Πήγαινε στη Δάφνη για τα «Αληθινά Έργα» του Γιώργου Μπουζιάνη

Το σπίτι του ζωγράφου Γιώργου Μπουζιάνη βρίσκεται στη Δάφνη. Μικρό, σαν σπιρτόκουτο. Κι όμως, εδώ, εντός του, ο Μπουζιάνης έζησε, δούλεψε, στοίβαξε το νοικοκυριό του, όπως το μετέφερε από τη Γερμανία πίσω στην πατρίδα, αλλά και τους άπειρους πίνακες που ζωγράφισε ως το τέλος του. Υποσημείωση: πιστεύοντας στην υπόσχεση του ελληνικού κράτους πως θα τον χρίσει καθηγητή στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, κάτι που δεν έγινε ποτέ, αλλά και νιώθοντας πως κινδυνεύει από τους ναζί, ο Μπουζιάνης αποφάσισε να εγκαταλείψει τη Γερμανία. Οι καιροί ήταν επικίνδυνοι και για την τέχνη του και για τη σωματική του ασφάλεια. Οι ναζί κυνηγούσαν την «έκφυλη και ακόλαστη Βαϊμάρη» προτάσσοντας το γνωστό μοντέλο περί «καθαρότητας» όχι μόνο στο αίμα των ανθρώπων αλλά και στην «ηθική» της τέχνης. Ο ήδη ευπώλητος αλλά και αναγνωρισμένος από γκαλερί, συλλέκτες και ειδικούς Μπουζιάνης κινδύνευε με πογκρόμ. Αναπόφευκτα, επομένως η επιστροφή στην Ελλάδα, ή η μετοίκηση για κάπου αλλού, ήταν επιβεβλημένη. Απλώς η επιλογή του να επιστρέψει στον τόπο του αποδείχτηκε λανθασμένη. Αν φερ’ ειπειν ο Μπουζιάνης διάλεγε να φύγει στην Αμερική, πιθανότατα να είχε γίνει αυτό που έγραψε κάποτε ο ιστορικός τέχνης Χάρης Καμπουρίδης: «Ο μεγάλος αυτός ζωγράφος έφτασε σε κατακτήσεις προδρομικές για τη δυτικοευρωπαϊκή τέχνη ως σύνολο, προεξαγγέλλοντας πράγματα που θεωρούνται κυρίως του μεταπολεμικού αφηρημένου εξπρεσιονισμού της Βορείου Αμερικής. Η ανασύνθεση, λόγου χάρη, της φιγούρας μετά τον ακρωτηριασμό της, γίνεται πολύ πριν από τον Ντε Κούνιγκ. Ο ελεύθερος γραφισμός του χεριού πριν από τον Πόλοκ. Και ο διάλογος των σκούρων χρωματικών πλάνων πριν από τον Ρόθκο. Αυτές οι επιτεύξεις του Μπουζιάνη μπορούν αναμφίβολα να τον εντάξουν ανάμεσα στους μεγάλους της δυτικής τέχνης».

Πίσω στο μικρό σπίτι του Μπουζιάνη στη Δάφνη! Βρίσκομαι εδώ για την έκθεση «Αληθινά Έργα», μετά από πρόταση της επιμελήτριας Ελένης Κυπραίου. Για πρώτη φορά παρουσιάζονται εδώ δυο πρώιμα πορτρέτα και ένα πρωτοεμφανιζόμενο τοπίο, πέντε σημαντικές ελαιογραφίες της ύστερης περιόδου του καλλιτέχνη, δύο ακουαρέλες και πέντε σπάνια σχέδια. Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 25 Νοεμβρίου και είναι μια πρόγευση, προάγγελος των εκδηλώσεων που πρόκειται να διοργανωθούν το 2019, προκειμένου να τιμηθούν τα 60 χρόνια από τον θάνατο του ζωγράφου. Θα μπορούσε βέβαια ο ανεξοικείωτος επισκέπτης να τα εκλάβει και σαν ένα είδος εισαγωγής στην έρευνα που πραγματοποιείται στο μουσείο για τον μέγα εξπρεσιονιστή μετρ. Άτυχος εν ζωή, σε σύγκριση με το μέγεθός του, ο Μπουζιάνης μετά θάνατον «ευτύχησε» να υπάρχει εσαεί στην Αθήνα, χάρη στις επίπονες προσπάθειες του Δήμου Δάφνης-Υμηττού, που εκμεταλλευόμενος ένα πρόγραμμα ΕΣΠΑ δυο εκατομμυρίων οχτακοσίων ευρώ, δημιούργησε το Πολιτιστικό Κέντρο «Γιώργος Μπουζιάνης». Έτσι το σπίτι και το μουσείο, συνθέτουν ένα τοπόσημο αλλά και μια μπουζιάνεια κιβωτό ζώσας μνήμης.

Γιατί όμως «Αληθινά Έργα»; Μία εξήγηση θα μπορούσε να είναι και αυτό που μας λέει η Ελένη Κυπραίου: Είναι γεμάτη η αγορά με πλαστούς Μπουζιάνηδες. Αλλά και γιατί, όπως κάποτε δήλωσε ο ζωγράφος, το αληθινό της τέχνης του δεν ήταν παρά η αρμονική σύζευξη ενστίκτου, συναισθήματος, και νόησης. Ώστε το αποτέλεσμα που επιβάλλεται να προέχει, είτε είναι άνθρωπος, είτε ζώο, είτε αντικείμενο, να δημιουργεί την αλήθεια, άρα και το αληθινό έργο: «Το θέμα δεν παίζει κανένα ρόλο στη ζωγραφική, αλλά το τι θα βγάλεις από το θέμα. Όχι το πώς θα το δεις, αλλά το πώς θα το ζήσεις. Όλα μιλούν σε εκείνον που ξέρει να ακούσει». Φανταστείτε όμως το πώς ακούγονταν όλα αυτά το 1934, που ο Μπουζιάνης έρχεται στην Ελλάδα. Ή και δέκα χρόνια μετά τον πόλεμο και τον Εμφύλιο, το 1949, στην πρώτη του έκθεση στον «Παρνασσό», που προκάλεσε αίσθηση και στους φιλότεχνους, και στην αστυνομία. Που τον κάλεσε να τους εξηγήσει γιατί ακρωτηριάζει τις φιγούρες του. Απολογήθηκε, αφέθηκε ελεύθερος, αλλά πήρε κι ένα καλό μάθημα για τα δεινά που τραβούν όσοι δεν υπηρετούν πνεύμα καθαρής «ελληνικότητας» κομίζοντας δαιμόνια μοντερνισμού! Ποιος; Αυτός που το 1930 διαβάζει όσα του αφιερώνει ο Hans Nachod, ένας από τους εγκυρότερους κριτικούς τέχνης: «Τα πορτρέτα του θα ενσαρκώνουν στις μελλοντικές γενιές με ιδιαίτερη ανθρωπιά και σαφήνεια τους ανθρώπους της εποχής μας».

Ανθρωποκεντρικός μεν, μα απόλυτα ελεύθερος ως προς την απεικόνιση του υποκειμένου. Προσανατολισμένος σε μια σύλληψη όπου ο άνθρωπος καταλαμβάνει τον χώρο, παίρνοντας με τη στάση του σώματός του ακόμα και τη θέση των επίπλων. Ο Μπουζιάνης συναξάρει το μέλλον. Το προαγγέλλει, απελευθερώνοντας τη ζωγραφική. Καταβυθίζεται στην ψυχή των υποκειμένων του, δημιουργώντας ένα προσωπικό ολότελα στιλ. Αφαίρεση του χώρου, μετέωρες μορφές, το νόημα των πραγμάτων είναι το ζητούμενο. Ευθείες ή μετωπικές στάσεις, παρακμή του σώματος αλλά και την ίδια στιγμή δίπλα στη θλίψη του εκφυλισμού λόγω γήρατος η αιώνια ομορφιά των κορμιών. Αυτά τα κοντράστ! Ευγενικά χαρακτηριστικά, η κούραση του χρόνου, η παλιά σαγήνη που εξατμίζεται. Παρά το αναπότρεπτο της θλίψης και της απώλειας, η ματιά μένει πάντα έντονη, η ψυχή παράγει τον σπινθήρα.

Είναι η πρώτη μου φορά εδώ στη Δάφνη. Στο σπίτι που έζησε και δημιούργησε. Εδώ που μαζί με τη γυναίκα του Ρία φύτεψαν στην αυλή έναν ευκάλυπτο, όπου στη σκιά του έπιναν τον καφέ τους. Είχαν μεγάλη αγάπη για αυτό το δέντρο, που όμως οι ρίζες του μεγαλώνοντας απειλούσαν τα πλαϊνά σπίτια. Με παρέμβαση πάλι της αστυνομίας ο ευκάλυπτος κόπηκε. Αναστατωμένος ο Μπουζιάνης έφυγε από το σπίτι. Πρώτη μου φορά σε έναν τόπο και μια γειτονιά - από εδώ θα φύγει και από τη ζωή. Όταν πέθανε, η Ρία άναψε όλα τα φώτα για να λάμψουν οι πίνακες. Και στους φίλους που πρόστρεξαν για να την παρηγορήσουν, έλεγε δείχνοντας τα έργα πως «ο Μπουζιάνης δεν πέθανε, ο Μπουζιάνης ζει».

Το βλέμμα μου μαγνητίζεται από έναν πίνακα που από όποια γωνία κι αν τον βλέπω είναι φως φανάρι πως απεικονίζει μια γυναίκα. Η Ελένη Κυπραίου με μυεί στην ιστορία του: «Είναι η Λίζα Κόττου. Έζησε μαζί της μια ερωτική θύελλα, έζησαν μαζί τέσσερα χρόνια. Η φυσιογνωμία της περιβάλλεται από μαύρη δαντέλα όπου σχηματίζονται μπλεγμένα τα ονοματεπώνυμά τους, το δικό της και το δικό του». Πιο πέρα ένα αυτοπορτρέτο του Μπουζιάνη. Σε νεαρή ηλικία. Έργο οιωνός για τη μετέπειτα καλλιτεχνική του πορεία από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Μια ανήσυχη μορφή που κοιτάζει το μέλλον περισσότερο με τα μάτια της ψυχικής παρόρμησης.

Πενήντα χρόνια μετά, στη διπλανή αυτοπροσωπογραφία του και πάλι, αλλά με μελάνι, ο εσωτερικός ψυχισμός του αποδίδεται μονοκοντυλιά. Ο σκεπτόμενος, τσακισμένος Μπουζιάνης. Η αδελφή του ζωγράφου, έργο της σπουδαστικής του περιόδου, μοιάζει σαν φύλακας ενός μελαγχολικού βωμού, αθώα, τρυφερή μα και ευάλωτα ευαίσθητη. 

Παρατηρώ εκστατικά, και αδύνατον να κρύψω τον ενθουσιασμό μου, το «Χιονισμένο Τοπίο». Πίνακας που παρουσιάζεται για πρώτη φορά, αφού ανακαλύφθηκε από Έλληνα ιδιώτη συλλέκτη στη Γερμανία. Ο ιμπρεσιονιστής Μπουζιάνης, όπου ένα 10% της εργογραφίας του, όπως έγραψε ο Δ. Δεληγιάννης, περιλαμβάνει και τοπιογραφίες. Πριν δηλαδή ασπαστεί τον εξπρεσιονισμό. Πριν τις μεταλλάξεις του ιδίου αλλά και του κινήματος. Ηθικός, μεταφυσικός, με ζεστή «χωμάτινη» παλέτα χθόνιων τόνων, που μοιάζει σαν να αιωρούνται μεταξύ γης και αέρινης ύπαρξης, ο Μπουζιάνης των «Αληθινών Έργων» μοιάζει να ζωγραφίζει υπό την επήρεια των ζωηρών και ρεόντων ήχων του Μπετόβεν που τόσο αγαπούσε. Μέμνησο ποιητή Νίκο Καρούζο: «Ο Μπουζιάνης είναι ο πιο ανθεκτικός Έλληνας ζωγράφος, στην όποια αντιπαράθεσή μας με τα θηρία της ζωγραφικής του 20ου αιώνα».

Αναχωρώντας από τη Δάφνη, και θερμοευχαριστώντας την Ελένη Κυπραίου - αλήθεια, πώς φωτίζονται τόσο όμορφα οι εκθέσεις όταν δίπλα σου κάποιος ειδικός, όπως εκείνη, σου αποκωδικοποιεί λεπτομέρειες και τις εμπλουτίζει με ιστορίες και παρατηρήσεις κομβικής σημασίας- στην Αθήνα έκανε βράδυ. Τα φώτα των μεγάλων λεωφόρων στον δρόμο για το σπίτι λαμπύριζαν σαν να έμπαιναν μέσα από τις ρωγμές μιας νύχτας ενδοσκοπικής. Ενδόμυχης και πρωτογενώς αρχετυπικής ως προς την ποιότητά της: η πόλη σαν το κορμί μιας γυναίκας που ειδικά τα σαββατόβραδα διεκδικεί και παλεύει να ζήσει αιώνια ή έστω ως την Κυριακή το πρωί. Κάτι είναι κι αυτό.

www.dafni-ymittos.gov.gr/mousio-bouziani

Γ. Μπουζιάνη 27 – 31, Δάφνη, Ωράριο λειτουργίας: 12:00 – 19:00, Τηλέφωνο επικοινωνίας: 2109028455