Μια πρωτότυπη έκθεση με τίτλο «Η Συλλογή ως Αυτόματον» σε επιμέλεια της προσκεκλημένης επιμελήτριας Ελπίδας Καραμπά παρουσιάζεται αυτό τον καιρό στη Σχολή Καλών και Παραστατικών Τεχνών Frances Rich του Deree – The American College of Greece ως μέρος του Arts Festival που διοργανώνει η Σχολή.
Οι προσκεκλημένοι καλλιτέχνες που συμμετείχαν [Α-dash (Noemi Niederhauser, Eva Isleifs, Ζωή Χατζηγιαννάκη), Δημήτρης Ιωάννου, Λητώ Κάττου, Γεωργία Κοτρέτσος, Νατάσα Μπιζά, Πέτρος Μώρης, Γιάννης Παπαδόπουλος/Όλγα Μέξα, Cally Spooner, Jesper List Thomsen, Έφη Χαλυβοπούλου (σε συνεργασία με τις απόφοιτες του Αμερικάνικου Κολλεγίου Ελλάδας Δήμητρα Πρίφτη και Αφροδίτη Ανδρέου και την φοιτήτρια Αλίκη Ντουνιά), Κώστας Χριστόπουλος (σε συνεργασία με τους φοιτητές του Η’ Εργαστηρίου Ζωγραφικής της ΑΣΚΤ Όλγα Βλάση, Θάνο Καρδούλα και Κατερίνα Μεσσήνη)] κλήθηκαν να δουλέψουν με το περιεχόμενο της συλλογής έργων τέχνης του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος, με την ευρεία έννοια.
Η πρόσκληση αφορούσε όχι μόνο έργα τέχνης και αντικείμενα, αλλά και έγγραφα, αλληλογραφία, προφορική ιστορία, αποθηκευτικούς χώρους κ.ά. και στόχο είχε οι καλλιτέχνες να δημιουργήσουν νέα έργα ή προτάσεις για τα υπάρχοντα έργα, την ιστορία της συλλογής, τη διαχείριση των προσωπικών αντικειμένων, την ιστορία του Κολλεγίου, το υπόβαθρο, το φύλο και την προσωπική ιστορία των δωρητών. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποίησαν διαφορετικές μεθοδολογίες και κριτικό στοχασμό για την οντολογία ή την επιστημολογία μίας συλλογής, ως εργαλεία που στοχεύουν να δημιουργήσουν διαφορετικά και κρίσιμα αφηγήματα όχι μόνο για τη συγκεκριμένη συλλογή αλλά και μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο, εν είδει παρακαταθήκης, ενός εκπαιδευτικού οργανισμού.
Η έκθεση «Η Συλλογή ως Αυτόματον» δεν είναι μία θεματική έκθεση με θέμα «τη συλλογή». Ανήκει σε ένα είδος καλλιτεχνικής και επιμελητικής πρακτικής της συλλογής ως τέχνης ή τέχνης του αρχείου, ένα είδος που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα ως απόρροια της θεσμικής κριτικής, του μετααποικιακού λόγου και της εποχής μετά το Ανατολικό Μπλοκ (post eastern block era). Στο πνεύμα αυτό η έκθεση στοχεύει να αποτελέσει μέρος αυτού του είδους με έναν κριτικό τρόπο, ερευνώντας την τοπικότητα της συγκεκριμένης Συλλογής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος και την ιστορία της αλλά και το συλλέγειν ως πεδίο έρευνας, επιχειρώντας να αποδείξει ότι η συλλογή ενός ιδρύματος μπορεί τελικά να αποτελεί πολιτικό ζήτημα καθώς καθίσταται αντιμέτωπη με τις προοπτικές και τα όρια γύρω από τι είναι δημόσιο και τι ιδιωτικό, προσβάσιμο ή απαγορευμένο. Τα έργα τέχνης, η έρευνα, καθώς και το τελικό προϊόν της αυτή της έκθεσης φιλοδοξούν να αποτελέσουν μέρος ενός ευρύτερου στοχασμού για το τι σημαίνει να συλλέγεις στον ψηφιακό κόσμο μας, έναν κόσμο περίπλοκο που διαρκώς αλλάζει.
Η έκθεση της Σχολής Καλών και Παραστατικών Τεχνών Frances Rich του Deree – The American College of Greece έχει τίτλο «Η Συλλογή ως Αυτόματον». Μπορείτε να μας εξηγήσετε ποιο είναι το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το αυτόματο και το σκεπτικό σας πίσω από την επιμέλεια της έκθεσης;
Το «αυτόματον» είναι ένας πεπερασμένος μηχανισμός. Είναι μια κατασκευή που λειτουργεί με έναν δικό της εσωτερικό μηχανισμό και μιμείται τις κινήσεις ενός έμψυχου οργανισμού. Κάθε πληροφορία εισέρχεται στοιχείο στοιχείο και, ανάλογα με την είσοδό τους, το αυτόματο μεταβαίνει σε διάφορες καταστάσεις. Όταν ολοκληρωθεί η είσοδος, αν η τελική κατάσταση είναι κατάσταση αποδοχής η πληροφορία εγκρίνεται, αλλιώς απορρίπτεται. Ο αριθμός των καταστάσεων είναι πεπερασμένος για κάθε αυτόματο. Με έναν τρόπο η λειτουργία του αυτόματου συμπυκνώνει όλες τις προκλήσεις καθώς και τους περιορισμούς που καλείται κανείς να αντιμετωπίσει, να αμφισβητήσει και να υπερβεί στο πλαίσιο της συλλεκτικής πράξης. Προκλήσεις που συνδέονται με το πώς και από ποιον εισάγονται οι πληροφορίες, με βάση ποιους κανόνες και ποιες πολιτικές διαμορφώνονται οι οδηγίες οργάνωσης και χρήσης και πώς αυτές δημιουργούν συγκεκριμένες αφηγήσεις και αποκλεισμούς. Οι ποικίλες θεωρήσεις που περιβάλλουν τα αυτόματα σχετίζονται με πολλά καίρια ζητήματα που αφορούν την εποχή μας, με τα οράματα και τις ματαιώσεις του μοντερνισμού αλλά και με προσδοκίες για το μέλλον σχετικά με τη μετα-ανθρώπινη κατάσταση και έναν νέο ανθρωπισμό, προβληματισμοί που συνδέονται επίσης και με τις ποικίλες θεωρήσεις που περιβάλλουν τις συλλογές και τα αρχεία.
Η αυτοματοποίηση της ζωής που ήταν το όραμα του μοντερνισμού για μία βελτιωμένη ζωή διαψεύστηκε από την κανονικοποίηση και την επιτήρησή της από τις μηχανές, αυτό που ο Foucault αποκάλεσε βιοπολιτική. Ποια είναι σήμερα η προσδοκία; Πώς φαντάζεται η Τέχνη τη σχέση του ανθρώπου με τις μηχανές στο μέλλον;
Δεν θα ήθελα να πω πως η Τέχνη με Τ κεφαλαίο οραματίζεται το μέλλον, γιατί αυτό ενέχει κάτι ενιαίο, καθολικό και ολιστικό. Μέσα στο πεδίο της τέχνης, όπως και στα άλλα πεδία υπάρχουν διαφορετικές και ανταγωνιστικές μεταξύ τους προτάσεις. Θα έλεγα ότι αυτές που ενδιαφέρουν εμένα είναι εκείνες που επιχειρούν να σκεφτούν με καινούργιους όρους τη θέση τους στο τρέχον ιστορικό περιβάλλον. Ο άνθρωπος, η μηχανή, η φύση, ο οργανικός και ανόργανος κόσμος δεν είναι κάτι σταθερό και αντικειμενικά γνωρίσιμο, αλλά κάτι που μεταλλάσσεται και σε σχέση με ιστορικά, κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα. Ακόμα και οι ίδιες οι λέξεις «μηχανή» και «άνθρωπος» με όσα ουσιοκρατικά στοιχεία ενέχουν αυτές, είναι ιστορικές και κοινωνικές κατασκευές. Στην κατανόηση και στα οράματά μας για το μέλλον και τη σχέση μηχανής και ανθρώπου οι κατηγορίες, φύλο, φυλή, τάξη, οργανικό και ανόργανο πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι η τέχνη που κοιτάζει προς μια τέτοια κατεύθυνση και που δεν κατανοεί τη σχέση του ανθρώπου και της μηχανής στο δίπολο θετική/αρνητική, που δεν επιθυμεί την επιστροφή στο ανορθολογικό, που δεν είναι αντιδραστική και αναγνωρίζει ότι η μηχανή, η αυτοματοποίηση, η επιστήμη υπήρξαν ουσιωδώς προοδευτικές, που αντιτάσσει μια διαφορετική αξιοποίηση της τεχννοεπιστήμης και αποτελεί μια ριζοσπαστική έγκλιση για δράση και αντίδραση, η οποία επιζητά τη δημιουργία νέων αφηγήσεων, νέων ερμηνειών, που θα περιλαμβάνουν τους πιο περιθωριοποιημένους, τα ευάλωτα σώματα, μπορεί να σχηματίσει ένα ριζοσπαστικό όραμα του μέλλοντος. Αυτό δεν επιτυγχάνεται εύκολα και πολλές από τις καλλιτεχνικές και επιμελητικές μας προσπάθειες δεν είναι παρά δοκιμές που θα ήθελαν να συμβάλλουν στις απαραίτητες ζυμώσεις που προϋποτίθενται για ένα τέτοιο μέλλον.
Μπορεί η Τέχνη να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τους μηχανισμούς ελέγχου και καταπίεσης και αν ναι, με ποιους τρόπους;
Όχι, δεν μπορεί. Αυτό θα το έλεγα ως πρόκληση, κυρίως για να τονιστεί ότι αυτό δεν είναι αδυναμία της τέχνης αλλά, αντίθετα, δηλώνει ότι τα πράγματα είναι πολυπαραγοντικά και αναφορικά με τον ρόλο της τέχνης και ως προς τη σχέση των υποκειμένων και των κοινωνιών με τους μηχανισμούς ελέγχου. Τέτοιου τύπου καθολικά ερωτήματα, δημιουργούν ψευδοδιλήμματα, τα οποία μάλιστα ενέχουν τον κίνδυνο των αντιδραστικών αναγωγών. Όπως για παράδειγμα, αφού η τέχνη δεν μπορεί να μας απελευθερώσει ή να αλλάξει τον κόσμο μιας και διά παντός τότε δεν την χρειαζόμαστε. Η τέχνη, όπως και η επιστήμη, η φιλοσοφία κ.ο.κ παράγουν χώρο για στοχασμό, αναστοχασμό αλλά και πειραματισμό που δίνει διεξόδους και προοπτική στις κοινωνίες, δυνάμει εξόδους στις ματαιώσεις της. Μια κοινωνία χωρίς τέχνη και διανόηση θα ήταν μια επικίνδυνη κοινωνία. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να «ελέγχουμε» και να διερωτόμαστε για την τέχνη και τη διανόηση της κοινωνίας μας.
Πώς επεξεργάστηκαν οι προσκεκλημένοι καλλιτέχνες το περιεχόμενο της συγκεκριμένης ιδιωτικής συλλογής έργων τέχνης του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος και της ιστορίας της;
Για την έκθεση προσκλήθηκαν σύγχρονοι καλλιτέχνες να μελετήσουν τη συλλογή και να δουλέψουν με το περιεχόμενό της με την ευρύτερη έννοια. Αυτό αφορούσε όχι μόνο έργα τέχνης και αντικείμενα, αλλά έγγραφα, αλληλογραφία, προφορική ιστορία, αποθηκευτικούς χώρους, με σκοπό να δημιουργήσουν νέα έργα ή προτάσεις για τα υπάρχοντα έργα, την ιστορία της συλλογής, τη διαχείριση των προσωπικών αντικειμένων, την ιστορία του Κολλεγίου, το υπόβαθρο, το φύλο και την προσωπική ιστορία των δωρητών. Οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθοδολογίες και κριτικό στοχασμό για την οντολογία ή την επιστημολογία μίας συλλογής, ως εργαλεία που στοχεύουν να δημιουργήσουν διαφορετικά και κρίσιμα αφηγήματα όχι μόνο για τη Συλλογή Τέχνης του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος, αλλά και μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο, εν είδει παρακαταθήκης ενός εκπαιδευτικού οργανισμού. Για παράδειγμα, ο καλλιτέχνης Κώστας Χριστόπουλος, ο οποίος δούλεψε σε συνεργασία με τους φοιτητές του Η’ εργαστηρίου της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, Όλγα Βλάση, Θάνο Καρδούλα και Κατερίνα Μεσσήνη, δούλεψαν με το αρχείο του Κίμων Φράιαρ, το οποίο είναι αδιαμφισβήτητα ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της Συλλογής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος. Η έρευνά τους αποκαλύπτει, με τη μορφή μιας ποιητικής εγκατάστασης παράλληλων προβολών ως αυτόματων, από τι αποτελείται η ιδεολογική κατασκευή της σύγχρονης ελληνικής ταυτότητας, παρουσιάζοντας το αναπόφευκτο των μηχανισμών ρομαντικοποίησης, εξιδανίκευσης και αναγωγών κάθε ιδεολογικής κατασκευής. Το έργο των Γιάννη Παπαδόπουλου/Όλγας Μέξα έχει τη μορφή μιας ευρετηριακής έκδοσης που αντιπαραβάλλει το ευρετήριο της συλλογής του (ιδιωτικού) Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος με το βιβλίο υλικού ενός (δημόσιου) Γυμνασίου-Λυκείου της Πάτρας. Η έκδοση αυτή αποτελεί ένα κριτικό σχόλιο πάνω σε ζητήματα πλούτου, εξουσίας, αυθεντίας, ιδιωτικού και δημόσιου. Το έργο του Πέτρου Μώρη, αξιοποιώντας σύγχρονες επιστημονικές τεχνολογίες, δημιουργεί αντίγραφα έργων της συλλογής τα οποία αμφισβητούν το ζήτημα της αυθεντίας και της πνευματικής ιδιοκτησίας. O Jesper List Thomsen παρουσιάζει έναν νέο δικό του πίνακα μαζί με τα δύο έργα της Συλλογής ως ένα ενιαίο έργο.
Πρόκειται για μια χειρονομία που προκαλεί από τη μία τις αντιλήψεις μας για τη μοναδικότητα ενός έργου τέχνης, την αυθεντικότητά του και την αποκλειστική σχέση με τον δημιουργό του και δοκιμάζει από την άλλη πώς κανείς μπορεί να ενεργοποιήσει και να επανανοηματοδοτήσει το περιεχόμενο μιας συλλογής. Η Λητώ Κάττου δημιουργεί ένα επιτοίχιο έργο το οποίο αναφέρεται στο στερεοτυπικό, πατριαρχικό «βλέμμα» που διαπερνά συχνά τις συλλογές, και το οποίο η καλλιτέχνης εντοπίζει στους τίτλους έργων της συλλογής. Στα έργα της έκθεσης συνέργειες μεταξύ καλλιτεχνών και φοιτητών , όπως στα έργα των A-Dash και Έφης Χαλυβοπούλου ή μεταξύ της καλλιτέχνιδας Γεωργία Κοτρέτσος και του μαθηματικού Εμμανουήλ Βροντάκη καταδεικνύουν τις προοπτικές μιας καλλιτεχνικής πρακτικής «διευρυμένων πεδίων». Η Νατάσσα Μπιζά επικεντρώνεται στο υποκείμενο του συλλέκτη, ο Δημήτρης Ιωάννου στο απαράτους της συλλογής, η Cally Spooner αντιπροτείνει μια καταγραφική μέθοδο των συναισθημάτων και αισθήσεων (affect) στον ευρετηριακό ορθολογισμό. Με διαφορετικούς, λοιπόν, τρόπους και μέσα από απρόσμενες συναρθρώσεις, τα νέα έργα που παράχθηκαν ειδικά για την έκθεση απευθύνουν κεντρικά ζητήματα γύρω από την ευρύτερη σημασία της συλλογής και του συλλέγειν, αλλά ταυτόχρονα συνομιλούν, αντλούν και με εναλλακτικό τρόπο «εκθέτουν» το περιεχόμενο και τα έργα της ίδιας της συλλογής του Κολλεγίου.
Ποια τα ερωτήματα στα οποία ζητάτε να απαντήσουν οι καλλιτέχνες με τα έργα τους;
Τα έργα τέχνης, η έρευνα, καθώς και το τελικό προϊόν της έκθεσης αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου στοχασμού για το τι σημαίνει να συλλέγεις σε έναν κόσμο που, όπως ο δικός μας, αλλάζει διαρκώς· αν και πώς, σήμερα, η εντεινόμενη παρόρμηση για συλλογή και συσσώρευση κατορθώνει να αποκτήσει νέο νόημα; Τι σημαίνει να συλλέγεις στον ψηφιακό κόσμο όπου η σχέση με τα υλικά πράγματα αλλάζει δραστικά, σε έναν κόσμο όπου ζητήματα ταυτότητας, προσωπικής και πολιτικής ριζοσπαστικοποιούνται, όπου πρακτικές συλλογής, πολιτισμικές ιεραρχίες και παγκόσμια οικονομία γίνονται ένα; Ποιες δυνάμεις αλληλεπιδρούν και εκδηλώνονται κατά τη δημιουργία, τη διανομή και την αναδιανομή μίας συλλογής; Ποιες δυνάμεις αλληλεπιδρούν στην αφήγηση μιας ιστορίας ή στη δημιουργία αξίας και πλεονάσματος; Πρόκειται για μια ιστορία της πατριαρχίας ή μία φεμινιστική ιστορία; Ποιος κατέχει την εξουσία ανάμεσα στα εμπλεκόμενα άτομα, αντικείμενα και ιδρύματα; Τι ισχύ έχει ένας συγκεκριμένος τρόπος κατηγοριοποίησης ή ταξινόμησης; Ερωτήματα που, με άλλα λόγια, επιβεβαιώνουν ότι η συλλογή ενός ιδρύματος αποτελεί πολιτικό ζήτημα καθώς καθίσταται αντιμέτωπη με τις προοπτικές και τα όρια γύρω από τι είναι δημόσιο και τι ιδιωτικό, προσβάσιμο ή απαγορευμένο, τι μπορεί να τεθεί πέρα από το υλικό και το εικονικό, μετέωρο ανάμεσα στο πραγματικό και το φαντασιακό.
Τι σημαίνει να συλλέγεις σήμερα, σε έναν ψηφιακό κόσμο;
Τα μεγέθη στην ψηφιακότητα φαίνεται να υπερπολλαπλασιάζονται, η ποσότητα, οι διασυνδέσεις, η ριζοματικότητα, η εμβέλεια. Ο υπερπολλαπλασιασμός αυτός ταυτίζεται συχνά με ιδέες περί απεριορίστων δυνατοτήτων, ελευθερίας και δημοκρατικότητας, φαντασιώσεις που συχνά συνοδεύουν τον ψηφιακό κόσμο και χώρο.
Όμως, η νέα πραγματικότητα και εμπειρία του ψηφιακού χώρου και κόσμου καθιστά αυτά τα ερωτήματα πολύ επιτακτικά και κρίσιμα καθώς δεν υπάρχει a priori δημοκρατία, ελευθερία και χειραφέτηση. Στον ψηφιακό κόσμο τίθενται εκ νέου ζητήματα που αφορούν τη δεοντολογία του ιδιωτικού και του δημόσιου, την πνευματική ιδιοκτησία, τη διαφάνεια, τα δίκτυα διακίνησης γνώσης και πληροφορίας, την αυθεντία, τους ρόλους του χρήστη και του παραγωγού, τις σχέσεις εξουσίας και κατ’ επέκταση επαναπροσδιορίζονται τα όρια του συλλέγειν και των υποκειμένων του.
Ποιος είναι ο στόχος σας και ο στόχος του Ιδρύματος σχετικά με το τελικό «προϊόν» της έκθεσης;
Να προσληφθεί αυτή η έκθεση μέσα στο συγκείμενό της. Είναι μια έκθεση που γίνεται στον εκθεσιακό χώρο ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος και θα με ενδιέφερε πρωτίστως να είναι ένα εργαλείο πειραματισμού, σκέψης και συζητήσεων. Δεν εννοώ ότι με ενδιαφέρει ο «διδακτικός» χαρακτήρας, κάθε άλλο, αλλά η παραγωγή ενός κριτικού χώρου λόγου και αίσθησης.
19°
