Ο Νίκος Βατόπουλος μιλά για την «Ανασκαφή στην Αθήνα»

Δημοσιογράφος, αθηναιογράφος αλλά και επίμονος περιπατητής, ο Νίκος Βατόπουλος γνωρίζει την Αθήνα εις βάθος, μέσα από μια διαθλαστική κατάκτηση του χώρου και του χρόνου. Τα κείμενά του γι’αυτήν, δημοσιευμένα στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», συνομιλούν με τα έργα 32 νέων ζωγράφων, «αναζητώντας την παραγωγή αισθήματος και σκέψης για την πόλη αλλά και την ίδια τη ζωγραφική διαδικασία», όπως σημειώνει ο ίδιος.

Με βασική εκ μέρους του στάση απέναντι στην πρωτεύουσα το χρονικό συνεχές ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, η έκθεση «Ανασκαφή στην Αθήνα» που φιλοξενείται στην αίθουσα τέχνης ena contemporary (Βαλαωρίτου 9γ') σε καλεί να ανακαλύψεις ή να επανανακαλύψεις πτυχές της πόλης που ακροβατούν ανάμεσα στο παρακμιακό και στο νέο που τώρα δημιουργείται.

Και δεν μιλάμε για έναν περίπατο τουριστικού ή νοσταλγικού τύπου, μια τέτοια ευκολία δεν αφορά την έκθεση παρά το γεγονός ότι το παρελθόν... φυγείν αδύνατον. Τίθενται ζητήματα πέραν της αισθητικής και της αρχιτεκτονικής, ζητήματα οικονομίας και φυσικά λειτουργικότητας. «Η Αθήνα είναι μια υπέροχη πόλη με συναρπαστικές δυνατότητες», λέει ο Νίκος Βατόπουλος και στη συζήτηση που είχαμε μας εξηγεί το γιατί.

Δεν είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς, γνωρίζοντας την έκταση της αθηναιογραφικής σας δραστηριότητας, πως τα κείμενα που «συνομίλησαν»με τα έργα που εκτίθενται στην «Ανασκαφή» επιλέχθηκαν με δυσκολία ανάμεσα σε άλλα. Ποιο ήταν το κριτήριο της επιλογής σας; (τόσο από πλευράς κειμένων όσο και εικαστικών έργων)
Πράγματι, για να ανταποκριθώ στο σκεπτικό της έκθεσης έπρεπε να επιλέξω 32 δημοσιευμένα στην «Καθημερινή» άρθρα μου ανάμεσα σε πολλές δεκάδες. Είναι όλα αθηναϊκοί περίπατοι από τη σειρά «Πτυχές», της κυριακάτικης στήλης στην εφημερίδα. Είχα στο νου να επιλέξω αφενός άρθρα που στο σύνολό τους να έχουν μία ποικιλία (γεωγραφική εντός των ορίων της Αθήνας όσο και τυπολογική, δηλαδή γειτονιές, σπίτια, παρατήρηση) και αφετέρου να εστιάσω σε κείμενα με ιδιαίτερη εικονοποιητική δύναμη. Αυτή η δεύτερη παράμετρος ήταν και η ισχυρότερη.

Ένα τέτοιο εγχείρημα θα περίμενε κανείς να αποπνέει μια νοσταλγία για το παρελθόν, αντίθετα διακρίνουμε στα κείμενά σας ένα σταθερό ερώτημα για την Αθήνα του μέλλοντος. Πιστεύετε ότι απασχολεί και τους κατοίκους της αυτή η σκέψη;
Θα ήθελα να απασχολεί περισσότερους κατοίκους της Αθήνας αυτή η διάσταση που θίγετε. Σαφώς υπάρχουν αρκετοί πολίτες που είναι συνειδητοποιημένοι και που ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την ιστορική διαδρομή της πόλης. Αλλά είναι βέβαιον ότι υπάρχει και ένα εξ ίσου σημαντικό έλλειμμα ενδιαφέροντος. Η άγνοια αντιμετωπίζεται. Η αδιαφορία όμως είναι πιο δύσκολη περίπτωση. Πάντως, η βασική εκ μέρους μου στάση απέναντι στην Αθήνα είναι το χρονικό συνεχές, ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, γιατί τουλάχιστον με αυτή τη θεώρηση του χρόνου, μπορώ να αντιληφθώ όχι μόνο τους κύκλους των γενεών αλλά και τη σχετικότητα των πραγμάτων. Είναι σημαντικό να αισθάνεται κανείς ταυτόχρονα σεμνός και τολμηρός απέναντι στην πόλη.

Υπάρχουν πάντως αρκετές ομάδες στα social media που ασχολούνται με το παρελθόν της πόλης μας, γνωρίζοντας μεγάλη απήχηση. Πού την αποδίδετε;
Τα οπτικά ερεθίσματα έχουν αυξηθεί στα κοινωνικά δίκτυα και πολλοί εκπλήσσονται βλέποντας την παλαιά μορφή της πόλης. Υπάρχει ένα χάσμα ακριβώς πάνω στο χρονικό συνεχές. Αλλά ο βασικότερος λόγος είναι η δυσαρμονία με το αστικό περιβάλλον, που έχει ενταθεί τα τελευταία χρόνια. Αυτή η παρακμή της πόλης, ως οικονομική μηχανή, ως μήτρα φαντασίας και ως στέγη εμπειριών, τροφοδοτεί αφειδώς την ανάγκη για οργάνωση ενός νέου φαντασιακού. Είναι μάλλον συγκυριακό αλλά αναπόφευκτα αυτή η αθηναϊκή περίοδος που διανύουμε θα συσπειρώσει μια νέα γενιά πολιτών που θα είναι περισσότερο υποψιασμένη για τα σύνθετα συστατικά μιας μητρόπολης, όπως είναι η Αθήνα.

Περπατάτε πολύ στην πόλη και απ’ ό,τι κατάλαβα συχνά σας συνοδεύει η φωτογραφική σας μηχανή. Στα κείμενά σας μάλιστα υπάρχουν ξεχωριστές αναφορές στους φωτογράφους της σύγχρονης Αθήνας. Τι νομίζετε πως κάνει σήμερα αυτούς που την περιδιαβαίνουν να την φωτογραφίζουν τόσο πολύ; 
Τα τελευταία 10-20 χρόνια ο αριθμός των ανθρώπων που φωτογραφίζουν με το κινητό, κυρίως, έχει εκτιναχθεί διεθνώς σε σημείο που κανείς στο παρελθόν δεν μπορούσε να διανοηθεί. Είμαστε σε σημείο κορεσμού αλλά η ανάγκη για το ωραίο, το ξεχωριστό και το αντικειμενικά ενδιαφέρον δεν θα καμφθεί ποτέ. Εχει γεννηθεί ένας νέος τύπου περιπατητή. Αναφέρομαι σε εκείνους που δεν αρκούνται σε στιγμιότυπα αλλά προχωρούν την αστική περιπλάνηση ως μία σύνθετη και μοναχική διαδικασία. Εκεί ανήκω και εγώ. Έχω χαρεί με τον μεγάλο αριθμό αυτών των περιπατητών στην Αθήνα, οι οποίοι μας έχουν δώσει και εξακολουθούν και μας δίνουν εξαιρετικές λήψεις της πόλης. Δεν θα έπρεπε να χαθεί αυτό το καλό υλικό.

Είναι γεγονός πως και πριν από την κρίση, δεν είχαμε μια τόσο καλή σχέση με την πόλη μας και, σε αντίθεση με άλλους κατοίκους ευρωπαϊκών πρωτευουσών. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πως μοιάζει να μην έχουμε μια διαχρονικά καλά «χωνεμένη» σχέση μαζί της, παρά το γεγονός της μάγευσης του ιστορικού παρελθόντος της. Γιατί συμβαίνει αυτό κατά τη γνώμη σας;
Η «προβληματική» σχέση των Ελλήνων με το αστικό περιβάλλον και τον δημόσιο χώρο υπάρχει από καταβολής ελληνικού κράτους. Τα έχουν όλα περιγράψει οι δημοσιογράφοι, οι χρονικογράφοι, οι ιστοριοδίφες αλλά και πλήθος λογοτεχνών από την εποχή του Όθωνα ως σήμερα. Απλώς κάθε γενιά έχει τον εγωισμό να πιστεύει ότι ζει καινοφανείς καταστάσεις. Η μεταβολή είναι συχνά μόνο σε επιμέρους χαρακτηριστικά ή έστω μπορεί κανείς να πει πως η ρίζα των προβλημάτων είναι διαχρονική. Ο Ελληνας είναι από τη φύση του ανυπότακτος και αυθάδης απέναντι στο σύνολο. Και η πόλη εκφράζει ένα σύνολο. Επιπλέον, ο Ελληνας δεν ενδιαφέρεται και πολύ για την ιστορία. Δεδομένων όλων αυτών μπορώ να πω ότι σήμερα υπάρχουν περισσότεροι συνειδητοποιημένοι, ευαίσθητοι ή μορφωμένοι Ελληνες απλώς έχει καταρρεύσει το θεσμικό πλαίσιο αλλά και η αντίληψη της κοινωνικής ιεραρχίας σε ό,τι αφορά την αυθεντία και τη γνώση. Αυτή είναι μια σημαντική διαφορά από το παρελθόν.

Ρίχνοντας μια ματιά στις «νέες βουβές διαρρήξεις μέσα στο σώμα της πόλης», τι νέο βλέπετε να γεννιέται αυτήν την εποχή;
Η Αθήνα αλλάζει κάθε μέρα, όπως συνέβαινε πάντα. Μπορεί να μην υπάρχει μία θεαματική μεταβολή που να σφραγίζει την καθημερινότητα της πόλης αλλά σαφώς υπάρχει διαρκής ροή. Τίποτε δεν είναι στατικό. Αυτό που βλέπω να γεννιέται είναι η ανάγκη επανάκτησης της πόλης από μια νέα γενιά κατοίκων της Αθήνας. Απλώς αυτή η τάση δεν μπορεί ακόμη να καταλάβει όλη την πόλη και να την αλλάξει ριζικά καθώς την αντιμάχονται αντικειμενικά εξαιρετικά αρνητικές συνθήκες. Αυτές είναι: η αποθάρρυνση της επιχειρηματικότητας με την υψηλή φορολογία (οι πόλεις είναι οικονομία, οι πόλεις πρέπει να πλουτίζουν) και η έλλειψη κοινωνικής συνοχής στις παλιές συνοικίες σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη διαμερισμάτων, κτιρίων, τετραγώνων. Δεν συγκινούμαι και τόσο με την τουριστική ανάκαμψη της Αθήνας. Με χαροποιεί βεβαίως αλλά θεωρώ ότι υπό τις παρούσες συνθήκες είναι συγκυριακή. Ο,τι ανεβαίνει, πέφτει. Και το αντίθετο. Η Αθήνα πρέπει να φτιάξει τη ζωή της στο κέντρο και στις συνοικίες, με στόχο την καθημερινότητα. Από εκεί θα ξεπηδήσουν όλα τα καλά.

Γράφετε επίσης για την «αστική συνοχή» αλλά και την «αίσθηση της αστικής αειφορίας που λείπει». Πώς ακριβώς επιδρά αυτή η έλλειψη στη σύγχρονη Αθήνα;
Η Αθήνα ασφυκτιά οικονομικά. Είναι πόλη ανελεύθερη. Η Ελλάδα γενικά είναι ουραγός σε όλους τους δείκτες οικονομικής ελευθερίας. Αυτό το μείζον πρόβλημα συμπιέζει και αποχυμώνει την πόλη. Δημιουργεί όψεις καταθλιπτικές και στενή αίσθηση ζωής. Η Αθήνα πρέπει να γεμίσει με μόνιμους κατοίκους. Υπάρχει μια τάση, αλλά όχι αυτή που χρειάζεται η πόλη. Χρειάζονται τομές, τόλμη, αυτοκριτική. Η πόλη, κάθε πόλη, χρειάζεται διπλή ανάπτυξη. Από τη μια, να καλλιεργείται η εικόνα της πρωτεύουσας, να υπάρχει ιστορικό κέντρο πλήρες συμβολισμών και δημοσίων χώρων, και από την άλλη να υπάρχει χειρουργική επέμβαση στη γειτονιά. Οσο σαπίζουν οι ιστορικές συνοικίες της Αθήνας δεν μπορώ να είμαι αισιόδοξος. Παρόλα αυτά δεν έχω χάσει την πίστη μου στις τεράστιες δυνατότητες της ελληνικής πρωτεύουσας.

Αναφέρεστε σε καλλιτέχνες του παρελθόντος που ζωγράφισαν την πόλη, αλλά και προσπαθείτε να φανταστείτε την εντύπωση που θα προκαλεί στους μελλοντικούς κατοίκους της η εικαστική της αποτύπωση από τους σημερινούς. Υπάρχει άραγε μια νοητή γραμμή που συνδέει τις διαφορετικές γενιές, αλλά και τις διαφοροποιεί;
Ολα ενώνονται και όλα διαφοροποιούνται. Η νοητή γραμμή, ο άξονας, είναι η πολιτισμική αυτοσυνειδησία, το άυλο εκτόπισμα της πόλης, που είναι διάφορο από την απτική διαμόρφωσή της. Γι' αυτό μπορεί κάποιος να είναι στην Ομόνοια όπως είναι σήμερα αλλά να νιώθει τους κραδασμούς του ιστορικού «γεωφυσικού» τοπίου, με όλες τις καταιγίδες και τις ξηρασίες που το έχουν πλήξει. Η αντίληψη της πόλης συμβαίνει σε ένα χώρο έξω από τον τρέχοντα χρόνο γι' αυτό και πάντα αναλογίζομαι τους Αθηναίους του 2070 και του 2150 όταν θα βρίσκουν όσα συζητάμε σήμερα.

Πώς θα υπερκεράσουμε, αλήθεια, την αδιαφορία απέναντι σε όσα μας κληρονομήθηκαν;
Οσο σημαντικό και να είναι το κοινωνικό πρόταγμα και οι συλλογικές αναγνώσεις, που δεν τις υποτιμώ, άλλο τόσο σημαντική, και ακόμη περισσότερο, είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να προχωρήσει τον εαυτό του μπροστά ως μία πλήρης ηθική και υλική οντότητα με συνείδηση του τόπου και της πορείας. Για μένα κάθε άνθρωπος πρέπει να τείνει προς δύο στόχους, το σθένος και την καλλιέργεια. Την ηθική συγκρότηση και τη διαρκή ανάγκη για δημιουργία. Δημιουργία μπορεί να είναι τα πάντα.

Θα ήθελα ακόμα να σας ρωτήσω το εξής, μια και κάνετε αρκετές σινεφιλικές αναφορές στα κείμενά σας: γιατί επιλέγετε τους συγκεκριμένους σκηνοθέτες; (Βισκόντι, Φελίνι)
Τους έχω αναφέρει σποραδικά είναι η αλήθεια λόγω της μεγάλης θεατρικότητας στην αισθητική κατανόηση του κόσμου την οποία επιχείρησαν. Αν δει κανείς την πόλη ως μία σκηνή θεάτρου, με ψευδαισθητικές εναλλαγές και εικόνες που τείνουν προς την οφθαλμαπάτη, θα διαπιστώσει ότι η πρόσληψη ενός αστικού δράματος, όπως είναι η ζωή σε μια μεγαλούπολη, έχει ανάγκη τη φαντασία και τη διαρκή ανατροφοδότηση.

Πιστεύετε ότι πάντα υπάρχει χρόνος για να κερδίσουμε τη «χαμένη συνταγή της ζωντανής χρήσης της πόλης μας»;
Όλα είναι στο χέρι μας, ως ένα σημείο. Θεωρώ ότι η ζωή έχει ευκαιρίες, οι οποίες όμως δεν προσφέρονται. Δημιουργούνται. Ετσι και η ζωή στην πόλη μπορεί να είναι το άθροισμα των ευκαιριών που γεννήθηκαν και των ιδεών που χάθηκαν από οκνηρία, άγνοια ή ολιγωρία. Ολα κρίνονται αλλά τίποτε δεν χάνεται. Απλώς μεταβάλλονται οι συνθήκες. Η Αθήνα είναι μια υπέροχη πόλη με συναρπαστικές δυνατότητες. Χρειάζεται πολλή δουλειά, πολλή σκέψη και πολλή αγάπη. Και σαφώς σκληρή αυτοκριτική.

Η έκθεση είναι μία παραγωγή της kaplanon Galleries/ ena contemporary σε συνεργασία με τον δημοσιογράφο Νίκο Βατόπουλο. Συμμετέχουν οι εικαστικοί: Δημήτρης Αγγελόπουλος, Γιάννης Αδαμάκης, Δημήτρης Αναστασίου, Καλλιόπη Ασαργιωτάκη, Ειρήνη Βογιατζή, Μαρία Γιαννακάκη, Στέφανος Δασκαλάκης, Μαρία Διακοδημητρίου, Ειρήνη Ηλιοπούλου, Μηνάς Καμπιτάκης, Νίκος Κρανάκης, Δημήτρης Κρέτσης, Νίκος Λεοντόπουλος, Βασίλης Λιαούρης, Καλλιρρόη Μαρούδα, Τίμος Μπατινάκης, Γεύσω Παπαδάκη, Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος, Βασίλης Παπανικολάου, Φάνης Παρασκευουδάκης, Βασίλης Πέρρος, Αχιλλέας Πιστώνης, Αχιλλέας Ραζής, Γιώργος Σαλταφέρος, Βασίλης Σούλης, Αντώνης Στάβερης, Αντώνης Τσακίρης, Βιργινία Φιλιππούση, Βασιλική Φίλου, Κατερίνα Χαδουλού, Αθηνά Χατζή, Τάσος Χώνιας.

Δείτε πληροφορίες για την έκθεση το Guide της Athens Voice