Μια καλλιτεχνική αναπαράσταση της δολοφονίας του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου από τον Παντελή Μάκκα στο Φεστιβάλ Αθηνών

Η δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου υπήρξε ένα σημείο τομής στη σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, καθώς και στην ιστορία της πόλης των Αθηνών. Για μία ολόκληρη γενιά ανθρώπων ήταν μία απότομη «ενηλικίωση» και η εισαγωγή σε μία εποχή όπου η βία και ο φόβος θα παγιώνονταν με τέτοιο τρόπο στην καθημερινότητά μας που μερικά χρόνια πριν, δε το φανταζόμαστε. Ο πυροβολισμός ξύπνησε ένα θηρίο που λαγοκοιμόταν στα πόδια μας, αλλά εμείς αγνοούσαμε, και ταυτόχρονα σήμανε τη λήξη της ζωής όπως την ξέραμε. 

Ο visual artist με πλούσια εικαστική και ερευνητική δραστηριότητα (έχει εργαστεί επίσης ως σκηνογράφος και ηθοποιός) Παντελής Μάκας έρχεται στο Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2018 με την «Αντιστολή», μία καλλιτεχνική αναπαράσταση της δολοφονίας του Γρηγορόπουλου. Υπό την κινησιολογική καθοδήγηση της χορογράφου Αγγελικής Στελλάτου εξήντα περφόρμερ συγκρούονται, ενώ η κάμερα καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια τη βία, τα συναισθήματα, τα σώματα, τα πρόσωπα, την ενέργεια, το φόβο, που η δυναμική του πλήθους δημιουργεί. Η εικαστική ματιά του Παντελή Μάκκα επεμβαίνει αναπτύσσοντας, με τη βοήθεια μιας κάμερας μεγάλης ταχύτητας (400 καρέ ανά δευτερόλεπτο) τα τρία λεπτά δράσης, σε ένα πλάνο διάρκειας 45 λεπτών. Το έργο δομείται ως αναπαραγωγή σε αργή ταχύτητα ενός μονοπλάνου, χωρίς τη μεσολάβηση μοντάζ και χωρίς εξωτερική επέμβαση στη ροή και την εξέλιξη της δράσης. 

Σε μία εκτενή συζήτηση στο στούντιό του με φόντο κάποια υδραυλικά προβλήματα, μιλήσαμε για το πόσο εύκολο είναι να αναπαραστήσεις ένα τέτοιο γεγονός με τη φόρμα της αποτύπωσης, τη σημασία της εικόνας σε τέτοιας φύσης γεγονότα, καθώς και το ρόλο του εικαστικού καλλιτέχνη σε καιρούς όπως αυτοί που ζούμε την τελευταία δεκαετία.  

Πόσο εύκολο είναι να βάλεις τόσους πολλούς ανθρώπους σε μία διαδικασία αναπαράστασης βίας;
Δεν είχα καταλάβει πόσο δύσκολο είναι. Είχα το μαξιλαράκι της κ. Στελλάτου που έχει κάνει χορογραφίες με εκατοντάδες ανθρώπους, βλ. Ολυμπιακούς, και ξέρει να χειρίζεται πάρα πολύ κόσμο χορογραφικά, συνεπώς αισθανόμουν μία ασφάλεια. Είναι όμως πάρα πολύ δύσκολο. Από την αρχή ήθελα αυτή η δουλειά να είναι μονοπλάνο. Ότι θα κάνω όσα takes χρειαστεί για να κερδίσω ένα πλάνο, χωρίς καθόλου μοντάζ, για να αποδώσω πιστά την ιδέα της αναπαράστασης, με τη λογική του documentation. Οι συμμετέχοντες λοιπόν κλήθηκαν να το κάνουν αυτό 12 φορές, για να κρατηθεί όντως η 12η. Όταν παράγεις χορογραφημένη βία, σιγά-σιγά αρχίζει και γίνεται πιο αληθής. Στο βίντεο συμμετέχουν 60 άτομα. Από αυτά τα 40 είναι είτε επαγγελματίες χορευτές, είτε τελειόφοιτοι σχολών, οι 10 επαγγελματίες ηθοποιοί και οι άλλοι 10 απλοί πολίτες. Οι τελευταίοι δεν μπορούν να χορογραφηθούν. Θέλουν, αλλά αν τους πεις να κάνουν μία αργή κίνηση προς τα μπροστά, όταν τραβήξουν το χέρι τους προς τα πίσω η κίνηση σπάει. Το έκανα όμως καθώς ήξερα ότι όταν στους επαγγελματίες σκορπάς μέσα κάποιους πολίτες, ο επαγγελματίας αντιδρά διαφορετικά. Αυτή είναι μία φόρμα γνωστή στο θέατρο και τον κινηματογράφο και την χρησιμοποίησα για να βγάλω τους επαγγελματίες από τη ζώνη άνεσής τους, να αντιδράσουν στο απρόοπτο, όπως ακριβώς συμβαίνει σε μία πορεία. Έτσι κι έγινε. Πολλοί άρχισαν να διαμαρτύρονται για την έντονη βία, κάποια πόδια γύρισαν, κάποιο αίμα βγήκε. Ωστόσο την επομένη του γυρίσματος όλοι μου έστειλαν ευχαριστήριο e-mail λέγοντάς μου ότι ήταν ωραία εμπειρία. Ήταν όλοι τους εθελοντές. 

Από την εντύπωση που έχεις, πιστεύεις ότι για κάποιους από τους συμμετέχοντες λειτούργησε λυτρωτικά; 
Αυτό έχει σίγουρα να κάνει με το κοινωνικό background από το οποίο έρχεται ο καθένας. Υπήρχαν άνθρωποι ανάμεσα στους συμμετέχοντες που δεν είχαν πάει ποτέ σε πορεία και τους κάλεσα επί τούτου. Θεωρώ ότι ήταν πολύ σημαντικό για αυτούς και τους βοήθησε να καταλάβουν τη δύναμη της μάζας, πώς χάνεται η ατομικότητά μας όταν βρισκόμαστε σε ένα σύνολο. Ήθελα να βγει η αίσθηση φόβου από το πλήθος προς τα έξω. 

Μας εξηγείς λίγο πιο αναλυτικά την τεχνική των 400 καρέ ανά δευτερόλεπτο με την οποία δημιουργήθηκε το βίντεο;   
Χρησιμοποίησα κάμερα μεγάλης ταχύτητας. Η κανονική κάμερα γράφει 24 καρέ το δευτερόλεπτο, ενώ αυτή που χρησιμοποίησα 400. Καταγράφει το χρόνο πιο μεθοδικά και πιο αργά, σαν να τον παγώνει και να μπαίνει ενδιάμεσα. Αυτό σου δίνει τη δυνατότητα να κάνεις κάτι σε αργή ταχύτητα, χωρίς επεξεργασία. Ό,τι βλέπεις έχει γυριστεί έτσι. Το φίλμαρα ακριβώς όπως το παρουσιάζω, καθόλου μοντάζ. 

Ο ήχος του βίντεο - εγκατάσταση είναι επίσης ένα σημαντικό κομμάτι για το οποίο συνεργάστηκες με δύο αξιόλογους καλλιτέχνες.
Κάλεσα τον Νικόλα Τσαλίκη, έναν από τους λίγους πιανίστες που μπορεί να κάνει αυτό που λέμε extended piano, να μπει μέσα στο πιάνο. Έψαχνα έναν ήχο που να μην είναι μελωδία, αλλά να έχει παραχθεί από ένα μουσικό όργανο. Έτσι ο Νίκος μπήκε μέσα στο πιάνο και παρήγαγε το τελικό αποτέλεσμα με αλυσίδες, πριόνια, μπάλες. Μετά πήρα τη μουσική και την έκανα extended σε 400 καρέ, ακριβώς το ίδιο πράγμα με το βίντεο, για να δώσει γλώσσα στην εικόνας της βίας. Έπειτα κάλεσα την Άννα Παγκάλου που, εκτός από τη Σαββίνα Γιαννάτου, είναι η μόνη που ξέρω στην Ελλάδα να κάνει λαρυγγισμούς. Η φωνή της φεύγει από αυτό που θεωρούμε μελωδία. Της έδωσα 6 χαρακτήρες μέσα από το πλήθος να τους δώσει φωνή. Το έκανε σα να τραγουδάει σε slow motion γιατί έχει αυτή τη δυνατότητα, με έναν τρόπο που είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσεις ότι είναι φωνή και όχι μουσικό όργανο. Έτσι η φωνή της ήρθε αντί λόγου, χωρίς να γίνει extend. Ο τρόπος που δουλέψαμε όλοι ήταν με λογική documentation. Μας ενδιέφερε η αποτύπωση μίας πορείας. Μία πορεία αληθής χωρίς επεξεργασίες. 

Ο σκοπός σου ήταν να διαστείλεις το χρόνο; 
Με ενδιαφέρει η θέαση, πώς ο θεατής έρχεται αντιμέτωπος με γεγονότα σαν αυτά, τι πρέπει να κάνει και πώς πρέπει να τα βλέπει. Η εικόνα είναι παντού πλέον, είναι λοιπόν πάρα πολύ σημαντικό όταν δεν έχουμε εικόνες από τέτοια γεγονότα, να τις αναπαριστούμε, να τις παγώνουμε και να δείχνουμε στο θεατή πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε σε μία τέτοια συνθήκη και όταν λέω θεατή, εννοώ και την κοινωνία, τη δικαιοσύνη, την αστυνομία, την κυβέρνηση, τον θείο μου, οποιονδήποτε. Σε γεγονότα σαν αυτά που στο δικαστήριο θα πάρουν 15 χρόνια ακόμα –γιατί δυστυχώς στην Ελλάδα η δικαιοσύνη λειτουργεί πολύ αργά– θέλω να επισημάνω με αφορμή τη δολοφονία του Γρηγορόπουλου, ότι πρέπει να πατάμε παύση και να τα ξανασυζητάμε. Έχουμε διδαχτεί όταν κάτι παίρνει το δρόμο της δικαιοσύνης εμείς να σταματάμε ως πολίτες και θεατές να ασχολούμαστε, γιατί νομίζουμε ότι θα βρεθεί λύση, ενώ η ευθύνη να συνεχίσουμε την αναρώτηση – τι έγινε, τι θα γίνει, ποιος θα τιμωρηθεί, αν τιμωρηθεί, γιατί θα τιμωρηθεί - είναι δική μας. 

Δεν πιστεύεις ότι τέτοιου είδους γεγονότα πλέον τα ξεχνάμε πολύ πριν φτάσουν στη δικαιοσύνη; Μόλις γίνουν είδηση, ας πούμε. 
Αυτό το χωρικό «Ο έλληνας ξεχνάει γρήγορα» είναι αληθές και το χτίζουν και κάποιοι άνθρωποι. Τώρα με την τεχνολογία και τα μίντια είναι ακόμα πιο εύκολο να ξεχάσουμε, όχι μόνο εμείς οι Έλληνες, όλοι. Για αυτό οι άνθρωποι από τον καλλιτεχνικό χώρο ή από το χώρο της δημοσιογραφίας είναι πάρα πολύ σημαντικό να κάνουν δουλειές οι οποίες μιλάνε ουσιαστικά για ένα θέμα και να μη ψάχνουν να βρουν τη νέα είδηση. Η δολοφονία του Γρηγορόπουλου δεν είναι επικαιρότητα, έχει περάσει μία δεκαετία πλέον κι αν πας στα Εξάρχεια κανείς δεν ενδιαφέρεται πια, το θυμόμαστε μόνο στην επέτειό του. Τέτοια γεγονότα δεν πρέπει να τα ξεχνάμε, δεν μου αρέσει να δημιουργούμε επετείους και εορτές για να τα θυμόμαστε, δεν είναι κάτι εορταστικό. Κάπως λοιπόν πρέπει να τα βάλουμε στη συλλογική μνήμη. Αυτό το κενό έρχομαι να καλύψω. Και στην Ελλάδα, αλλά ιδιαίτερα στο εξωτερικό, πάρα πολλοί καλλιτέχνες έχουν φύγει από την ιδέα της τέχνης ως αίσθηση. Εμείς οι καλλιτέχνες έχουμε πλέον ένα πολύ σημαντικό ρόλο, καλούμαστε να καλύψουμε κενά που αφήνει η ιστορία, η πολιτική η κοινωνία και αν δεν τα καλύψουμε εμείς, δεν θα το κάνει κανένας άλλος. Σε μία εποχή ευμάρειας όλοι οι καλλιτέχνες δουλεύουμε με την ομορφιά, την άνοιξη, τα συναισθήματά μας, αλλά όταν ζούμε σε μία τέτοια κομβική ιστορική στιγμή, όπως τώρα που επιστρέφουμε πίσω στο μεσαίωνα ολοταχώς καθώς φαίνεται, το να παρουσιάζουμε τέχνη καθαρά αισθητική μού φαίνεται περίεργο. Είναι δύσκολες πορείες αυτές. Τέτοια έργα δεν τα υποστηρίζουν οι γκαλερί, τα μουσεία πρέπει να σκεφτούν και δεύτερη φορά για να φιλοξενήσουν ένα πολιτικό έργο.

Μιας και το αναφέρεις, πόσο δύσκολο είναι να αγγίξεις ένα πολιτικό γεγονός χωρίς να πάρεις ξεκάθαρη θέση; Δεν είναι πολύ λεπτή η γραμμή; 
Δεν παίρνω απόσταση, το ότι δεν παρουσιάζω αν είμαι υπέρ ή κατά, δεν σημαίνει ότι δεν παίρνω θέση. Σίγουρα κάνοντας αυτή τη δουλειά είμαι υπέρ στο να αναπροσδιορίσουμε την πολιτική και κοινωνική μας γραμμή. Αυτό πηγαίνει αυτομάτως κόντρα σε πολιτικές τοποθετήσεις. Το να πω είμαι δεξιός, είμαι αριστερός έχει χαθεί ούτως ή άλλως. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι να παραμείνω πολιτικός, γιατί η πολιτική είναι κάτι πολύ σημαντικό. Πρέπει όλοι να είμαστε πολιτικά εμπλεκόμενοι στην κοινωνία που ζούμε, από το καφέ της γειτονιάς, μέχρι τη μεγάλη εικόνα της κοινωνίας. 

Η «Αντιστολή» είναι το κομμάτι μιας τριλογίας με τίτλο «SYNTAGMA», στην οποία θα ασχοληθείς με δύο ακόμη δολοφονίες της σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, τις πολιτικές δολοφονίες των Καποδίστρια και Λαμπράκη. 
Με τη δολοφονία του Καποδίστρια η ελληνική ιστορία αλλάζει σελίδα εντελώς. Γινόμαστε αυτή η ευρωπαϊκή χώρα που όλοι ήθελαν να γίνουμε. Ακόμα δεν ξέρουμε ποιοι κρύβονταν πίσω από τη δολοφονία του. Μετά έρχομαι στον Λαμπράκη, έπειτα από τη δολοφονία του οποίου ήρθε η Χούντα. Τέλος, με τον Γρηγορόπουλο έρχεται αυτή η βία της κρίσης και προσωπικά πιστεύω ότι αν δεν είχε συμβεί η δολοφονία του, μπορεί να βλέπαμε μία κρίση χωρίς αυτή την έντονη σωματική βία στους δρόμους που ακολούθησε για περίπου μία 6ετία - 7ετία. 

Μία ακόμη πολιτική δολοφονία, ωστόσο, είναι και αυτή του Παύλου Φύσσα. Δεν σκέφτηκες να ασχοληθείς με αυτήν;
Είναι πάρα πολύ κοντά στη δολοφονία του Γρηγορόπουλου χρονικά και ίσως κοινωνικά και πολιτικά, έτσι το να καταπιαστώ και με αυτό είναι σαν να κάνω μία αντιγραφή της Αντιστολής. Δεν βρίσκω καλλιτεχνικό ενδιαφέρον και επίσης πιστεύω ότι ο Γρηγορόπουλος καλύπτει τη σύγχρονη εποχή. Επιπλέον, ο Φύσσας ήταν μια προσωπικότητα, δεν ήταν ένας απλός πολίτης, ήταν ένας άνθρωπος των τεχνών με πολύ δυνατή άποψη, οπότε το έργο του από μόνο του δημιούργησε αυτό που θα μπορούσα εγώ να κάνω. Δεν έχω λόγο συνεπώς. Όποιος θέλει μπορεί να ανατρέξει στη μουσική του και θα καταλάβει αμέσως ποιος ήταν, έχει αποδείξει τα πάντα μέσα από αυτή.

Ο τίτλος «Αντιστολή» τι ακριβώς συμβολίζει; 
Μου αρέσει πολύ να βγάζω καινούργιες λέξεις στις δουλειές μου και είναι η πρώτη φορά που κάνω λογοπαίγνιο με την ελληνική γλώσσα. Θέλησα να δημιουργήσω μια έννοια για την αντίπερα όχθη της εξουσίας. Φοράνε και οι αντιεξουσιαστές μία στολή και αν ναι, ποια είναι αυτή; Τα πιστεύω ενός εξουσιαστή τα ξέρουμε, ενώ ενός αντιεξουσιαστή είναι ποιο δύσκολο, γιατί δεν μπαίνουν σε παρενθέσεις και αγκύλες. Βεβαίως κλείνει και το μάτι σε έννοιες όπως η καταστολή, σε όλα αυτά. 

Πιστεύεις ότι περνάμε και σε μία εποχή που η βία γίνεται πιο συχνή; Όλο και πιο παρούσα; 
Πάντα υπήρχε βία, το ανθρώπινο γένος είναι από τη φύση του πολύ βίαιο. Τόσα χρόνια και ακόμα δεν έχουμε τελειώσει με τους πολέμους, είτε αυτοί είναι σε εθνικό επίπεδο, είτε σε κοινωνικό, σε εσωτερικό. Μας αρέσει η βία. Η εικόνα έρχεται να δείξει τη βία και βλέποντας τη, την αποδεχόμαστε. Έτσι θα την παράγουμε πολύ πιο εύκολα, χωρίς να την κρύβουμε. Οι μάσκες έπεσαν ήδη. Το να βγάλω ένα πιστόλι και να δολοφονήσω 30 άτομα, στην Αμερική είναι άλλη μία Τρίτη. Στην Ελλάδα το να βγεις έξω και να σε χτυπήσει κάποιος με ένα γκλοπ ή να σε μειώσει για τα κοινωνικά σου πιστεύω είναι κι αυτό ένα σημαντικό κομμάτι της βίας που το έχουμε αποδεχτεί πλήρως. Βλέπουμε μια εικόνα με ένα νεκρό παιδάκι σε μία παραλία και δεν κάνουμε τίποτα. Κλαίμε, κάνουμε share και το αποδεχόμαστε όλοι σα να μη συμβαίνει. Η εικόνα δυναμώνει και θα μας αλλάξει την τοποθέτηση. Αυτό προσπαθώ να πω λοιπόν με το έργο μου. Να προσέχουμε πώς δημιουργούμε και πώς βλέπουμε τέτοιες εικόνες. Μέσα από την αργή ταχύτητα επιθυμώ ο θεατής να σκεφτεί τη θέση του στην κοινωνία.

Info: 10 Ιουνίου – 29 Ιουλίου, 20:00 – 24:00, Πειραιώς 260 Α2