα περίπου 5.000 €. Πρόκειται για μια πραγματική οικονομική ευκαιρία σε καιρό κρίσης, η οποία όμως για κάποιους δεν αποτελεί παρά μια μουσειακή δραστηριότητα. Και όμως, η επίσκεψη σε ένα μουσείο, όπως αυτό της Τέχνης του Μεταξιού στο Σουφλί, σου δίνει αντίθετα την εντύπωση πως πρόκειται για μια ζωντανή δραστηριότητα. Ειδικά με το πρόγραμμα ‘Πηνελόπη’ του μουσείου, οι νέες γενιές μπορούν να εξοικειωθούν με την υφαντική τέχνη και να συμμετέχουν σε ένα διαδραστικό παιχνίδι ερωτήσεων και απαντήσεων, στήνοντας ακόμα και τον δικό τους αργαλειό!

Η Κρήτη από την άλλη, αποτελούσε ανέκαθεν ένα μεγάλο εργαστήρι υφαντικής. Το αφιέρωμα του Μουσείου Μπενάκη με τίτλο ‘Αποστολή Πηνελόπη Gandhi - Η Ιερή τέχνη της Υφαντικής στην Κρήτη’, το οποίο γίνεται αυτές τις μέρες και περιλαμβάνει παρουσιάσεις, ομιλίες και άλλες εκδηλώσεις, αποτίει φόρο τιμής στη μεγάλη κρητική παράδοση της υφαντικής. Στην ίδια την μεγαλόνησο, λίγα είναι τα μουσεία που δεν αποτυπώνουν τη σχέση των κατοίκων της με αυτήν την παράδοση. Στο Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας ο επισκέπτης μπορεί να βρει την αίθουσα των υφαντών. Στο Πισκοπιανό την Συλλογή Υφαντών Θεανώς Μεταξά-Κανακάκη (Αγροτικό Μουσείο Μενελάου Παρλαμά). Στο Ιστορικό – Λαογραφικό Μουσείο Γαβαλοχωρίου την αίθουσα του μεταξιού. Στο Γαβαλοχώρι όμως ξανασυναντάμε το φαινόμενο της εκμετάλλευσης μιας παράδοσης με σκοπό το επιχειρηματικό όφελος: ο Γυναικείος Αγροτουριστικός Συνεταιρισμός εκμεταλλεύεται περίφημα την παράδοση της τέχνης της δαντέλας και του ‘κοπανελιού’ που φτιάχνεται στο χωριό εδώ και αιώνες. Ενώ οι αίθουσες ‘Κεραμεικών’, ‘Ξυλογλυπτικής και την αίθουσα ‘Πετράδων – Λιθοξόων δίνει μια σφαιρική εικόνα της τοπικής οικονομίας.

Πηγαίνοντας στη Στεμνίτσα, συναντάμε μια άλλη σημαντική παράδοση, αυτήν της μεταλλοτεχνίας, που πάει πίσω ως και τα βυζαντινά χρόνια. Ακόμα και στις μέρες μας λειτουργεί στην περιοχή η Σχολή Αργυροχρυσοχοΐας. Η Σχολή Αργυροχρυσοχοΐας της Στεμνίτσας προτιμάται από δεκάδες μαθητές τα τελευταία χρόνια, οι οποίοι βλέπουν σε αυτήν την τέχνη μια ελπιδοφόρα επαγγελματική διέξοδο. Η έμφαση που δίνει η Σχολή στο σύγχρονο designκαι τη μοναδικότητα του κάθε προϊόντος, αποτελεί ένα στοιχείο που έχει ως στόχο την επιχειρηματική επιτυχία των προϊόντων που παράγουν οι απόφοιτοί της και τον εξαγωγικό τους προσανατολισμό. Είναι μια προσπάθεια που αποδίδει καρπούς. Τα τελευταία δύο χρόνια μαθητές της σχολής παίρνουν μέρος σε διαγωνισμό designστο Μόναχο (στο κέντρο δηλαδή του σύγχρονου design στο κόσμημα) με εκπληκτικά αποτελέσματα: πέρυσι ένας μαθητής κέρδισε το 3ο βραβείο, ενώ φέτος μια μαθήτρια κέρδισε το 1ο βραβείο! Παράλληλα, η ίδρυση της «Στέγης Αργυροχρυσοχοΐας Στεμνίτσας» - μιας Κοινωνικής Συνεταιριστική Επιχείρηση που δημιουργήθηκε από καθηγητές, μαθητές και απόφοιτους της σχολής – αποτελεί μια προσπάθεια που επίσης στοχεύει στην επιχειρηματική επιτυχία των αποφοίτων και των προϊόντων που παράγουν. Στόχος της είναι η κατασκευή και η εμπορία κοσμημάτων (μέσω κλαδικών εκθέσεων σε Ελλάδα και εξωτερικό), η ανάδειξη του εγχώριου design κοσμήματος και η εξαγωγή του. Με λίγα λόγια η ‘Στέγη’ δίνει την ευκαιρία σε μαθητές και αποφοίτους, πριν βγουν στην αγορά μόνοι τους (μια κίνηση που μπορεί να προκαλεί φόβο στη χρονική αυτή περίοδο), να αποκτήσουν επαγγελματική εμπειρία υπό την σκέπη ενός ήδη οργανωμένου φορέα που διαθέτει και τον κατάλληλο εξοπλισμό.

Ανάλογη προσπάθεια κάνει το Λαογραφικό Μουσείο Αράχωβας το οποίο διατηρεί Εργαστήρια Παραδοσιακών Τεχνών. Σε αυτά διδάσκονται ανιδιοτελώς από ντόπιες πεπειραμένες δασκάλες διάφορες παραδοσιακές τέχνες του τόπου, από το ράψιμο και το κέντημα όλων των κομματιών της τοπικής παραδοσιακής φορεσιάς, ως την ύφανση χαλιών και άλλων υφαντών στον παραδοσιακό αργαλειό, καθώς και διάφορες παλιές τεχνικές κεντήματος και πλεξίματος.

Αν και η συμβολή της τεχνολογίας και της πρόσφατης βιομηχανικής μας ιστορίας ήταν πολύ μεγάλη για την ανάπτυξη του τόπου μας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Μουσείο Επιστημών και Τεχνολογίας Πάτρας, το οποίο με τις εκθέσεις του βοηθά το κοινό να κατανοήσει θέματα της επιστήμης και της τεχνολογίας με τα οποία ο καθένας έρχεται καθημερινά σε επαφή. Αυτόν το στόχο επιτυγχάνει η μόνιμη έκθεση «Τηλεπικοινωνίες στη Ζωή μας» που παρουσιάζει την εξέλιξη των επικοινωνιών από τις φρυκτωρίες της αρχαιότητας, ως το διαδίκτυο σήμερα. Η Τεχνολογία είναι στο επίκεντρο και του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου το οποίο παρουσιάζει την εξέλιξη του φωταερίου στην Αθήνα.

Ωστόσο, το συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας μας είναι η χώρα που ζούμε και το φυσικό της περιβάλλον. Είναι γνωστή εξάλλου η αντίληψη η οποία λέει ότι οι ανανεώσιμες πηγές θα είναι η επόμενη πηγή ανάπτυξης που θα μας βγάλει από την κρίση, με επενδύσεις στη δύναμη της ηλιακής και της αιολικής ενέργειας. Πρόκειται για μια ιστορία που είχαν ξεκινήσει οι πρόγονοί μας αιώνες πριν. Στη Δημητσάνα, οι πρώτοι νερόμυλοι άρχισαν να εμφανίζονται το 16ο αιώνα. Επίσης στην ίδια περιοχή λειτουργούσαν έως τα μέσα του 20ού αιώνα περίπου 20 νεροτριβές και 14 μπαρουτόμυλοι (στοιχεία για την λειτουργία τους εκτίθενται στο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης της Δημητσάνας).

Συγκριτικό πλεονέκτημα είναι επίσης όλα εκείνα που πάντα ήταν ελκυστικά στη χώρα μας, δηλαδή τα βασικά προϊόντα που παράγει η γη της: ελιά και κρασί. Κάνοντας μια απλή περιήγηση στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Κρήτης (όπου μέσω της Εθνογραφικής Συλλογής, παρουσιάζεται η ζωή στο νησί σε βάθος χρόνου, η καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού, η καλλιέργεια σταριού και η κτηνοτροφία) ή και στο Μουσείο Οίνου Γεροβασιλείου (όπουμοναδικά σκεύη για την κατανάλωση του κρασιού διηγούνται την ιεροτελεστία του συμποσίου και τη σημασία της δραστηριότητας αυτής στην κοινωνική και πολιτισμική ζωή της αρχαίας Ελλάδας), καταλαβαίνουμε την αξία της πρωτογενούς παραγωγής για την επιβίωση και την οικονομική ανάπτυξη των Ελλήνων εδώ και χιλιάδες χρόνια.

Το βασικότερο οικονομικό πλεονέκτημα της χώρας όμως, είναι οι ίδιοι της οι κάτοικοι. Όταν επισκεφτείς το Λαογραφικό Μουσείο Τεγέας με τις αναπαραστάσεις παλαιών εργαστηρίων (πεταλωτήριο, τσαγκαράδικο, σιδηρουργείο, κουρείο, κηροπλαστείο, ξυλουργείο), αντιλαμβάνεσαι την εργατικότητα και την επινοητικότητα των ανθρώπων που κατοίκησαν τον τόπο στο πέρασμα των αιώνων. Συνειδητοποιείς ότι κάθε ένα από αυτά τα εργαστήρια είναι, σε μικρογραφία, μια αυτόνομη παραγωγική μονάδα πρόσφορη σε ιδέες και δραστηριότητες. Ακριβώς όπως και η Ελλάδα της κρίσης…