Αφροδίτη Παναγιωτάκου: Μεγάλωσα με το σύνδρομο της επίδοσης

Προκειμένου να περιγράψω την είσοδο της Αφροδίτης Παναγιωτάκου στο γραφείο της στη Στέγη, όπου και η συνάντησή μας, μπορώ να χρησιμοποιήσω μόνο το ρήμα «όρμησε» και μάλιστα με θριαμβευτικές ιαχές για τη νίκη της ΑΕΚ. Πριν ξεκινήσουμε, πρόλαβε να δώσει οδηγίες για τρία projects στους συνεργάτες της. Καθώς τα συναισθήματα είναι ο κεντρικός άξονας του φετινού προγράμματος στη Στέγη μπήκε στα βαθιά. Αφού στάθηκε σε μια φωτογραφία των παιδιών της (Γιασμίν και Ιζαμπέλλα) και μίλησε όπως μόνο μια περήφανη-για-τα-παιδιά-της μάνα μιλάει, έκανε ένα άλμα στο χρόνο εξαιτίας μιας άλλης φωτογραφίας που δείχνει «τα τρία αδέλφια. Με τον αδελφό μου Άγγελο έχω τρία χρόνια διαφορά κι αυτός από τη μικρή αδελφή μας Χριστίνα, εννιά. Με τον Άγγελο μεγαλώσαμε με τον ίδιο τρόπο, η αδελφή μας –και επειδή οι γονείς μας χώρισαν όταν αυτή ήταν δώδεκα– έζησε πιο ελεύθερη εφηβεία».

Που σημαίνει ότι εσείς μεγαλώσατε σε πιο αυστηρό καθεστώς;

Πολύ, όμως. 

Συντηρητικοί γονείς;

Όχι. Ούτε πολιτικά, ούτε γνωστικά –τεράστιο εύρος η παιδεία τους–, ούτε κοινωνικά. Η μητέρα μου μού έχει διηγηθεί πως ο πατέρας της έβαζε τη γιαγιά μου να μαγειρεύει τηγανητό χέλι τη Μεγάλη Παρασκευή, ώστε να μάθει να αδιαφορεί για το τι μπορεί να σκεφτεί η γειτονιά ως προς τη χριστιανική πειθαρχία της οικογένειας. Απλώς, ο πατέρας μου ήταν πολύ αυστηρός. Δεν υπήρχε περίπτωση να μου περάσει από το μυαλό να γίνω καπνίστρια, ή να αργήσω περισσότερο από τη συμφωνημένη ώρα! Κι ας ήταν οι μουσικές που άκουγα ή οι παρέες μου μακριά από ό,τι ορίζεται ως «καθώς πρέπει». Για τον πατέρα μου δεν υπήρχε μεγαλύτερη ύβρις από την τεμπελιά, οπότε ούτε τα Σαββατοκύριακα δεν ξυπνούσαμε αργά. Τώρα που το σκέφτομαι, δεν θα κινδύνευε η πνευματική μας ενάργεια αν χαλαρώναμε κατά τι περισσότερο. Από πολύ μικρά παιδιά, όμως, και οι δύο γονείς μάς έδειξαν ότι δεν πρέπει να μπερδεύουμε το προνόμιο με το δικαίωμα, μας έμαθαν την αξία του κόπου αλλά και της προσωπικής ευθύνης.  Όχι με λόγια, με το παράδειγμα. 

Δεν επαναστατήσατε ποτέ;

Πίστευα ότι κάπως έτσι μεγάλωναν και τα άλλα παιδιά, οπότε δεν με έπνιγε η ανάγκη για επανάσταση. Μάλλον είχα τη δέουσα υπομονή. Φεύγοντας για να σπουδάσω συνειδητοποίησα πως, όχι, δεν μεγαλώνουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο. Επιπλέον, η λέξη επανάσταση κυκλοφορούσε στο σπίτι μας μέσα από τα βιβλία ή ως πολιτική ιδέα. Μικρή νόμιζα ότι και στα άλλα σπίτια τα θέματα συζήτησης είχαν να κάνουν με τον Ρήγα Βελεστινλή, τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ή με το γιατί –βάσει των νόμων της φυσικής– το χρώμα του ήλιου στη δύση του δεν είναι πάντα ίδιο. Εντάξει, μπορώ να πω ότι μεγαλώσαμε με το σύνδρομο της επίδοσης, που αφορούσε, όμως, το βαθμό της προσπάθειας. Τον πατέρα μου δεν τον αφορούσε αν είχα 19 στη Φυσική –αναφέρομαι ειδικά στη Φυσική γιατί ήταν το αντικείμενό του και καθόλου το δικό μου–, αλλά αν μπορούσα να δώσω τον ορισμό της ροπής και της ταλάντωσης. Αν αγνοούσα τα βασικά, ο καλός βαθμός ήταν λόγος αμφισβήτησης του εκπαιδευτικού συστήματος. Το βιβλίο στο χέρι, πάντως, ήταν η ασπίδα που μας εξασφάλιζε ιδιωτικότητα και ελευθερία. Όλοι σέβονταν το «ιερό» δικαίωμα του διαβάσματος. Οπότε, ήταν και ο ευκολότερος τρόπος για να βρίσκεις την ησυχία σου. Νιώθω τυχερή που μεγάλωσα τελικά σε ένα τέτοιο, «ιδιόρρυθμο» περιβάλλον. Έμαθα από νωρίς να είμαι περίεργη για τα πάντα και να με νοιάζει η σχέση με τους ανθρώπους μου. Αν μη τι άλλο, αγαπιόμασταν και αγαπιόμαστε πολύ. 

Είχατε αφίσες στο δωμάτιό σας;

Κάποια στιγμή είχαμε βάλει μια αφίσα του Τζον Μακ Ενρό, του μονίμως θυμωμένου θρύλου του τένις. Διόλου τυχαίο. Τεχνική, προσωπικότητα, υπέρβαση ορίων. Με έναν τρόπο, είχα μάθει να ζω σύμφωνα με τους κανόνες αλλά και το αξιακό σύστημα που όριζαν οι γονείς μου ή που περίμεναν από εμένα. Από την άλλη, όταν γνωρίζοντας την αγάπη μου για τη μουσική –έπαιζα από πολύ μικρή πιάνο–  ανακοίνωσα πως δεν θα δήλωνα στις πανελλήνιες μόνο μουσικολογία, αλλά και νομική, οι γονείς μου αντέδρασαν. Όχι κάτι τρομερό. Ήθελαν να υποστηρίξουν το δρόμο στον οποίο εντόπιζαν το πάθος μου. Τελικά, νομίζω ότι οι ιδέες μου είναι κοντά στις δικές τους. Απλώς, ο τρόπος που τις εκφράζω διαφέρει.

Σας τιμωρούσαν;

Μόνο με το βλέμμα. Αχ, αυτό το βλέμμα! Δεν έπαιζε το «δεν θα βγεις από το δωμάτιό σου», γιατί ούτως ή άλλως δεν έβγαινες (γέλια). Κοιτάξτε, σήμερα, μη ζώντας ο πατέρας μου μετά το δυστύχημα, ακόμη χτίζω τη σχέση μου μαζί του. Στα εγκαίνια της έκθεσης των «Συναισθημάτων» με πλησίασε ένας κύριος για να μου πει: «Γνώριζα τον πατέρα σας. Θέλω να ξέρετε ότι ο πατέρας σας ως άνθρωπος ήταν εξαιρετικός και ως μάνατζερ ήξερε να παίρνει από εμάς το καλύτερο». Αυτή η φράση ταιριάζει στην ανάμνησή μου.  

Αναγνωρίσατε τον πατέρα σας σε κάποιο έργο;

Μεμονωμένα στοιχεία του έχω αναγνωρίσει σε ρόλους ή λογοτεχνικούς ήρωες. Όλοι οι πατεράδες κατακτούν μια «ηρωική» θέση στο νου των παιδιών τους. Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι τον είδα στην... αρχιτεκτονική της λακωνικής Μάνης – από εκεί καταγόταν, αν και δεν πήγε ποτέ. Η δωρική αυστηρότητα, η ευθύτητα, η οικονομία στις λέξεις, τα έντονα συναισθήματα σφαλισμένα σε σκληρούς τοίχους, ήταν όλα εκεί. Σαν να μου εξήγησε πολλά ο τόπος αυτός. Έτσι κι αλλιώς, όμως, δεν μπερδεύω την πληθωρικότητα με το συναισθηματισμό, ούτε τις δηλώσεις με την ουσία. Οι ανθρώπινες σχέσεις χτίζονται με άρρητα υλικά.    

Εσείς πάλι καμία σχέση με δωρική αυστηρότητα. Εδώ υπερισχύουν τα χαρακτηριστικά της μητέρας σας;

Έχω κι από αυτή. Είναι οικογενειακό μας χαρακτηριστικό ο συγκερασμός των ασυγκεράστων. Η μητέρα μου ήταν και παραμένει ένας απίστευτα έντονος, γενναιόδωρος, βαθιά συναισθηματικός άνθρωπος. Είναι φοβερή γυναίκα και ωραία μάνα. Αυτή τη στιγμή διδάσκει στο Βελίκο Τίρνοβο της Βουλγαρίας (σ.σ. είναι πανεπιστημιακός). Η μητέρα μου ήταν και είναι ο πιο προοδευτικός άνθρωπος της οικογένειας. 

Είστε πάντοτε τόσο σαρωτική;

Όταν βλέπω τη μητέρα μου λέω ότι εκείνη είναι σαρωτική κι εγώ το πρόβατο (γέλια). Κατεβάζω πολύ εύκολα ταχύτητες και περνάω χρόνο μιλώντας ελάχιστα. Όταν έφυγα από το σπίτι για να σπουδάσω ο πατέρας μου είχε πει «αυτό το κορίτσι γεννήθηκε, μεγάλωσε και έφυγε από το σπίτι χωρίς να καταλάβουμε τίποτα». Μου αρέσει η σιωπή. 

Από μικρή θέλατε να γίνετε ένα είδος πολιτιστικού μάνατζερ;

Ήξερα ότι ήθελα να βρίσκομαι στο χώρο της Τέχνης χωρίς να είμαι καλλιτέχνης. Ευτυχώς, κατάλαβα νωρίς πως ποτέ δεν θα γίνω η θηλυκή εκδοχή του Evgeny Kissin. Είναι σκληρή η δουλειά του δημιουργού, και απίστευτα μοναχική. Εδώ, περιστοιχίζομαι συνέχεια με ανθρώπους και είναι έντονη η αίσθηση της ομάδας. Θέλω να δουλεύω μέσα σε ομάδες, όπως και να γνωρίζω ενδιαφέροντες ανθρώπους. Είμαι εδώ που επιθυμώ.

Δεν είναι πρόβλημα όταν ανακαλύπτετε ότι οι ενδιαφέροντες καλλιτέχνες δεν είναι και τόσο ταλαντούχοι ως άνθρωποι;

Κρατάω την πλευρά που μου ταιριάζει. Δεν είναι όλες οι σχέσεις ίδιες, ούτε γίνομαι φίλη με όλους. Όμως στην επιλογή στενών συνεργατών δεν ανέχομαι τον κωλοπαιδισμό, ακόμα κι αν πρόκειται για κάποιον πανέξυπνο άνθρωπο. Το ηθικό κομμάτι για μένα είναι πολύ σημαντικό. Έτσι κι αλλιώς, με ενδιαφέρει περισσότερο η δικαιοσύνη από την ισοπεδωτική καλοσύνη. 

Ποιο είναι το πιστεύω σας που απηχεί και στις επιλογές σας;

Η ανθρωποκεντρική κοινωνία δικαίου. 

Η Στέγη παράγει κουλτούρα;

Όχι, μόνο. Μεταξύ μας λέμε «εμείς αυτό που θέλουμε είναι όχι μόνο να παράγουμε κουλτούρα, αλλά και να την αλλάζουμε», να αναρωτιόμαστε ως προς το τι και πώς σκεφτόμαστε, δηλαδή. Μια παράσταση μπορεί να σε κάνει να ευχαριστηθείς αλλά και να σκεφτείς. Είναι δύο έννοιες που δεν τις αντιμετωπίζουμε ως αντίθετες. Θέλουμε να συνδέουμε ανθρώπους και ιδέες. Δεν διδάσκουμε, ούτε προσηλυτίζουμε. Λέμε ιστορίες, επί και εκτός σκηνής, προκαλούμε και συμμετέχουμε στη συζήτηση για το τι συμβαίνει μέσα μας και γύρω μας, αναζητούμε την έκπληξη. Η απόλαυση δεν είναι συνώνυμο της αποχαύνωσης και η σκέψη δεν είναι εχθρός της ευδαιμονίας. «Don’t be shy» γράφει η ζώνη στη στολή των ταξιθετών. «Μη ντρέπεσαι». Μη ντρέπεσαι να νιώθεις, να σκέφτεσαι, να είσαι αυτό που είσαι. Η Στέγη δεν είναι απλώς ένα κτίριο, όπου συμβαίνουν αξιόλογα καλλιτεχνικά γεγονότα. Θέλουμε να είναι σημείο συνάντησης ανθρώπων και ιδεών, ένα σπίτι για τις περιπέτειες της σκέψης και των συναισθημάτων. 

Υπάρχει κάτι που διαφοροποιεί το φετινό πρόγραμμα της Στέγης σε σχέση με τα προηγούμενα;

Από πλευράς σχεδιασμού το διαφοροποιεί σε κάτι που θα φανεί σε δύο και τρία χρόνια από τώρα και έχει να κάνει με τον ψηφιακό κόσμο – δεν αναφέρομαι μόνο στην εξαιρετική έκθεση Sci-Fi ή σε κάποιες παραστάσεις. Ο Πρόδρομος Τσιαβός, που είναι υπεύθυνος της ψηφιακής ανάπτυξης στη Στέγη με την ομάδα του, δουλεύουν σε αυτό που λέμε ανοιχτή πρόσβαση είτε έχει να κάνει με το περιεχόμενο είτε με το λογισμικό είτε με το σχεδιασμό. Σε αυτό το πλαίσιο θέλουμε το περιεχόμενό μας, σε περίπτωση που το επιτρέπουν τα δικαιώματα, να μπορεί ο άλλος να το «κατεβάζει» ώστε να το χρησιμοποιήσει, αρκεί να λέει από πού το πήρε και ότι θα το διαθέσει κι αυτός μετά. Όλο αυτό θα βοηθήσει ώστε να δημιουργηθούν συνδημιουργοί και μέσα από το χώρο των θεατών. Από εκεί και πέρα, θεωρώ ότι οι φετινές παραγωγές θα προκαλέσουν όντως ισχυρά συναισθήματα. Όταν έχεις στο πρόγραμμά σου τον Konstantin Bogomolov, τον Akram Khan ή τον Wael Shawky, τον Ευθύμη Φιλίππου, τη Σοφία Μαραθάκη, τον Δημήτρη Καραντζά, τη Λένα Κιτσοπούλου, την Τζένη Αργυρίου, το Trio του Brad Mehldau, τη Sun Ra Arkestra μεταξύ άλλων, πώς να μη θέλεις να ξεκινήσει η χρονιά;  

Ποια ανάγκη οδήγησε ώστε να αναλάβετε ένα ρόλο που δεν υπήρχε μέχρι πρότινος, αυτόν της Διευθύντριας Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση;

Συνδέουμε τα κομμάτια που απαρτίζουν το Ίδρυμα Ωνάση, συνολικά. Το θυγατρικό μας στις ΗΠΑ, τη Στέγη, τους 7.500 χιλιάδες υπότροφους και, τελικά, όλο το οικοσύστημα που συνιστά το Ίδρυμα. Ο ρόλος μου είναι να μεταφέρω όλα τα μηνύματα των ξεχωριστών ομάδων για να γίνει η σύνδεση και να εκφράσω την πολιτική και τη στρατηγική μας. Το στοίχημα είναι διεθνές και πρέπει να το υπηρετήσουμε με τον καλύτερο τρόπο. Τα αποτελέσματα θα φανούν στο άμεσο μέλλον. Υπάρχει μια λέξη στην οποία πιστεύουμε πολύ: διαδικασία. Η εμμονική σχέση με το χειροπιαστό αποτέλεσμα αδικεί και περιορίζει τις δημιουργικές διαδρομές. Επενδύουμε, λοιπόν, στη διαδικασία, στην έρευνα, στη μελέτη, στον πειραματισμό. 

Πόσες φορές χτυπάει το τηλέφωνό σας όπου σας ζητούν να μεσολαβήσετε για μια υποτροφία;

Ελάχιστες, γιατί δεν έχει κανένα νόημα. Οι υποτροφίες είναι απολύτως αξιοκρατικές και δεν χωρούν καμία διαμεσολάβηση. 

Από την άλλη, πώς διαχειρίζεστε όσους σας πουλούν μια δήθεν φιλία;

Μεγάλα παιδιά είμαστε και το καταλαβαίνουμε. Πού και πού παρασύρεσαι βέβαια, και μετά παραφράζεις τον Πεσόα «μα αφού αυτό που φαίνεται αυτό είναι», εσύ γιατί την πάτησες; Μπορεί να είσαι ευάλωτος σε κάποια φάση της ζωής σου και να βρεθεί κάποιος που να ανταποκριθεί στις ανάγκες σου κι εσύ να πεισθείς για τις προθέσεις του. Ε, και τι έγινε; Κάποιες φορές ξοδεύεσαι, αλλά τελικά το θέμα είναι να μη φοβάσαι να δίνεσαι. Κι αν χρειάζεται να ξεκαθαρίσεις το εσωτερικό σου τοπίο, δες πώς φέρεται κανείς σε κάποιον τρίτο, δες τον μέσα στην ομάδα. Βοηθάει η απόσταση. Καθαρίζει το βλέμμα. Δεν ξέρω αν πρέπει να το λέω, αλλά σημαντική μονάδα μέτρησης της τύχης μου είναι οι φίλοι μου. Ο σύντροφός μου, άλλωστε, είναι και ο καλύτερός μου φίλος. Τα αδέρφια μου, οι στενές μου φίλες, είναι οι άνθρωποι που με καταλαβαίνουν, με συναισθάνονται, και με κάνουν να τιμώ τα βασικά, που δεν είναι αυτονόητα. Είναι μεγάλη πολυτέλεια να μπορείς να εκτεθείς άφοβα στους ανθρώπους που αγαπάς.

Ποιο είναι το δικό σας Rosebud;

Ίσως να το έζησα φέτος το καλοκαίρι και όχι όταν ήμουν παιδί. Βρεθήκαμε οικογενειακώς για λίγες ημέρες στα Γιάννενα. Και μετά, οικογένεια και συνεργάτες, πήγαμε στο Πάπιγκο – κάθε Αύγουστο για λίγες ημέρες πάμε με τους συνεργάτες σε ένα μέρος της Ελλάδας για να κάνουμε ελεύθερες συζητήσεις για τα μελλοντικά σχέδια. Είδα τους ανθρώπους με τους οποίους μοιράζομαι το ίδιο γραφείο, μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου που συνήθως συναντώ στη Νέα Υόρκη, να περπατούν στο Ιτς Καλέ, να συγκινούνται στη συναγωγή και να βαδίζουν στον παραλίμνιο των Ιωαννίνων. Καταλήξαμε στο εξοχικό μας σπίτι, στο Ιόνιο, κάπου μεταξύ Πρέβεζας και Πάργας. Έζησα τη συγκίνηση τού να βλέπω τα μέχρι τώρα ασύνδετα κομμάτια της ζωής μου να ενώνονται. Ο Δημήτρης Χατζής της μητέρας μου, με το Brooklyn, την Αλεξάνδρεια, τα παιδιά μου, τους συναδέλφους μου. Όταν είδα τη μικρή μου κόρη να τυλίγεται με την πετσέτα που με τύλιγε η μητέρα μου μετά το μπάνιο στη θάλασσα, ή τη μεγαλύτερη κόρη μου να κοιμάται στο παιδικό μου κρεβάτι, όλα έδεσαν. Σταθήκαμε, θυμάμαι, με το αυτοκίνητο που μας μετέφερε, για μια στιγμή έξω από το σπίτι μου στα Γιάννενα. «Να, εδώ», είπα. Και θυμάμαι τον Χρήστο Καρρά να με ρωτάει πώς αισθάνομαι. Ήξερε, ήδη, την απάντηση. Rosebud.

Ιnfo: H Στέγη ξεκινάει το πρόγραμμά της στις 4/10 με την παράσταση «Όλα θα πάνε καλά (1) Το τέλος του Λουδοβίκου».