Το «Κοράκι» του Edgar Allan Poe πετάει πάνω από την Αθήνα

Ο σκοτεινός κόσμος του Αμερικανού ποιητή πάντα βρίσκει εκφραστές και πάντα εξασκεί την ίδια βαθιά, παράξενη γοητεία σε όσους τον προσεγγίζουν, αναγνώστες, φανατικοί πιστοί και καλλιτέχνες.

Τη Δευτέρα 28 Νοεμβρίου 2016, στις 7.00 μμ, σε έναν από τους πιο αγαπημένους χώρους κουλτούρας στην Αθήνα, στο βιβλιοπωλείο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ - Αμερικής 13) εγκαινιάζεται η έκθεση του Τάσου Μαντζαβίνου, με θέμα του τον Edgar Allan Poe. Ο καλλιτέχνης εικονογραφεί δύο μεγάλα ποιήματα του σκοτεινού ρομαντισμού: «Το Κοράκι» του Πόε και «Ο τάφος του Έντγκαρ Πόε» του Στεφάν Μαλλαρμέ. Χαρακτικά, σχέδια και χρωματιστά μελάνια, σκούρα και νυχτερινά σαν είσοδος σε έναν κόσμο αιωνιότητας.

Ο ιστορικός τέχνης Γιώργης Μυλωνάς ο οποίος έχει επιμεληθεί την έκθεση,  γράφει: «Στη χορεία των καλλιτεχνών που ενέπνευσε το «Κοράκι», - με πιο γνωστά τα έργα των Μανέ, Ντορέ και Γκωγκέν -, ο Μαντζαβίνος έρχεται να εικονογραφήσει το ποίημα του Πόε με γλώσσα λιτή, αποκαλυπτική της προσωπικής του ζωγραφικής γλώσσας. Βασικό της στοιχείο είναι η εξπρεσιονιστική οξύτητα στο σχεδιασμό των μορφών και η υπαρξιακή αναζήτηση μέσω της ίδιας της ζωγραφικής πράξης. Όπως συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του, όπου πρωταγωνιστούν στοιχεία ταύτισης του καλλιτέχνη με την τέχνη του, ο ζωγράφος παρουσιάζεται ενωμένος, ως μία υπόσταση, με τον ποιητή, να κοιτούν το μαυροπούλι. Το κοράκι, λοιπόν, δεν «ανήκει» μόνο στον Πόε, είναι και του ίδιου του καλλιτέχνη, που δεν εικονογραφεί, αλλά συμπορεύεται με τον ποιητή.»

Το κοράκι και η πανάρχαια ιστορία του

Ο Γιώργης Μυλωνάς, σε ένα απόσπασμα από το σημείωμα της έκθεσης γράφει:

«Το κοράκι δεν είναι ένα ακόμη πουλί, δεν είναι απλά ένα είδος ανάμεσα στ΄ άλλα.  Σύμβολο πανάρχαιο, είναι πουλί που τρώει πτώματα, αλλά και κάτι περισσότερο∙ οσφραίνεται τον θάνατο, και μαζεύεται σε σμήνος κοντά στο πλάσμα που πρόκειται να πεθάνει. Στη φαντασία του αρχαϊκού ανθρώπου – και ασφαλώς όχι μόνον αυτού –, το οσφραίνομαι τον θάνατο σημαίνει ότι ειδοποιούμαι από τον θεό του θανάτου, τον οποίον και αναμένω. Έτσι, το κοράκι έγινε σύμβολο του θανάτου. Έτσι το καρφώσαμε στον ουρανό, ένα σμάρι άστρων, κι ο αστερισμός του βλέπει προς τη Δύση, «ο Κόραξ βλέπων εις δυσμάς» - καθώς εξηγεί ο Ερατοσθένης στους Καταστερισμούς του - έχει το μάτι καρφωμένο στο άστρο του Άδη. Ως πουλί του θανάτου, λοιπόν, το κοράκι  πετάει μέσα στην ερμηνεία του κόσμου, στην Κίνα, την Ινδία, τη Μεσοποταμία, την Αίγυπτο, αλλά και στην Ελλάδα, όπως αφηγείται η μυθολογία και μας φανερώνει η κύλικα του αγγειογράφου Πιστόξενου στους Δελφούς.

Από τους Έλληνες πέρασε στους Ρωμαίους, κι από κει στους αλχημιστές του Μεσαίωνα, ως σύμβολο διάλυσης και θανάτου. Στους Κέλτες έγινε ο μεγάλος θεός Μπραν (που σημαίνει Κοράκι), θεός του θανάτου και της συμφοράς. Οι άποικοι το’φεραν στην Αμερική, όπου τα κοράκια ζουν ως τις μέρες μας στις μεγαλουπόλεις, όπως και στην εξοχή. Εκεί, το κοράκι (raven) έγινε και crow - μια λέξη που δεν σημαίνει τίποτε, αλλά μιμείται τον ήχο που βγάζει το κοράκι - το μονότονο, επαναληπτικό ήχο.

Ο Έντγκαρ Άλλαν Πόε, με την Πτώση του Οίκου των Άσερ, την Αφήγηση του Άρθρουρ Γκόρντον Πημ, τη Λιγεία και με το Κοράκι κυρίως, πέρασε ως ένας από τους μεγάλους που μας έδωσε ο σκοτεινός ρομαντισμός. Με τον όρο αυτό, οι κριτικοί αναφέρονται συνήθως  στη λογοτεχνία εκείνη που κυριαρχείται από αυτό που ο Φρόυντ ονόμασε το «ανοίκειο»,  ή, αλλιώς, το επίφοβο, το αλλότριο στοιχείο του φανταστικού.  Ο Πόε δεν ήταν ο μόνος. Ο ρομαντισμός στο σύνολό του σχεδόν κοιτούσε με προσοχή το εξωκόσμιο και τον θάνατο. Μια αντίληψη που γεννήθηκε με τον Φάουστ, δεν περιμένει κανείς να ξαφνιάζεται από την παρουσία του διαβόλου. Ωστόσο, τη μεγάλη μετάβαση του ρομαντικού στη σκοτεινή πλευρά της ψυχής μας την έδωσαν ο Χόφμαν, ο Λούντβιχ Τικ, η Μαίρη Σέλλευ, ο Κόλλεριτζ κ. ά. Η διαφορά ανάμεσα στο ρομαντικό και τη σκοτεινή του πλευρά συνίσταται στην αφήγηση ενός ανοίκειου ικανού να προκαλέσει ανατριχίλα.  Ο θάνατος δεν είναι ανοίκειος. Η συμφωνία με τον διάβολο δεν παρουσιάζεται ως ανοίκειο στοιχείο. Παράλογο ίσως, αλλά ο Μεφιστοφελής δεν οδεύει στο ανοίκειο: «Εγώ είμαι το πνεύμα που αιώνια αρνιέται. Κι έτσι πρέπει, γιατί καθετί που γεννιέται είναι άξιο και να καταστραφεί», λέει. Αυτό δεν είναι το φροϋδικό ανοίκειο∙ είναι η βάση της εγελιανής διαλεκτικής. Ο Φράνκενστάϊν όμως δεν είναι η ιστορία ενός πεθαμένου που ένας ικανός χειρουργός τον επανέφερε στη ζωή, είναι η ιστορία ενός αλλότριου πλάσματος που αναζητά τον ζωοδότη του, κι αυτή η αναζήτηση συνιστά μακάβρια απειλή για τον χειρουργό.

Ο Πόε δεν έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση στην πατρίδα του, όσο στη Γαλλία. Τράβηξε προς το μέρος του τον κύκλο των μεταρομαντικών ποιητών που οι κριτικοί ονόμασαν συμβολιστές και οι ίδιοι αυτοαποκλήθηκαν «παρακμιακοί»: Μπωντλέρ, Μαλαρμέ, Ρεμπώ, Βερλαίν. Ο Μπωντλέρ χαρακτήρισε τον Πόε «αδελφή ψυχή», μετέφρασε πολλά έργα του και έγραψε λαμπρά δοκίμια γι αυτόν, ενώ ο Μαλαρμέ, που επίσης μετέφρασε το Κοράκι, βεβαίωσε πως ο αιώνας του Πόε αρνήθηκε να ακούσει τη φωνή του, επειδή αυτή τραγούδησε τον ύμνο του θανάτου. Στην τέχνη, αντίστοιχα, το Κοράκι ενέπνευσε πλειάδα καλλιτεχνών, με πιο γνωστό το έργο των Μανέ, Ντορέ και Γκωγκέν. Στην Αγγλία πάλι, αναγνωρίζεται μια ισχυρή επίδραση στο έργο του Ντίκενς (ο οποίος ενδιαφερόταν πάρα πολύ για παραψυχικά φαινόμενα), αλλά και στον ηγέτη του προραφαηλιτισμού, τον Ροσέτι, που εικονογράφησε το Κοράκι με τέσσερα σχέδια κι επιτέθηκε με δριμύτητα στον Μανέ∙ τον χαρακτήρισε «ηλίθιο», επειδή μετέφερε το Κοράκι ωσάν ο Πόε να ήταν υποχόνδριος. Ασυνήθιστα πολλές μεταφράσεις του έργου γνωρίσαμε και στην Ελλάδα. Μια καταγραφή υπεύθυνη μας έδωσε η Κατερίνα Σχινά στο «Εdgar Allan Poe - 21 ιστορίες και Το Κοράκι», ενώ στα εικαστικά μας πράγματα το μετέφεραν ο Μάριος Πράσινος και ο Λεωνίδας Χρηστάκης.

Στο Κοράκι ο Πόε δεν λέει κάτι άγνωστο ή επίφοβο∙ όλοι γνωρίζουμε ότι ο θάνατος είναι αμετάκλητος, ότι η πόρτα της ζωής κλείνει με αυτόν οριστικά.  Το ανοίκειο στοιχείο είναι όχι το μήνυμα, όχι ο κήρυκας, αλλά ο τρόπος με τον οποίο ο θάνατος μεταδίδει το μήνυμά του. Επομένως, το κοράκι δεν δίνει μια πληροφορία, δεν δίνει μιαν απόφαση ή ένα χρησμό. Το κοράκι είναι αυτό το ίδιο άνοιγμα στον κόσμο της βεβαιότητας του θανάτου. Το κοράκι απαντά στο ερώτημά μας τονίζοντας μονολεκτικά το νόημα του θανάτου, λέγοντάς μας πως ο θάνατος  είναι ταυτόχρονα κλείσιμο της ζωής και άνοιγμα στην αιωνιότητα, της οποίας το μόνο χαρακτηριστικό είναι η αποσύνδεση από ό,τι μας συνιστά. Στο σημείο αυτό η φωνή του κορακιού συναντάται με την τροχιά του Τάσου Μαντζαβίνου.

«Απ’ όσο θυμάμαι τον εαυτό μου κυριαρχεί ο θάνατος. Οι χήρες, η μελαγχολία, το μοιρολόι συνιστούν τον κόσμο του πένθους. Αυτό ζωγραφίζω κι αυτόν θεωρώ ως τη μόνη αλήθεια. Όλα αυτά είχαν ένα αίσθημα ενοχής μήπως και λέω κάτι βαρύγδουπο τάχα. Μέχρι τώρα, δηλαδή, δεν μπορούσα να το θέσω έτσι ωμά, γιατί όταν είσαι μικρός στα χρόνια, ακόμη και στην ηλικία των 40 – 45, κάτι τέτοιο, νομίζω, ακούγεται ψεύτικο.

Το αίσθημα του πένθους δεν ήταν μόνο εγκεφαλικό, αλλά και βιωματικό∙ από τον χαμό του πατέρα, που είχα χάσει δύο χρονών ως την εικόνα της μάνας που κουβαλούσε την απώλεια και ήταν σαν καθρέφτης ενός άνδρα που δεν ζει. Τα μαύρα ρούχα δεν τάβγαλε ποτέ της. Θυμάμαι ακόμη παιδί πώς τα ψυχοσάββατα στολίζανε τα κόλλυβα και τα κουφέτα στα πιάτα, με τρόπο που έδειχνε τελετουργικό. Πόση ζωή είχε μέσα της αυτή η πράξη, αυτή η προσφορά στο θάνατο!  Ήταν ένα μοναδικό εργόχειρο, ένα κέντημα του πένθους, που είχε μεγάλη απήχηση εντός μου. Ό,τι έχει, λοιπόν, σχέση με τον θάνατο, αυτό ζωγραφίζω. (…)»

Η έκθεση συνοδεύεται από ομότιτλη εικονογραφημένη έκδοση, «Το Κοράκι», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του ΜΙΕΤ, βασισμένη στην παλαιότερη συλλεκτική έκδοση των εκδόσεων Μίμνερμος. Παράλληλα, παρουσιάζεται στο κεντρικό βιβλιοπωλείο της οδού Αμερικής η καλλιτεχνική έκδοση είκοσι αριθμημένων αντιτύπων, με δώδεκα μελάνια του Μαντζαβίνου, εμπνευσμένα από το ποίημα του Στεφάν Μαλλαρμέ «Ο τάφος του Έντγκαρ Πόε».  Παράλληλα παρουσιάζεται βίντεο με την τελευταία δουλειά του ζωγράφου από τον Σπύρο Μαντζαβίνο.

Διάρκεια Έκθεσης: 28 Νοεμβρίου 2016 έως 28 Ιανουαρίου 2017

Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα και Τετάρτη 9.30 πμ – 3.30 μμ

Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9.30 πμ- 8.00 μμ, Σάββατο 10 πμ – 5.00 μμ

Τις ημέρες των εορτών θα ισχύει το εορταστικό ωράριο