Paratoxic Paradoxes: Ιστορίες οικολογικών καταστροφών στο Μουσείο Μπενάκη

Εδώ δεν μιλάμε για μια έκθεση όπου οι καλλιτέχνες ασχολούνται αυτιστικά με τον χώρο της τέχνης ή τους προσωπικούς και μόνο προβληματισμούς τους. Έχουν πλησιάσει τοξικά ναυάγια, ταξίδεψαν σε οικολογικά κατεστραμμένες περιοχές... για να δημιουργήσουν έργα που δεν πουλάνε ακτιβισμό, αλλά υπερασπίζονται μια νέα οικολογική γλώσσα. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή

Η εταιρεία Polyeco Group –προήλθε από τη σύμπραξη της ελληνικής Polyeco και της φιλανδικής Lamor Corporation– δραστηριοποιείται σε όλο τον κόσμο προσφέροντας υπηρεσίες που αφορούν στην αντιμετώπιση και διαχείριση έκτακτων και μεγάλων περιστατικών ρύπανσης από επικίνδυνα απόβλητα. Ο Θανάσης Πολυχρονόπουλος, εκτελεστικός διευθυντής της εταιρείας, πριν από δύο χρόνια αποφασίζει να δημιουργήσει μια συλλογή έργων κινούμενης εικόνας (moving image) – ο όρος συμπεριλαμβάνει video art, Digital, 3D έργα κ.ά. Τα έργα της συλλογής θα έχουν σχέση με το περιβάλλονκαι την προστασία του ως συνέχεια της ίδιας της πρακτικής της εταιρείας.

Ξεχάστε όμως τη λογική του συλλέκτη που αγοράζει απλώς έργα ως τρόπαια. Είναι η πρώτη στο είδος της συλλογή, που όλα τα έργα είναι αποτέλεσμα αναθέσεων σε καλλιτέχνες – και μπορούμε να καταλάβουμε τι είδους ρίσκο ενέχει αυτό, αλλά και να συνειδητοποιήσουμε τη σπουδαιότητα μια τέτοιας ενέργειας. Η συλλογή οδήγησε στην ίδρυση του Μη Κερδοσκοπικού Ιδρύματος «Polyeco Contemporary Art Iniative (PCAI)», το οποίο στα σχεδόν δύο χρόνια λειτουργίας του έχει αναθέσει σε έντεκα καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο να δημιουργήσουν νέα έργα εμπνεόμενα από τον σύγχρονο διάλογο γύρω από την κλιμακούμενη περιβαλλοντική κρίση. Διευθύντρια του Ιδρύματος αναλαμβάνει η Λωραίνη Αλιμαντίρη, και η Νάντια Αργυροπούλου είναι η επιμελήτρια που θα αναζητήσει και θα κάνει ανάθεση έργου στους καλλιτέχνες. Η ίδια θα επιμεληθεί και την έκθεση στο Μπενάκη με τίτλο «Paratoxic Paradoxes», που μας δίνει την ευκαιρία να δούμε για πρώτη φορά και τα 11 έργα.  

«Εδώ και μερικά χρόνια έχει αναπτυχθεί η θέση, μέσω μια εκτενούς διεθνούς βιβλιογραφίας, πως πρέπει να αντιληφθούμε την πολιτική διάσταση της Οικολογίας ως ένα καθημερινό αίτημα που αφορά όλα τα πεδία γνώσης και δράσης ενώ απορρίπτει την ανθρωποκεντρική θεώρηση του περιβάλλοντος.

Σε αυτή την θεώρηση της Οικολογίας εντάσσεται  και η προστασία των μειονοτήτων, των έμφυλων ταυτοτήτων, η φροντίδα για όλα τα έμβια όντα και είδη ... Όλα συνδέονται με όλα και όλα σε αυτή την πρόσληψη του κόσμου και  τα  δικαιώματα είναι σεβαστά για κάθε όν και οργανισμό. Ο φιλόσοφος Μπρούνο Λατούρ,  έχει χρησιμοποιήσει τον όρο  “Kοινοβούλιο των πραγμάτων" εδώ και κάποια χρόνια, ο φιλόσοφος των επιστημών Μισέλ Σερ έχει προσκαλέσει τον κόσμο να αναλάβει την ευθύνη ενός νέου 'φυσικού συμβολαίου', θα πει η Νάντια Αργυροπούλου. «Όλη αυτή η νέα πολιτική οικολογική ορολογία με ακολούθησε κατά τη διάρκεια ανάθεσης των έργων. Πρώτα απ’ όλα θέλησα να απευθυνθώ σε καλλιτέχνες που δεν έχουν δουλέψει με οικολογική ατζέντααλλά είχαν την γλώσσα που θα μπορούσε να αναδείξει άλλες αποχρώσεις και προοπτικές. Δύο λέξεις καθοδήγησαν το επιμελητικό πρόταγμα. “Τοξικός” και “απόβλητο”. Και οι δύο χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν από σκουπίδια έως κοινωνικές σχέσεις και οικονομικές πραγματικότητες ή έχουν διακριτή θέση ακόμα και στον πολιτικό λόγο. Οι πολλές νοηματικές αποχρώσεις των δύο λέξεων έδωσαν την ευκαιρία για διαφορετικές προσεγγίσεις από τους καλλιτέχνες.

Mika Rottenberg, Video still, title to be determined, work in progress 2017, courtesy of the artist and Andrea Rosen Gallery, New York

» Οι καλλιτέχνες μπορούσαν να επιλέξουν απολύτως ελεύθερα πώς θα ερμηνεύσουν το επιμελητικό πλαίσιο και με τι υλικό θα εργαστούν. Είχαν ακόμα την ευκαιρία να ταξιδέψουν, αν το επιθυμούσαν, σε όποιο μέρος του κόσμου έχει η εταιρεία έργο και βάσεις και να χρησιμοποιήσουν, αν ήθελαν, και το αρχειακό υλικό της. Έτσι, για παράδειγμα η Saskia Olde Wolbers που ήθελε να ασχοληθεί με την θαλάσσια μόλυνση από πετρελαιοκηλίδες πήγε στη Σαντορίνη, όπου η Polyeco έχει αναλάβει τον καθαρισμό της ρύπανσης από το ναυάγιο του Sea Diamond.. Στην Αθήνα συνάντησε στα γραφεία της εταιρείας τον παλιότερο υπάλληλό της, Θεοδόση Αλιφραγκή. Ο κ. Αλιφραγκής, από τους πρώτους δύτες της εταιρείας, τράβαγε ερασιτεχνικά φιλμάκια στα σημεία που δούλευε, καταγράφοντας παράλληλα και στιγμιότυπα της προσωπικής του ζωής καθώς συνέπιπταν με τις περιβαλλοντικές κρίσεις στην αντιμετώπιση των οποίων συμμετείχε. Εκτός από αυτό, το έργο της καλλιτέχνιδας διαθέτει υλικό από το συγκεκριμένο ναυάγιο, αλλά κι άλλες υποβρύχιες τοποθεσίες, τραβηγμένο με συσκευή Sonar η οποία παράγει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον, μοναδικό  οπτικό αποτέλεσμα, αλλά και λήψεις, με τη χρήση μικροκαμερών, ναυαγίων που μικρογραφία τους έχει δημιουργήσει η ίδια σε μια δεξαμενή στο στούντιό της. 

»Η Λουκία Αλαβάνου επισκέφτηκε τα χωριά του Εκουαδόρ, όπου η Polyeco έχει συνεργαστεί υπηρεσίες του ΟΗΕ προκειμένου να καθαρίσει τισ αγροτικές καλλιέργειες από τοξικά παρασιτικτόνα που έχουν χρησιμοποιηθεί ως φυτοφάρμακα. Πρέπει να επισημανθεί πως το Εκουαδόρ είναι η χώρα που έχει αναγνωρίσει στο Σύνταγμά της το περιβάλλον σαν πολίτη με πολιτικά δικαιώματα. Εκεί έχει συντελεστεί μια μεγάλης κλίμακας οικολογική καταστροφή. Η. Το έργο της Αλαβάνου εντοπίζει την τοξικότητα στην αποικιοκρατική πρακτική. Μάλιστα ανακάλυψε πως στην μεγαλούπολη Γουαδακίλ  υπάρχουν διοράματα (σ.σ. είναι κατασκευές που χρησιμοποιούν ανθρώπινες μινιατούρες για να αναπαραστήσουν εποχές, τη ζωή μιας πόλης, γεγονότα κ.λπ., για εκπαιδευτικούς λόγους). στα οποία οι ιθαγενείς εμφανίζονται ξανθοί και γαλανοί. Αυτή η χαλκίδευση της ταυτότητας του ιθαγενή είναι άλλη μια περίπτωση τοξικής συμπεριφοράς από τον "ξένο" ο οποίος επενέβει στην ιστορική μνήμη της χώρας και καθοδήγησε τις σχετικές αναπαραστάσεις. Η διάχυση των δυτικών 'προτύπων' είναι πολλαπλή καθώς  στα περισσότερα σπίτια της περιοχής, παρά την τερτάστια φτώχεια, υπάρχει πάντα μία μεγάλη τηλεόραση plasma η οποία αναμεταδίδει δυτικά προγράμματα.

Αυτές είναι δύο από τις περιπτώσεις των καλλιτεχνών που ταξίδεψαν. Στην περίπτωσή τους δε δεν μιλάμε για ντοκιμαντέρ όπως ίσως το εννοούσαμε αλλά  για μια καινούργια καλλιτεχνική γλώσσα η οποία προσεγγίζει με τρόπο δυναμικό την πραγματικότητα προκειμένου να κινητοποιήσει υπερ της δικαιοσύνης. Αυτή τη λογική –και γλώσσα– χρησιμοποίησαν και οι 11 καλλιτέχνες. Τα έργα του Moving Ιmage δίνουν και πάρα πολύ μεγάλη σημασία στον ήχο. Γι’ αυτό, στα 11 δωμάτια που κατασκευάστηκαν για την έκθεση στο Μπενάκη, προκειμένου να φιλοξενήσουν τα 11 έργα, υπάρχουν ειδικές ηχητικές εγκαταστάσεις και προβλέψεις. Το σχεδιασμό του χώρου και των δωματίων ανέλαβε η αρχιτέκτονας και καλλιτέχνιδα Μαλβίνα Παναγιωτίδη. Επίσης έχει δημιουργηθεί μια οn-line πλατφόρμα (από την Βασιλική Πλαβού και την Εύα Παπαμαργαρίτη), η συλλογική επιμέλεια της οποίας συνίσταται στη χρήση ενός πλήθους ετερόκλητων υλικών γύρω από τη διευρυμένη θεματική της έκθεσης, πράγμα που την καθιστά ένα είδος «ψηφιακής χωματερής» από την οποία μπορεί ο καθένας να διασώσει αυτό που θα επιλέξει. Στο τέλος της έκθεσης θα οργανωθούν ομιλίες από ειδικούς που δραστηριοποιούνται στο χώρο της πολιτικής οικολογίας. 

Λουκία Αλαβάνου, "BananaLand", 2016, HD video still

Πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση. Αλλά δεν φοβάστε πως θα παραξενέψει λόγω εποχής;

Ναι, καταλαβαίνω αυτό που λέτε. Φαντάζει αλλόκοτο στη χώρα μας, που περνάει αυτή την κρίση, να διοργανώνεται μια έκθεση με αυτή τη θεματική. Φαντάζει πολυτέλεια. Είναι, αλλά με τον τρόπο που αναφέρεται ο Αριστοτέλης στο 'περιττό'. ως αυτό που είναι πολύτιμο γιατί διαφεύγει από το μέτρο, είναι υπερβάλλον. Κοινώς δεν μπορεί η κρίση να θεωρηθεί η αιτία για να μην αναταποκριθούμε στα αιτήματα που δημιουργεί η καταστροφή του περιβάλλοντος. Πολύ περισσότερο τώρα που οι αντιοικολογικές θέσεις του νέου προέδρου της Αμερικής έχουν θέσει σε συναγερμό τον πλανήτη. Αυτή η 'υπερβολή' σε κόπο, δέσμευση και σκέψη είναι απολύτως αναγκαία και επείγουσα και απαιτεί την επινόηση μιας νέας γλώσσας και πρακτικής.  

Sophia Al Maria, "The Magical State, 2017, video still

Saskia Olde Wolbers, "Pfui-Pish, Pshaw /Prr", 2017, video still, (διπλή προβολή)

Ιnfo: 22/3 - 21/5, Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138 & Ανδρονίκου, 2103453111, www.pcai.gr

Στην έκθεση συμμετέχουν οι καλλιτέχνες: Λουκία Αλαβάνου, Sophia Al Maria, Korakrit Arunanondchai, Βασίλης Π. Καρούκ, Anja Kirschner, Eva Kotatkova, Saskia Olde Wolbers, Εύα Παπαμαργαρίτη, Agnieszka Polska, Mika Rottenberg, Wu Tsang