«Ίσως το φως να ’ναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει». Πάω. Επιστρέφω. Ξανά. Εκεί. Στο σπίτι της οδού Σερίφ στην Αλεξάνδρεια, στην Αγγλία, στο Παρίσι, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα. Φρεσκάρω ξαναδιαβάζοντας τα ιστορικά του ποιήματα, τα φιλοσοφικά του ποιήματα, τα ερωτικά ποιήματα - πάω να συναντήσω τον Καβάφη εν τω όλω. Γιατί η ευκαιρία που μου δόθηκε ήταν μοναδική, κι ήταν αδύνατον, πέρα από το να πω ένα μεγάλο και μετά ενθουσιασμού ναι, να μην τον ξαναδιαβάσω και να μην προετοιμαστώ.
«Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς τους ίδιους...». Οι ατμόσφαιρες των χρόνων, η καθαρόαιμα ιδιωματική του γλώσσα, οι μεταφορές και οι αλληγορίες του, η ανάμνηση ως φίλτρο αλλά και δίοδος προς ένα άγνωστο αύριο, όπου τα υλικά του παλιού ή κάποια φαντασιακά πρόσωπα, μπορούν να συνομολογήσουν ή να συνθέσουν, έστω και θραυσματικά, το επερχόμενο μέλλον. Έξι μέρες αφιερωμένες στις καβαφικές σπουδές. Τι ευκαιρία! Μαζί με τους ειδικούς, τους αφοσιωμένους, τους μελετητές του, εκεί κι εγώ. Ευγνώμων. Να τους παρακολουθώ. Για δεύτερη συνεχή χρονιά, το Αρχείο Καβάφη και το Ίδρυμα Ωνάση, διοργάνωσαν το International Cavafy Summer School, τον πρώτο και μοναδικό μέχρι τώρα παγκοσμίως διεθνή ετήσιο επιστημονικό θεσμό που είναι αφιερωμένος στον Αλεξανδρινό ποιητή. Η Ωνάσειος Βιβλιοθήκη (Λ. Αμαλίας 56) φιλοξένησε επιλεγμένους –με ακαδημαϊκά κριτήρια– νέους ερευνητές, μεταπτυχιακούς και διδακτορικούς φοιτητές συγκριτικής και ελληνικής φιλολογίας, όπως και επιφανείς πανεπιστημιακούς ερευνητές, οι οποίοι ταξίδεψαν και διέμειναν στην Αθήνα για τις μέρες του Διεθνούς Θερινού Σχολείου Καβάφη, με την ευγενική υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση. Όλοι μαζί, σε μία εβδομάδα εντατικών σεμιναρίων, με θέμα «Καβάφης και Αρχαιότητα», συζήτησαν, αντάλλαξαν και μοιράστηκαν, υπό αυτό το κοινό αντικείμενο - υποκείμενο έρευνας, γνώσεις και υλικά, που αστείρευτα, ακόμα, και αδιάλειπτα έρχονται στο φως. Τους παρακολουθούσα καθώς ο καθένας τους είχε και κάτι νέο να πει ή κάτι παλιό να επαναφωτίσει. Σύμβολα, αρχέτυπα, ιστορία ανακατεμένη με αισθήσεις, γλώσσα πρωτεϊκή, αλλά και αιώνια. Αυτός είναι ο Καβάφης. Παγκόσμια κληρονομιά.
«Το έργο των θεών διακόπτομεν εμείς, τα βιαστικά και άπειρα όντα της στιγμής». Ποίηση προδρομική, προσωπική, όπου όμως με έναν ανυπέρβλητο τρόπο καταφέρνει ακόμα να συγκινεί, καθώς συνδέεται με συλλογικές συνειδήσεις. Άχρονη αλλά και χρονικά συγκεκριμένη, όλη η καβαφική «αρχαιότητα» στις έξι αυτές μέρες του συνεδρίου, αβέβαιη μα και επιβεβαιωμένη, προσεγγίστηκε αλλά και επαναφορτίστηκε. Στο σήμερα. Από το χθες. Όλη αυτή η «καβαφική αρχαιότητα» – θέμα του συνεδρίου, πώς συνδέεται με άλλες μορφές εθνικής, κοινοτικής ή συναισθηματικής εμπλοκής, ανταποκρινόμενη ταυτόχρονα με τα διεθνή κινήματα του Αισθητισμού αλλά και της Παρακμής; Συνιστά μια μορφή κλασικισμού ή μετακλασικισμού; Και αυτό που ακολουθεί είναι κάτι σαν ημερολόγιο, με όλα όσα έμαθα και γνώρισα, εις, εγώ, ανάμεσα σ’ αυτή την εκλεκτή καβαφική «συνάφεια» και ομήγυρη που ήρθε στην Αθήνα, από όλες τις γωνιές του κόσμου, για να καταθέσει και να εμπλουτίσει με νέες γνώσεις το ανεξάντλητο πεδίο της καβαφικής έρευνας.
Οι στόχοι και οι επιδιώξεις του Ιδρύματος Ωνάση, από την πρώτη στιγμή της απόκτησης του Αρχείου Καβάφη, ήταν σαφείς. Η διατήρηση και η διάσωσή του, μα και η παραμονή του στην Ελλάδα, υπό μορφή ενός ενιαίου και προσβάσιμου υλικού ανοιχτού σε όλους. Δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο τις κατάλληλες προϋποθέσεις για πληθυντική έρευνα, πλήθος από μεταφραστές, μελετητές και ανθρώπους που προσεγγίζουν εκ νέου το καβαφικό έργο, έρχονται για να δουν από κοντά τα χειρόγραφα και τις σημειώσεις του. Η Έφη Τσιότσιου, εκτελεστική διευθύντρια του Ιδρύματος Ωνάση, σε ένα από τα διαλείμματα των εργασιών, μου ανακοινώνει πως πλέον ήρθε και ο καιρός και για μια αυτόνομη στέγαση. «Ναι, το Αρχείο Καβάφη θα στεγαστεί σύντομα σε έναν νέο χώρο στο κέντρο της Αθήνας. Η ψηφιοποίηση του συνόλου του Αρχείου, ο νέος κατάλογος και το νέο ψηφιακό αποθετήριο που σχεδιάζουμε, η διασύνδεσή του με άλλα αρχεία και η δημιουργία ενός χώρου ειδικά σχεδιασμένου για τις ανάγκες του είναι οι στρατηγικές πρωτοβουλίες του Ιδρύματος Ωνάση που φιλοδοξούν να μοχλεύσουν το ενδιαφέρον για την καβαφική έρευνα». Το έργο της επιμέλειας της αρχειονομικής και φιλολογικής τεκμηρίωσης του Αρχείου Καβάφη έχουν αναλάβει η Αμαλία Παππά, Αναπληρώτρια διευθύντρια των Γενικών Αρχείων του Κράτους, ο Τάκης Καγιαλής, Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, Καθηγητής Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Και οι τρεις είναι μέλη της εννεαμελούς επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου Καβάφη, επιφορτισμένοι ανάμεσα σε άλλα με την ευθύνη του σχεδιασμού ερευνητικών και επιστημονικών δράσεων, της προώθησης της καβαφικής έρευνας, της δημιουργίας ενός πρότυπου παραδείγματος αρχειακής διαχείρισης και της δικτύωσης και συνεργασίας του Αρχείου Καβάφη με άλλους εκπαιδευτικούς και πολιτιστικούς οργανισμούς.
Όσο κι αν προσπαθώ να της εκμαιεύσω περισσότερα για το σημείο στέγασης, ευγενέστατα αποφεύγει να το λοκάρει, οπότε κρατάω μόνο αυτό: Πως ο Καβάφης αποκτά το δικό του «σπίτι» και στην Αθήνα. Πως το λόκαλ και το γκλόμπαλ έσονται ομοούσια πλέον, μιας και με άξονα την Αθήνα και τον νέο χώρο η παγκοσμιότητα του Καβάφη αναμένεται εκ νέου να ενώσει ανθρώπους και πολιτισμούς σ’ αυτό το νέο «σταυροδρόμι».
Πόσα χιλιόμετρα είσαι έτοιμος να διανύσεις για τον Μεγάλο Αλεξανδρινό;
Καθόμαστε όλοι γύρω από ένα μεγάλο στρογγυλό τραπέζι, όπου οι επιμελητές, οι «μαθητές» και οι προσκεκλημένοι διδάσκοντες καθηγητές, μαζί με τους μίντια επισκέπτες (αυτό πάει για μένα), είναι έτοιμοι να ανθολογήσουν και να συζητήσουν. Αλλά και να κρατήσουμε σημειώσεις, μιας και στην υπέροχη αναμνηστική τσάντα, που κατά την είσοδό μας στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη μας προμήθευσαν οι διοργανωτές, πέρα από το κίτρινο τισέρτ με το πρόσωπο στάμπα του ποιητή συμπεριλαμβάνεται, κι ένα πανέμορφο κατακόκκινο σημειωματάριο. Στο εξώφυλλο χτυπημένο το παγκοσμίως διάσημο απόφθεγμα «Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να ’ναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις». Στην κορυφή του τραπεζιού η Constanze Güthenke και ο Δημήτρης Παπανικολάου, επιμελητές του Διεθνούς Θερινού Σχολείου. Η Costanze είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Ελληνικής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του πανεπιστημίου της Οξφόρδης καθώς και E.P. Warren Praelector στο Κολέγιο Corpus Cristi του ίδιου πανεπιστημίου. Είναι επίσης αρχισυντάκτρια του επιστημονικού περιοδικού Classical Receptions Journal, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Oxford University Press. Από το 2002 μέχρι το 2014 δίδασκε στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών και στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Princeton.
Ο Παπανικολάου είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών και εταίρος του κολεγίου St. Cross στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου διδάσκει από το 2004. Όσο για την απάντηση στο ερώτημα περί του πόσα χιλιόμετρα θα έκαναν κάποιοι προκειμένου να συμμετάσχουν σ' αυτήν τη θερινή σύναξη των «Καβαφοφυλάκων», βρίσκεται στην παρουσίαση των «συμμαθητών» μου: η Faia Tatiana ήρθε από την Πορτογαλία, η Cat Lambert από την Αμερική και η Tatia Mtvarelidze από τη Γεωργία. Ο Christopher Scott από την Αμερική, ο Roger Field από τη Νότια Αφρική, η Δανάη Χρηστίδου και η Χρύσα Θεολόγου κατέφθασαν από Θεσσαλονίκη, ο Χαράλαμπος Οταμπάσης από τη Θράκη, η Μελίνα Ευαγγελία Τζώρτζη από τα Ιωάννινα. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Δημοκρίτειο, Ηπείρου, Μπέρκλεϊ, Κέιπταουν, από όλον τον κόσμο, από κάθε γεωγραφικό παράλληλο. Το τιμ συμπληρώνουν απόδημα παιδιά από το εξωτερικό, η Μαίρη Γκικάκη από την Αγγλία και το πανεπιστήμιο του Γουόρικ, η Άρτεμη-Σοφία Μάρκου από τη Γερμανία και το πανεπιστήμιο της Βόννης και η Γεωργία Τσούνη από το Χάρβαρντ, όπου είναι research fellow.
Πέραν των δύο επιμελητών, το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη τιμούν με την παρουσία τους συμμετέχοντας στα σεμινάρια ως ομιλητές και με παρεμβάσεις τους οι: Brooke Holmes (Πανεπιστήμιο Πρίνστον), Stefano Evangelista (Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης), Τάκης Καγιαλής (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), Παντελής Μιχελάκης (Πανεπιστήμιο Μπρίστολ) και ο καλλιτέχνης Χριστόδουλος Παναγιώτου.
Για έξι ολόκληρες μέρες, αυτή η παρέα ενώνει εργασίες και παρουσιάσεις, μοιράζεται έρευνες και αναλύει στίχους και νοήματα. Ο Καβάφης, η αρχαιότητα, η μνήμη και η Ιστορία, ο τόπος της Αλεξάνδρειας ως κιβωτός έρωτα και τέχνης, επιθυμίας χωρίς όρια αλλά και εγκράτειας υπό το βλέμμα των θεών. Οι σπονδές στον ηδονισμό αλλά και η μυθολογία, η Ρώμη, η Αντιόχεια, τα μαρμάρινα αγάλματα και η γλυπτική, τα νομίσματα και οι κεφαλές που απεικονίζονται ως πεδία άντλησης ιδεών και μέτρου-ορίου για την απεικόνιση της ομορφιάς και της μελαγχολίας. Έξι μέρες όπου όλοι καταθέτουν και φωτίζουν σκηνές και στιγμές καβαφικού βίου και τέχνης. Μια επανεκτίμηση της ζωής και του έργου του, όπως και ο αντίκτυπός της στον διεθνή πολιτισμό και τα ελληνικά γράμματα. Ο Καβάφης ως πολιτισμικός μύθος αλλά και ως καθημερινός άνθρωπος, με τα πάθη και τις φοβίες του. Έξι μέρες γεμάτες εντάσεις, αποκλίσεις, διαφορετικές ερμηνείες, αλλά και τις παρακείμενες χρήσεις των ποιημάτων του.
Έξω από την Ωνάσειο Βιβλιοθήκη, η Διονυσίου Αρεοπαγίτου έσφυζε από ξένους τουρίστες που ανηφόριζαν προς την Ακρόπολη. Η Αθήνα καμίνι από τη ζέστη του Ιούλη. Αλλά εντός της ήταν που η «Πόλη» έβραζε εξίσου από ιδέες και λόγια. Διαλείμματα ανά δυο ώρες. Φρέσκοι χυμοί, καφέδες κι ύστερα πάλι στη στρογγυλή καβαφική μας τράπεζα: «...Όμως να χωρισθούν δεν τόθελαν αυτοί».
Διάλειμμα τέλος, ξαναμπαίνω στην αίθουσα. Δίπλα στην Ακρόπολη, ανάμεσα στην Ελληνική Νομαρχία, τη Χάρτα του Ρήγα, τα έργα του Γκρέκο και το πιάνο της Κάλλας ή τους θησαυρούς του Χαλεπά, που όλα τους θησαυρίζονται εδώ, στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη, απέναντι από τους Στύλους του Ολύμπιου Διός, ξεκινάμε πάλι. «Α, να, ήρθες εσύ με την αόριστη γοητεία σου. Στην ιστορία λίγες γραμμές μοναχά βρίσκονται για σένα, κι έτσι πιο ελεύθερα σε έπλασα στον νου μου».
Τι εμπειρία, θεέ μου!
3°
