Ο 166ος Ντανταϊστής Θάνος Μούρραης – Βελλούδιος

Υπήρξε μια από τις πιο πολυσχιδείς και πρωτοπόρες προσωπικότητες στην Ελλάδα του 20ού αιώνα. Ως αεροπόρος, διακρίθηκε για τα κατορθώματά του στη Μικρά Ασία. Ως συνθέτης, υπήρξε ο άνθρωπος που «ξετούρκεψε τον ζεϊμπέκικο» κατά παραγγελία του Άγγελου Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ, στις Δελφικές Εορτές. Ως λαογράφος, ανέδειξε τις ρίζες της λαϊκής τέχνης - από τη φορεσιά μέχρι την κεραμική- και την απενοχοποίησε από το ταπεινό προφίλ της στα μάτια των αστικών κύκλων της εποχής. Υπήρξε δάσκαλος του Μάνου Χατζιδάκι και του Γιάννη Τσαρούχη, έγινε ακόμα και τραγούδι δια χειρός Διονύση Σαββόπουλου.

Με κεντρικό άξονα αυτόν τον άνθρωπο-ορχήστρα, που συνέλαβε την τέχνη αλλά και την ιστορία ως αέναο παιχνίδι και μια διαρκή δοκιμασία, το ΤΗΕ ΒΟΧ και ο ποιητής και καλλιτέχνης διαμέσων (intermedia) Δημοσθένης Αγραφιώτης προγραμματίζουν μια έκθεση και έναν κύκλο δράσεων- εκδηλώσεων με σκοπό να αναδείξουν ορισμένες πτυχές από το έργο του Θάνου Μούρραη- Βελλούδιου και μέσα από αυτό την τύχη της Πρωτοπορίας στην Ελλάδα.

Η Athens Voice ζήτησε από τους Δημοσθένη Αγραφιώτη και Φαίδωνα Χατζηαντωνίου να θυμηθούν τις μεγάλες στιγμές αυτού του μεγάλου Έλληνα.

Θάνος Βελλούδιος. Ο θρίαμβος της ανωνυμίας
Του Φαίδωνα Χατζηαντωνίου

Το προσωνύμιο «ο Πορθητής της Προύσας» απέκτησε ο 22χρονος Θάνος Βελλούδιος το 1917. Μεσούντος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου προσγειώνει το αεροπλάνο του μπροστά στην Τουρκική Σχολή Ευελπίδων, στην Προύσα, πετάγεται έξω, κατεβάζει την τουρκική σημαία από τον ιστό της, ανεβάζει στη θέση της την ελληνική και, ξαναπηδώντας μέσα, απογειώνεται προτού προλάβουν οι Τούρκοι να αντιδράσουν.

Ήταν αυτό το παράτολμο κατόρθωμα που μνημόνευσαν οι εφημερίδες καλύπτοντας την είδηση του θανάτου του 97χρονου Θάνου Βελλούδιου το 1992. Στα 75 ολόκληρα χρόνια που είχαν περάσει από την απίστευτη αυτή νεανική αποκοτιά, ο Βελλούδιος είχε καταπιαστεί με ένα σωρό άλλα θαυμαστά πράγματα που σημάδεψαν, όχι μόνο την ελληνική αλλά και την ευρωπαϊκή καλλιτεχνική ζωή, παραμένοντας εντούτοις άγνωστος, πέρα από μια δράκα μυημένων φίλων και γνωστών.

Ποιος ήταν, λοιπόν, ο Πορθητής της Προύσας; Εξαρτάται από την εποχή. Γεννημένος το 1895 ο Βελλούδιος, στα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα βρίσκεται στη Ζυρίχη, όπου συνδέεται με τον καλλιτεχνικό κύκλο των ντανταϊστών του θρυλικού «Καμπαρέ Βολταίρ»: Χούγκο Μπαλλ, Τριστάν Τζαρά, Μαρσέλ Ντυσάν, κ.ά.. Την ίδια εποχή στο Βερολίνο εκπαιδεύεται στην αεροπλοΐα και επιστρέφοντας στην Ελλάδα, από τους πρώτους Έλληνες αεροπλόους, κατατάσσεται στη Ναυτική Αεροπορία.

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920, όντας ακόμη σε ενεργό υπηρεσία, συνδέεται ο Βελλούδιος με το ζεύγος του Άγγελου και της Εύας Πάλμερ-Σικελιανού, οι οποίοι οραματίζονται την αναβίωση των Δελφικών Εορτών, αναζητώντας συνεργάτες, εραστές της παράδοσης που να πιστεύουν στη συνέχεια του ελληνικού πνεύματος από την αρχαιότητα ως τη νεώτερη εποχή. Τέτοιος είναι ο Βελλούδιος, ο οποίος συμμετέχει στις εκδηλώσεις φέρνοντας στρατευμένους νέους που τους σκηνοθετεί σε γυμνικούς αγώνες και τους διδάσκει τον αρχαιοελληνικό πολεμικό χορό, τον πυρρίχιο, ως ένα είδος γρήγορου ζεϊμπέκικου σε ρυθμό συγγενικό με τον απτάλικο, εμπνεόμενος από τη μουσική έρευνα του λόγιου συνθέτη, μουσικολόγου και πρωτοψάλτη Κωνσταντίνου Ψάχου, συνεργάτη των Σικελιανών στη μουσική επένδυση των Δελφικών Εορτών (1927, 1930).

Στην Ελλάδα τις επόμενες πέντε δεκαετίες ’30-’80 η αγάπη του Θάνου Βελλούδιου για την παράδοση εκδηλώνεται πληθωρικά με εκρήξεις χαρούμενης δημιουργικότητας που τρέφεται από τις ουσίες μιας βιωμένης από τον ίδιο παιχνιδιάρικης ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Η καλλιτεχνική και ερευνητική του φύση, δίχως επιστημονικοφανή προσποίηση αλλά με πανηγυριώτικη χαρά της ζωής, εκφράζεται σε πολλούς τομείς: λαογραφία, ανθρωπολογία και ενδυματολογία, φωτογραφία και κινηματογράφος, εικαστικά, μουσική σύνθεση. Αλλά παρόλο ότι εμφανίζονται δημόσια κάποια εκδοτικά και εικαστικά του πονήματα, ο Θάνος Βελλούδιος παραμένει άγνωστος στο πλατύ κοινό, μακριά από εκούσιες διεκδικήσεις δημόσιας αναγνώρισης. Όπως σε άβατο μυστικό, προσπελάσιμο μόνο σε κάποιους μυημένους, που ανάμεσά τους ξεχωρίζουν εμβληματικά ονόματα του νεοελληνικού πολιτισμού: Ανδρέας Εμπειρίκος, Μαρία Βοναπάρτη, Νάνος Βαλαωρίτης, Γιώργος Πανουσόπουλος, Γιάννης Τσαρούχης, Μάνος Χατζιδάκις.

Έχω την αίσθηση ότι ο Βελλούδιος αποζητούσε την ανωνυμία, όπως και οι Βυζαντινοί καλλιτέχνες που δεν υπέγραφαν τα έργα τους αφού πίστευαν ότι οι ίδιοι αποτελούσαν όργανα της βούλησης του Θεού. Πιστεύω ακόμη πως θα του άρεσε ο τρόπος που κάλυψαν τα ΜΜΕ τον θάνατό του, προβάλλοντας ως μοναδικό αξιομνημόνευτο στοιχείο ταυτότητας την πατριωτική αποκοτιά της Προύσας, έτσι όπως και ο μέγιστος ποιητής Αισχύλος μόνη άξια να χαραχτεί στον τάφο του θεώρησε τη μνεία της πολεμικής αρετής του στη μάχη του Μαραθώνα.

Βελλούδιος, Εμπειρίκος. Φιλία, τέχνη
Του Δημοσθένη Αγραφιώτη

Οι δράσεις και τα εκθέματα που παρουσιάζονται στο «The Box», από 17.4. μέχρι 17.5.2018, με τον τίτλο: «Θάνος Μούρραης – Βελλούδιος, ο 166ος ντανταϊστής» θα επιτρέψει (μεταξύ άλλων) να αναδειχθεί η φιλία και η συνεργασία ανάμεσα στις δυο ισχυρότατες παρουσίες στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας του προηγούμενου αιώνα. Οι τομές των διαδρομών των δυο ανδρών είναι πολλαπλές. Ήδη, κάθε διαδρομή είναι μια σύνθετη και πολύπλοκη πορεία στην πολιτιστικο–καλλιτεχνική επικράτεια της Ελλάδας στον 20ον αιώνα. Η πλήρης αποτύπωση των κοινών ενδιαφερόντων, των κοινών προσταγμάτων και των φιλικών – οικογενειακών τους σχέσεων απαιτεί μια συστηματική έρευνα. Το υλικό των εκθέσεων μπορεί να θεωρηθεί ως πρώτη σοβαρή ένδειξη της συμπόρευσης των δύο πρωτοπόρων της νεοτερικής τέχνης στη χώρα μας.

Οι φωτογραφίες που παρουσιάζονται με τον τίτλο: «Φροντίδα για τις σκιές. Μια σύμπραξη Βελλούδιου και Εμπειρίκου» συνθέτουν δυο σύνολα. Το πρώτο (περίπου 70 φωτογραφίες) σχετίζεται με τη φωτογράφιση των φαντασιομετρικών αντικειμένων του Βελλούδιου, των τέχνεργων δηλαδή που ο «ανεμοπόρος της φαντασίας» μορφοποιούσε ξεκινώντας από ευτελή υλικά (όπως κοχύλια, χρησιμοποιημένα προϊόντα, μεταλλικά εξαρτήματα…) και γράφοντας ένα κείμενο – σχόλιο ή δίνοντας έναν ευφάνταστο τίτλο με έντονες αποχρώσεις αρχαίας ελληνικής μυθολογίας.

Το υλικό αυτό αποτυπώνεται και στο βιβλίο του Βελλούδιου («Ελληνοκεντρική Φαντασιομετρική Τέχνη», Νεφέλη, Αθήνα, 1983). Το δεύτερο υλικό (αριθμητικά πιο περιορισμένο από το φαντασιομετρικό υλικό) που του δίνεται ο τίτλος «Τύρναβος», αποτελείται από φωτογραφίες που ο Εμπειρίκος πραγμάτωσε στη διάρκεια ταξιδιού τους στον Τύρναβο το 1952 για να φωτογραφίσουν τα δρώμενα της Καθαράς Δευτέρας. Όπως μας πληροφορεί ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, ο πατέρας του ταξίδεψε ειδικά γι’ αυτήν την αποστολή, από το Παρίσι. (βλέπε και www.thebox-athens.org).

Στο πνεύμα της «Φαντασιομετρίας», δηλαδή της αέναης μεταμόρφωσης των πραγμάτων (εικόνων, αντικειμένων, κειμένων, λέξεων…), ο Βελλούδιος κατασκευάζει τα «αισθητικά του προϊόντα» και ζητάει από τον Εμπειρίκο, όχι απλά να τα φωτογραφήσει αλλά σε συνεργασία και συν-εργία να τους αποδοθεί περισσότερο νόημα και να τους προστεθούν σημασίες και απολαύσεις με την πρόσθεση σκιών, με την αναδίπλωση ή τη μεγέθυνση του φωτογραφιζόμενου αντικειμένου και με το παιχνίδι των φωτοσκιάσεων. Επιπλέον, τα συνοδευτικά κείμενά του γραμμένα με τα ελληνικά από όλα τα στρώματα της ελληνικής γλώσσας, δημιουργούν και ένα τρίτο επίπεδο νοήματος και αλληλόδρασης. Η όλη διεργασία έχει χαρακτήρα επιτελεστικό, που εντέλει εγγράφεται σ’ ένα τριγωνικό σχήμα: αντικείμενο – φωτογραφικό σύνθεμα – κείμενο/σχόλιο/τίτλος. Μια τριαδική δομή για δυο χέρια – για δυο μυαλά που δούλεψαν για την πρωτοπορία στην Ελλάδα του 1900 – 2000. Βέβαια, οι πολλαπλές υποστάσεις του φαντασιομετρικού αντικειμένου παραπέμπουν στα αντικείμενα – φωτογραφίες του Μαν Ραίυ αλλά και στην ψυχαναλυτική θεωρία των συνειρμών και την αλυσίδα των σημαινόντων. Πάντως, η σύζευξη των προσπαθειών του ελληνοδίφη Βελλούδιου με αυτές του σουρεαλιστή/υπερρεαλιστή Εμπειρίκου, ως ποιητή και ως του πιο ενδιαφέροντος Έλληνα φωτογράφου του προηγούμενου αιώνα, έδωσε έργα μοναδικά στον παγκόσμιο ορίζοντα.

Ο Θάνος Μ.-Βελλούδιος (βλέπε, «Φαρφουλάς», ηο 18,07/2015, σελίδα 49) δήλωνε επίσημα ότι είναι και «λαογράφος». Επί 40 χρόνια σχεδόν εκπόνησε μελέτες σχετικά με την παρουσία των φαλλικών τελετών στη σύγχρονη Ελλάδα. Ήταν πεπεισμένος ότι το πνεύμα και το σώμα του Διονύσου εξακολουθεί να υπάρχει σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, κυρίως στα χωριά, και πρέπει να αναζητηθούν με επιμονή και συστηματικότητα . (Από αυτήν του την έρευνα, προέκυψε και το βιβλίο του «Ευγονία και άλλα τινά», στις εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 1995). Έτσι, η λαογραφική αποστολή στον Τύρναβο των δύο συμμαχητών της χειραφέτησης δείχνει τον τρόπο με τον οποίο αναζητούσαν τη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού – όχι μόνο στα κείμενα - αλλά και στις τελετουργικές και συμβολικές πρακτικές των νεο – Ελλήνων της επαρχίας. Οι φωτογραφίες δεν είναι μόνο εθνογραφικές φωτογραφίες τεκμηρίωσης του «μπουρανί» - τις μικροτελετές με τους φαλλούς, αλλά αποδίδουν τα συγκείμενα μετά από τα οποία οι δρώντες άντρες εν – πραγματώνουν τους σεξουαλικούς μύθους.

Οι σχέσεις μεταξύ των δύο νεοδιονυσιακών συνοδοιπόρων έχουν μ’ άλλες υποστάσεις. Ο Θ. Μ. Βελλούδιος δούλεψε στα τέλη του 1910 στα γραφεία των εφοπλιστικών επιχειρήσεων των Εμπειρίκων, που ήταν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος βοήθησε τον Βελλούδιο να βρει αυτήν την εργασία. Εξάλλου, ο Λεωνίδας Εμπειρίκος αποκαλεί τον Θάνο Μουρράη Βελλούδιο «δεύτερο πατέρα». Ο Θάνος – Μ. Βελλούδιος δούλεψε τόσο με τον Ανδρέα όσο με τον μικρό Λεωνίδα για να συν- διαμορφώσουν το βιβλίο» Καλλικάντζαροι» (βλέπε, Φαρφουλάς, τεύχος 18, Ιούνιος 2015, σελ. 48-87).

Ο Θάνος Βελλούδιος ισχυρίζεται ότι ο Ανδρέας Εμπειρίκος έγραψε την «Ενδοχώρα» όταν ο Θ.Μ.Β. του έδειξε το κόσμημα που είχε κατασκευάσει με διάφορες πεταλίδες (PATELLA GRAECIA) που συμβολίζουν το γυναικείο αιδοίο, ένα κόσμημα. Το τελευταίο, το θαύμασε ο Εμπειρίκος ως «ενδοσκοπική δημιουργία» και έτσι περιπλανήθηκε στην «Ενδοχώρα» του.

Μια γόνιμη σύμπραξη και μια θαυμάσια φιλία ικανές να στηρίξουν και να ξεπεράσουν τους εφήμερους βίους των πρωταγωνιστών.

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Εγκαίνια: 17 Απριλίου στις 20.00
Έκθεση Φωτογραφίας: «Φροντίδα για τις σκιές. Μια σύμπραξη Βελλούδιου και Εμπειρίκου», Διάρκεια: 17/04-17/05/2018
Θέμα-υλικό: Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην Ελβετία, ο Βελλούδιος είχε την ευκαιρία να μελετήσει το Ντανταϊστικό Κίνημα εν τη γενέσει του και αυτό τον επηρέασε βαθύτατα. Έτσι, με την επιστροφή του στην Ελλάδα, εισήγαγε την ιδέα της «Φαντασιομετρικής Τέχνης», σύμφωνα με την οποία «η Τέχνη οφείλει να πραγματοποιεί, με επιμελή διερεύνηση, την επισήμανση του πνεύματος του εσωτέρου πυρήνος, του σπέρματος και της ουσίας κάθε πράγματος, εμψύχου ή αψύχου, ή και ενός φαινομένου ή ιδέας». Στο πλαίσιο αυτής της avant garde θεώρησης πραγμάτων, ο Βελλούδιος κατασκεύασε μια σειρά αντικειμένων τα οποία ανέθεσε στον Ανδρέα Εμπειρίκο να καταγράψει φωτογραφικά, πειραματιζόμενοι παρέα πάνω στα αντικείμενα και τη σκιά τους. Στο πλαίσιο της έκθεσης θα παρουσιαστούν επιλεγμένες φωτογραφίες από αυτή τη συνεργασία. Οι φωτογραφίες ανήκουν στις συλλογές του Αντώνη Νταγκαδάκη και Λεωνίδα Εμπειρίκου. Στα εγκαίνια θα πραγματοποιηθεί επιτέλεση-διάλεξη (demonstra©tion) από τον Δ. Αγραφιώτη.

Βραδιά Μουσικής: «Ζέϋ - Μπέκ(χ)ικος», 19 Απριλίου, 20:30
Θέμα: Το 1930 ο Άγγελος Σικελιανός αναβιώνει για δεύτερη φορά τις Δελφικές Εορτές, και αναθέτει στον Θάνο Μούρραη Βελλούδιο να παρουσιάσει τον «Ζεϊμπέκικο». Ως έξοχος μελετητής της ελληνικής παράδοσης, ο Βελλούδιος συγκέντρωσε σπάνια ντοκουμέντα και επαναπροσδιόρισε τον «Ζεϊμπέκικο» ως έναν «πρωτοελληνικό, φρυγικό χορό», απελευθερωμένο από τη μέχρι τότε «ανατολίτικη» ταυτότητά του. Έτσι, συνδέοντας έναν λαϊκό αντρικό χορό από τα καπηλειά, με την ιστορική διαδρομή των Ελλήνων, συνέβαλε καθοριστικά στην απενοχοποίηση της λαϊκής κουλτούρας στους αστικούς κύκλους -και όχι μόνον- των Αθηνών. Στη μουσική βραδιά της 19ης Απριλίου, ο Ανδρέας Τσεκούρας με τους μουσικούς του αναλαμβάνουν να αναδείξουν τη μουσική εμβέλεια του Βελλούδιου και να παρουσιάσουν το Ζεϊμπέκικο όπως τον έγραψε ο Βελλούδιος αλλά και όπως τον μετέφρασαν οι μαθητές του Χατζιδάκις και Τσαρούχης, στη μουσική τους αλλά και με τον χορό τους. Θα γίνει αναφορά στον χορό του Τσαρούχη με τη συνοδεία Τσιτσάνη. Η παρουσίαση θα γίνει με μουσική, χορό και προβολή του ντοκιμαντέρ με το ζεϊμπέκικο χορό του Τσαρούχη ενώπιον του Τσιτσάνη.

Κινηματογράφος: Προβολή της ταινίας «Μανία» του Γιώργου Πανουσόπουλου, 26 Απριλίου, 20.30
Θέμα: Η εκκεντρική προσωπικότητα του Βελλούδιου προκάλεσε το ενδιαφέρον και των Ελλήνων κινηματογραφιστών με αποτέλεσμα τη συμμετοχή του σε μια σειρά ταινιών ανερχόμενων τότε ελλήνων σκηνοθετών (Π. Βούλγαρης, Τ. Λυκουρέσης, Γ. Πανουσόπουλος). Στο πλαίσιο της έκθεσης θα προβληθεί ενδεικτικά η «Μανία» του Γιώργου Πανουσόπουλου, ο οποίος είχε συνεργαστεί με τον Βελλούδιο και σε μία ακόμα ταινία του, το «Ταξίδι του Μέλιτος». Την προβολή θα προλογίσει ο Γιώργος Πανουσόπουλος ενώ προσκεκλημένοι θα είναι και οι Νίκος Ξυδάκης (συνθέτης της μουσικής της ταινίας) και Κώστας Γουδής (ηχολήπτης). Θα ακολουθήσει συζήτηση με τους συντελεστές της ταινίας και τους θεατές για τη ειδική και συνολική κινηματογραφική παρουσία του Βελλούδιου. Η ταινία προβάλλεται με την ευγενική παραχώρηση της ODEON.

Βραδιά συζήτησης και ανακοινώσεων: «Θάνος Μούρραης Βελλούδιος. Δελτίο (πρόσφατων) ευρημάτων», 2 Μαΐου, 20.30
Θέμα: Θα γίνει συζήτηση περί Βελλούδιου με θέμα τις διάφορες πτυχές του βίου και του έργου του σε αναφορά με το περιεχόμενο των εκδηλώσεων. Συντονιστής Συζήτησης: Δημοσθένης Αγραφιώτης. Συμμετέχουν: Λεωνίδας Εμπειρίκος, Λάκης Παπαστάθης, Αντώνης Νταγκαδάκης, Ερρίκος Σοφράς, Φαίδων Χατζηαντωνίου.

Συμπληρωματικό Υλικό Εκθεσης
Στο πλαίσιο της έκθεσης και καθ’ όλη τη διάρκειά της θα προβάλλονται επίσης:
- Το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ του Ευθύμη Δημητρίου «Οδός Σωτήρος Αριθμός 8» (1985) με άπαιχτο υλικό και επιτελέσεις/performances του Βελλούδιου, στο πατρικό του σπίτι στην «Πλάκα».
- Το αφιέρωμα που έκανε η εκπομπή «Παρασκήνιο» στις Δελφικές Εορτές με τίτλο «Αναβίωση του Αρχαίου Δράματος, Δελφικές Γιορτές 1927» σε σκηνοθεσία του Λάκη Παπαστάθη. Το υλικό προβάλλεται με την ευγενική παραχώρηση του σκηνοθέτη και της ΕΡΤ.
- Το πρωτότυπο artist book αλλά και φωτογραφίες από τα κείμενα Βελλούδιου-Τσαρούχη που περιέχονται σε αυτό το μοναδικό βιβλίο καλλιτέχνημα, και το οποίο προσέφεραν οι δυο τους στον Δ. Πικιώνη. Το βιβλίο εκτίθεται με την ευγενική παραχώρηση της κας Αγνής Πικιώνη.

Θάνος Μούρραης Βελλούδιος – ο 166ος Ντανταϊστής, από 17 Απριλίου έως 17 Μαΐου Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Δημοσθένης Αγραφιώτης
Διοργάνωση: ΤΗΕ ΒΟΧ (Δορυλαίου 12, Πλ Μαβίλη), Τηλ: 210 6463788, www.thebox-athens.org 
Οργανωτική Ομάδα: Δημοσθένης Αγραφιώτης, Λεωνίδας Εμπειρίκος, Ανδρέας Τσεκούρας, Μιχάλης Κατσόγιαννος, Μαρία Καραγιαννάκη.
Graphic & Multimedia Design: Ακριβή Κυριαζή, Σταυρούλα Ντονά, Κατερίνα Πρέκα
Απομαγνητοφώνηση και Επιμέλεια Συνεντεύξεων Βελλούδιου: Ελένη Πολυβίου