Γιαν Φαμπρ: Persona Grata

Γιαν Φαμπρ: διάσημος φλαμανδός καλλιτέχνης ο οποίος παραιτήθηκε από την καλλιτεχνική ευθύνη του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου 4 μόλις ημέρες μετά την πρώτη του εμφάνιση στον Τύπο στις 29 Μαρτίου στο Μουσείο της Ακρόπολης. Κάπως έτσι έγινε ευρύτερα γνωστός στη χώρα μας μετά τη θύελλα που ξεσήκωσε το σύντομο πέρασμά του. Η βεβιασμένη αποχώρησή του συνοδεύτηκε από ένα χαρακτηρισμό που όπως είπε τον σόκαρε, δηλώνοντας ότι πλήτει την τέχνη στον ίδιο της τον πυρήνα. Στην απάντησή του που έδωσε στη δημοσιότητα εξέφρασε το παράπονό του για την επιστολή των Ελλήνων καλλιτεχνών που τον ανακήρυξαν persona non grata, πόσο μάλλον που πληροφορήθηκε σχετικά μέσω διαδικτύου καταφεύγοντας στο Google Translate. No hard feelings... Εξάλλου, όπως είχε πει και ο ίδιος στη συνέντευξη Τύπου, «Δεν μπορώ, δεν έχω τα προσόντα να είμαι διευθυντής. Είμαι καλλιτέχνης…». Όχι απλός καλλιτέχνης.

Θα χρειάζονταν πολλές σελίδες για να απαριθμήσουμε το έργο του. Ο Γιαν Φαμπρ είναι σούπερ σταρ, ανατρεπτικός και προκλητικός μέχρι τα άκρα. Αν και έχει επικριθεί αρκετές φορές για εκκεντρικότητα, την ίδια στιγμή οι εγκαταστάσεις, τα σχέδια, τα γλυπτά, οι ταινίες και οι περφόρμανς του ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο, σε όλα τα καλλιτεχνικά φεστιβάλ και τα μεγάλα μουσεία. Πέραν αυτών, όμως, μία λιγότερο γνωστή του πλευρά που με έναν τρόπο περιλαμβάνει κι όλα τα προηγούμενα, είναι αυτή του συγγραφέα και με αυτή του την ιδιότητα επιστρέφει στην Ελλάδα.

Διαβάζοντας τα κείμενά του αυτό που εντυπωσιάζει είναι η καταγραφή της πυρετώδους, υπαρξιακής αγωνίας του, χωρίς ίχνος εξιδανίκευσης. Ο συγγραφέας Φαμπρ γράφει αυτοαναφορικά αλλά με αφοπλιστική ειλικρίνεια, στρεφόμενος μεν διαρκώς γύρω από τον εαυτό του αλλά ανατέμνοντάς τον βασανιστικά. Και με έναν παραδοξο τρόπο ο ναρκισισμός του καλλιτέχνη-σταρ διαρρυγνύεται από τις αμφιβολίες που συνοδεύουν τη δημιουργία και φωτίζεται από τις πολλές σκοτεινές όψεις ενός ανθρώπου που μεταμορφώνεται ο ίδιος σε έργο τέχνης. Λίγον πριν έρθει στην Ελλάδα για να παρουσιάσει τα δύο του βιβλία «Νυχτολόγιο 1978-1984» και «Είμ’ ένα λάθος - Εφτά θεατρικοί μονόλογοι Απομεινάρια», που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Νήσος, μιλήσαμε μαζί του.

Το σύντομο πέρασμά σας από τη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή του Φεστιβάλ Αθηνών ήταν θυελλώδες. Τελικά καταλάβατε τι ακριβώς συνέβη σε όλη αυτή την ιστορία; Τι αποκομίσατε από την εμπειρία σας;

Το πρώτο μου συμπέρασμα είναι πως στάθηκα πολύ γενναιόδωρος στο να δεχτώ την πρόσκληση, σε μια χώρα που επικρατεί τέτοια ένταση, με αντιπαλότητες και πολιτικά παιχνίδια. Πολλοί από τους έλληνες φίλους μου, επιμελητές, καλλιτέχνες, ηθοποιούς, χορευτές, με είχαν προειδοποιήσει να μη δεχτώ, ότι θα έβαζα τον εαυτό μου στο λάκκο με τα φίδια. Αυτό που μετανιώνω περισσότερο είναι ότι δεν μου δόθηκε η ευκαιρία να πραγματοποιήσω τα σχέδιά μου που αφορούσαν το να υποστηρίξω 60 νέους έλληνες καλλιτέχνες τους οποίους θα επέλεγα για να δουλέψω μαζί τους για διάστημα 4 χρόνων. Επίσης, μετανιώνω για το ότι δημιουργήθηκε η εντύπωση πως θα κατέβαζα στο Φεστιβάλ την εθνική ομάδα Βελγίου. Ήταν μια παρεξήγηση που ερμηνεύτηκε ως μία «εθνικιστική» κίνηση, ως εισβολή, ενώ επρόκειτο για ακριβώς το αντίθετο, για μια συνθήκη πολυφυλετικής συνεργασίας και ομαδικού πνεύματος, από τη στιγμή που η ομάδα αποτελούταν από ανθρώπους με διαφορετικές ρίζες: Αφρικανούς, Τούρκους, Ρώσους κ.λπ.

Ο Γιαν Φαμπρ δεν κοιμάται τις νύχτες. Στα «Νυχτολόγια» καταγράφεται η εγωκεντρικότητα του καλλιτέχνη, η αγωνιώδης προσπάθεια για την έξοδο από αυτήν και η επινόηση ενός άλλου εαυτού… Η συγγραφή είναι λιγότερο ναρκισσιστική από τις παραστατικές τέχνες;

Γράφω και ζωγραφίζω κάθε νύχτα. Γράφω και ζωγραφίζω, ενώ σκέφτομαι. Σκέφτομαι, ενώ γράφω και ζωγραφίζω. Είναι το απαραίτητο οξυγόνο μου τις νύχτες. Ξεκίνησα τα «Νυχτολόγια» ήδη το 1977, όταν ήμουν 19 χρονών. Είναι αντανακλάσεις, σκέψεις που έχουν να κάνουν με τις εμπειρίες του σώματος και της ψυχής μου, που αφορούν τη σχέση μου με τις εικαστικές αλλά και τις παραστατικές τέχνες, με τις σημαντικές μου συναντήσεις με καλλιτέχνες αλλά και γυναίκες. Στα ημερολόγια νύχτας καταγράφω σκέψεις και ιδέες στις οποίες δεν θα έδινα σημασία στο φως της μέρας. Περιλαμβάνουν αμφιβολίες και προσωπικές στιγμές. Από αυτή την άποψη αφορούν σε μία μείξη των διαφορετικών μου ταυτοτήτων: της δημόσιας ταυτότητάς μου, της ιδιωτικής, αυτής του ονειροπόλου, αυτής του ανθρώπου που ξεγυμνώνει τον εαυτό του μέχρι το κόκκαλο.

Έχετε πει πως με το να εξωθούμε τα πράγματα στα άκρα ευνοείται ο στοχασμός. Η τέχνη, όταν σοκάρει, αφυπνίζει; Συνειρμικά οδηγούμαι και σε κάτι άλλο που έχετε πει, ότι πιστεύετε στην αποτυχία, στην ανεπάρκεια και στη φθορά γιατί μας οδηγούν σε ένα τέλος που φέρνει με τη σειρά του μια καινούργια αρχή.

Οι τρεις μονόλογοι «Αυτοκράτορας της απώλειας», «Βασιλιάς της αποτυχίας» και «Υπηρέτης της ομορφιάς», που μπορείτε να διαβάσετε στα βιβλία μου που θα κυκλοφορήσουν στις εκδόσεις Νήσος, αναφέρονται στην ιδέα του καλλιτέχνη ως βασιλιά της αποτυχίας, που είναι πάντα έτοιμος να ξεκινήσει από την αρχή. Αναπαριστούν το μανιφέστο ενός καλλιτέχνη σε δημόσιο βήμα καθώς βγάζει λόγο για την εσωτερική του διαμάχη, για τις αμφιβολίες και το διχασμό που του προκαλεί το να εκτίθεται δημόσια. Όταν πρέπει να διαλέξω ανάμεσα σε αυτό που υπαγορεύει η εμπειρία και αυτό που υπαγορεύει η περιέργεια, διαλέγω το δεύτερο – πάντοτε επέλεγα τον πειραματισμό ως καλλιτέχνης. Ναι, η δουλειά μου είναι προκλητική, με την καλή σημασία της λέξης. Διεγείρει το μυαλό των θεατών. Ποτέ δεν ξεκινώ με την ιδέα να σοκάρω, δημιουργώ πάντα από αναγκαιότητα. Κάποιες φορές συμβαίνει το κοινό να μην μπορεί αμέσως να αναγνωρίσει ή να κατανοήσει αυτό που κάνω, και να νιώσει προσβεβλημένο. Πιστεύω στο χρόνο: η καλλιτεχνική δουλειά πάντα θα βρίσκει το χρόνο της, τον τόπο και το ακροατήριό της.

Πώς θα όριζε κανείς τη διαφορά ανάμεσα στην τόλμη που απαιτεί μια καλλιτεχνική πράξη και την «πρόκληση για την πρόκληση»;

Θα απαντήσω με ένα απόσπασμα από το Νυχτολόγιό μου: «Ομορφιά: ακόμα και αν δημιουργεί σύγχυση και είναι υπονομευτική, φέρνει πάντοτε το μήνυμα της συμφιλίωσης».

Πίσω από τα μεγάλα θέματα με τα οποία έχετε ασχοληθεί, όπως η τρέλα, ο θάνατος, η θυσία, φαίνεται να υπάρχει ένα αγωνιώδες υπαρξιακό αίτημα: η μεταμόρφωση. Έχει τέτοια δύναμη η «θεατρική τρέλα» και μάλιστα στις σημερινές συνθήκες κρίσης που αποκαλύπτουν την πιο τρομακτική και ζωώδη πλευρά της ανθρώπινης φύσης;

Η 24ωρη παράστασή μου «Mount Olympus - To glorify the cult of tragedy», η παραγωγή που παρουσίασα στη Θεσσαλονίκη το 2015, μιλάει για όλα αυτά. Έχω πολύ καλή ανάμνηση από το συγκεκριμένο Φεστιβάλ, το κοινό ήταν υπέροχο, φιλοπερίεργο και ανοιχτό, ενώ οι θεατές δεν σταμάτησαν να επευφημούν όρθιοι τους ερμηνευτές μου για 40 λεπτά. Εκεί, πιστεύω, βρίσκεται η πηγή, στις αρχαίες τραγωδίες: μιλούν για τη βάρβαρη και τρομακτική πλευρά της ανθρώπινης φύσης, και από εκεί για τη μεταμόρφωση.Τα γραπτά μου, ολόκληρη η εικαστική και θεατρική μου δημιουργία, σχετίζονται με τη μεταμόρφωση του ανθρώπου σε ζώο και του ζώου σε άνθρωπο.

Η αισθητική είναι ηθική; Ποιο φαρμάκι ενεργοποιεί τον «πολεμιστή του ωραίου», όπως έχετε αποκαλέσει τον εαυτό σας;

Για μένα, η ομορφιά είναι πάντοτε μία συμφιλίωση ανάμεσα στις ηθικές αξίες και τις αρχές της αισθητικής. Αν η ομορφιά καταπιανόταν μόνο με την αισθητική δεν θα ήταν κάτι παραπάνω από make up. Ο «πολεμιστής της ομορφιάς» υπερασπίζεται τη δύναμη και την ισχύ της τρωτότητας της ομορφιάς και του ανθρώπινου είδους.

Τι είναι η τέχνη για σας; Ποιο είναι το τελευταίο πράγμα που σας συγκλόνισε από τη διεθνή καλλιτεχνική παραγωγή;

Η ζωή και η δουλειά μου καθορίζονται από 3 κανόνες: την αναρχία της αγάπης, την αναρχία της φαντασίας, την αναρχία της ομορφιάς. Μόλις επέστρεψα από τη Ρωσία όπου εργάστηκα επί 3 χρόνια σε μία έκθεση μεγάλης κλίμακας στο Ερμιτάζ, στην Αγία Πετρούπολη. Ήταν μία απίστευτη εμπειρία να δουλεύω στο μεγαλύτερο μουσείο του κόσμου και να βρίσκομαι σε διάλογο μέσω της δουλειάς μου με τους μεγάλους δασκάλους, όπως είναι οι Rubens, Van Dyck, Snijders, Jordaens. Για μένα ήταν μία άσκηση ταπεινότητας. Με έκανε να δω πολύ καθαρά πως είμαι ένας νάνος γεννημένος σε μία «χώρα» γιγάντων.

Info: «Γιαν Φαμπρ - Είμ’ ένα λάθος» και «Νυχτολόγια 1978-1984», εκδόσεις Νήσος. Τετάρτη 9/11, 19.00, Ταινιοθήκη της Ελλάδος, Ιερά Οδός 48 & Μ. Αλεξάνδρου 134-136. Προλογίζει ο Ντένης Ζαχαρόπουλος, ιστορικός τέχνης. Θα μιλήσουν: Μαργαρίτα Μπονάτσου, μεταφράστρια, Σωζήτα Γκουντούνα, δρ. Θεωρίας της Τέχνης και της Περφόρμανς. Στην παρουσίαση θα παρευρίσκεται και ο καλλιτέχνης. Αποσπάσματα από τα βιβλία θα διαβάσουν οι ηθοποιοί Φιντέλ Ταλαμπούκας και Αγγελική Τόμπρου

---

Τα βιβλία

Νυχτολόγιο 1978-1984

Μετάφραση: Μαργαρίτα Μπονάτσου

Από το 1978 έως το 2005 ο Γιαν Φαμπρ δεν κοιμήθηκε πολύ. Ο καλλιτέχνης κατέγραψε τις άυπνες σκέψεις του, οι οποίες εκδίδονται σε αυτόν τον τόμο και αφορούν τα χρόνια 1978-1984. Ξεκινώντας από την Αμβέρσα και από την Ευρώπη στην Αμερική, στις σελίδες του νυχτολογίου καταγράφονται οι αμφιβολίες που συνοδεύουν την καλλιτεχνική δημιουργία, οι πρώτες εκθέσεις και παραστάσεις. Οι εγκαταστάσεις, τα σχέδια, τα γλυπτά, οι ταινίες και οι περφόρμανς του Γιαν Φαμπρ ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο. Από την αρχή της καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας ωθείται από την επιθυμία να μάθει, να δημιουργήσει, να προσπαθήσει. Στο Νυχτολόγιο περιγράφει αυτή την ανάγκη με τον δικό του τρόπο: ωμά, άφοβα και γοητευτικά. Το Νυχτολόγιο είναι ένα πραγματικό καλλιτεχνικό ημερολόγιο, που ρίχνει μοναδικό φως στον τρόπο με τον οποίο ο Φαμπρ ανακάλυψε τον εαυτό του.

Είμ’ ένα λάθος - Εφτά θεατρικοί μονόλογοι - Απομεινάρια

Μετάφραση: Γιάννης Ιωαννίδης

Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνονται εφτά θεατρικοί μονόλογοι Χρειαζόμαστε ήρωες τώρα· Σίμον, ο Γκάνγκστερ της τέχνης· Τα ναρκωτικά με κράτησαν στη ζωή· Ο υπηρέτης της ομορφιάς· Ο αυτοκράτορας της ήττας· Ο βασιλιάς της λογοκλοπής· Είμ’ ένα λάθος και η συλλογή Απομεινάρια, τα κείμενα που έγραψε ο Φαμπρ για την περφόρμανς Όρος Όλυμπος. Για να εξυμνήσουμε το καλτ της τραγωδίας (μια 24ωρη παράσταση). Πρόκειται για κείμενα εντελώς αντιπροσωπευτικά του Γιαν Φαμπρ που είναι δύσκολο να ενταχθούν σε ένα συγκεκριμένο είδος. Είναι κείμενα που μπορεί σε πρώτη ματιά να φλερτάρουν με την ποίηση, βασίζονται ωστόσο στα τριάντα χρόνια εμπειρίας του καλλιτέχνη στο θέατρο.