Η (Μεσογειακή) Θάλασσα Μέσα μου

Συναντιόμαστε το βραδάκι της Τρίτης στην παραλιακή Λεωφόρο Νίκης. Υποτονική κίνηση στο δρόμο, απέναντί μας καράβια που λαμπυρίζουν σαν ακίνητες πυγολαμπίδες, μειλίχια Θεσσαλονίκη των περιπατητών, των ποδηλάτων, των ερωτευμένων που βολτάρουν χεράκι χεράκι, πλάνα ειδυλλιακά και μακάρια, αν αποσυνδέσεις την εικόνα της πόλης αυτήν την ώρα από τον πανικό που έπαιζε στην τηλεόραση, λίγο πριν ανταμώσουμε. Brussels Group, σενάρια χρεοκοπίας, κόκκινες γραμμές, δανειακές συμβάσεις, διαπραγματευτικός πυρετός, «διακόπτουμε το πρόγραμμά μας και συνδεόμαστε με τη Μυτιλήνη, άλλο ένα κύμα εξαθλιωμένων προσφύγων ξεβράστηκε στις ακτές», τυπικές εικόνες και ρεπορτάζ δηλαδή που τα τελευταία χρόνια μοιάζουν τόσο «φυσικά», έτσι όπως επί καθημερινής βάσης μεταδίδουν και αναπαριστούν με αριθμούς και γραφήματα τη δυστυχία των ημερών. Μας. Όχι κάποιων πέραν υμών, μα ημών, η εποχή όπου απλώς παρατηρούσαμε τον «πόνο των άλλων», όπως εύστοχα περιέγραψε η Σόνταγκ θεωρώντας πως τίποτα δεν μπορεί να διαταράξει το βίο μας, παρήλθε ανεπιστρεπτί, τώρα πια ο πόνος των άλλων είναι και δικός μας, οι άλλοι είμαστε και «εμείς». Η Μεσόγειος φλέγεται.

Ευαγγελία Κρανιώτη, «Αντίδοτο», 2014, εγκατάσταση.

Η Κατερίνα Γρέγου, επιμελήτρια της Κεντρικής Έκθεσης «Από την απαισιοδοξία της νόησης στην αισιοδοξία της πράξης», της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, που με γενικό τίτλο «Παλιές Διασταυρώσεις - Make it New 3» ξεκινά στις 23 Ιουνίου, έχει μόλις πριν από λίγο προσγειωθεί στην πόλη από τις Βρυξέλλες, μόνιμη βάση και έδρα της τα τελευταία χρόνια. Πίνω ρούμι, πίνει μπίρες, τσουγκρίζουμε εγκάρδια προσπαθώντας να σπάσουμε τον πάγο και την αμηχανία της γνωριμίας μας, χαμογελαστό κορίτσι, αν και ταλαιπωρημένη από το ταξίδι, δεν αρνήθηκε μια κουβέντα για όλα όσα θα δούμε στη Θεσσαλονίκη σε λίγες μέρες. Και δυναμική, τσαμπουκαλεμένη: όταν η συζήτηση ξεκινά επιτέλους για το πλαίσιο και τη «δράση» που επιθυμεί να παραγάγει στη Θεσσαλονίκη η φετινή μπιενάλε, τότε η κούραση πάει περίπατο και η Γρέγου μεταμορφώνεται σε μια φλογερή κυρία που ό,τι λέει δείχνει να το έχει μελετήσει βαθιά, το υπερασπίζεται με πάθος και επιχειρήματα.

Julien Previeux, «Από τον Οκτώβριο στον Φεβρουάριο», 2010, εγκατάσταση.

«Πηγή έμπνευσης για τον τίτλο της Κεντρικής Έκθεσης αποτέλεσε ένας αφορισμός που επαναλαμβάνεται στα “Τετράδια της Φυλακής” του Αντόνιο Γκράμσι, ενώ ήταν φυλακισμένος από το φασιστικό καθεστώς της Ιταλίας. Στο ογκώδες αυτό έργο, γραμμένο κατά τη διάρκεια του δωδεκαετούς εγκλεισμού του, επανέρχεται τακτικά συχνά σε μια συγκεκριμένη φράση: “Η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση. [...]Είμαι απαισιόδοξος λόγω νόησης και αισιόδοξος λόγω θέλησης”».

Adelita Husni-Bey, «Working for a World Free of Poverty», 2014.

Αυτός ο δυισμός που η φράση επικαλείται ήταν για τη Γρέγου η αφετηρία για μια διερεύνηση της κρίσης που πλήττει την περιοχή της Μεσογείου αλλά και τρόπων διεξόδου από αυτήν, ζήτημα άλλωστε και προβληματισμός που βρίσκεται για τρίτη συνεχόμενη χρονιά στο επίκεντρο της φετινής μπιενάλε. Η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία παλεύουν με την οικονομική κατάρρευση, η Τουρκία βιώνει μια τεράστια πολιτική κρίση, οι νότιες και ανατολικές ακτές της Μεσογείου παραδίδονται σε πολιτικούς και κοινωνικούς αναβρασμούς, δημοκρατικές διαδικασίες και δικαιώματα ακυρώνονται, θρησκευτικές διαφορές, εδαφικές διαμάχες, και ορίστε η πυρίκαυστη ζώνη που απειλεί τις χώρες του «Μare Nostrum».

Hayv Kahranman, «Το όνομά της είναι Gun», 2015

Παρά του ότι είναι αδύνατον να προσεγγίσει κανείς τις είκοσι έξι χώρες που εκτείνονται περιμετρικά της λεκάνης ως μια ομοιογενή κατηγορία ή και να καταλήξει σε έναν και μοναδικό ορισμό, εντούτοις το εύφλεκτο των «ατομικών» κρίσεων που ταλανίζει την κάθε μία τους ξεχωριστά συνομολογεί ένα συνολικό δυστοπικό παρόν, λες κι εδώ έχουμε ένα worst of, μια συμπυκνωμένη μικρογραφία με όλα τα δεινά που κατατρέχουν τον πλανήτη σε συσκευασία «deep blue sea». Γκρίζες ζώνες, ανισότητες, «συνεχόμενοι πνιγμοί» ανθρώπων και οικονομιών, ψυχών και εθνικών αυτονομιών, μετανάστευση, πόλεμοι, ενώ την ίδια ώρα εξωτικές διαφημίσεις υπόσχονται καταπληκτικές διακοπές με ψαράκι, ταβερνάκι, αρχαία μνημεία και ευδαιμονικό τουρισμό για όσους, σχεδόν κυνικά, αποστρέφουν το βλέμμα από την κοινή μας μοίρα, αρνούμενοι να δουν πέραν των προσωπικών απολαύσεων, προαιώνιο σύμπτωμα, κωδικός fuck the rest, I live the best. Μήπως η Ενωμένη Ευρώπη δεν είναι τίποτα περισσότερο από Χίμαιρα;

Nick Hannes, Gaeta, Ιταλία, 2013. Παραχώρηση του καλλιτέχνη, από τη σειρά «Μεσόγειος: Η συνέχεια του Ανθρώπου».

Έτσι ο αφορισμός του Γκράμσι γίνεται έναυσμα και αφετηρία, ώστε σε μια εποχή όπου κυριαρχούν ο κυνισμός, η απάθεια, το γενικευμένο αίσθημα της ήττας ενώπιον του εντατικοποιημένου καπιταλισμού και τα διευρυμένα χάσματα των οικονομικοκοινωνικών ανισοτήτων, να διερευνηθεί το απαραίτητο περιθώριο για μια νέα συνθήκη ύπαρξης και συνύπαρξης. Και ως προς αυτό, είναι καθοριστικός ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει η τέχνη σήμερα. «Μπορούμε να πράξουμε υπό τη μορφή μιας νέας κριτικής, ιδεαλιστικής και απελευθερωτικής συνομιλίας. Μπορούμε να ονειροπολήσουμε προοδευτικά και ενωτικά;», αναρωτιούνται η Γρέγου και η Μπιενάλε!

Μιχαήλ Καρίκης, «Children of Unquiet» (video still), 2013-2014, stereo sound & HD video (παραχώρηση του καλλιτέχνη).

Στο περίπτερο 6 επομένως της ΔΕΘ, 44 καλλιτέχνες και μια κολεκτίβα από 25 χώρες με ήδη υπάρχοντα έργα αλλά και εξ ολοκλήρου νέες παραγωγές θα προσεγγίσουν τη σκέψη του Γκράμσι, επίκαιρη όσο ποτέ: μπορεί το μπλουζ και η θλίψη των ημερών, η δυστυχία και ο πόνος, οι ακυρώσεις και οι αναβρασμοί, οι αδιέξοδες πολιτικές και οι συγκρούσεις, το μεσοδιάστημα δηλαδή καταγεγραμμένο και ως «εποχή των τεράτων», εφόσον το παλιό αρνείται να πεθάνει και το νέο να γεννηθεί, να μεταπλαστούν από νοσηρό σύμπτωμα σε δημιουργική φαντασία και κριτική ανάλυση υπέρβασης προς ένα άλλο κοινό μέλλον; Πόσες πιθανότητες έχει πραγματωμένη «η αισιοδοξία της θέλησης να θέσει τα θεμέλια ενός καλύτερου μέλλοντος παράγοντας με προμηθεϊκό τρόπο μια σπίθα αλλαγής - αισιοδοξία της πράξης; Εδώ είμαστε, στη Θεσσαλονίκη, όπου η Μπιενάλε 5 ξεκινά φιλόδοξα παρά τις δυσχέρειες της κρίσης και το μαύρο των ημερών, επιθυμώντας να ταρακουνήσει την πόλη. Θα τα καταφέρει;

Με ένα σύνολο δράσεων πέραν της Κεντρικής Έκθεσης, που διασκορπισμένες παντού, στο Βόρειο Άστυ, στα πέντε μουσεία αλλά και σε πολλούς ανοιχτούς και κλειστούς χώρους, με συμπόσια, εργαστήρια νέων καλλιτεχνών, φεστιβάλ περφόρμανς, βίντεο, εγκαταστάσεις, φωτογραφίες και εικαστικά, το στοίχημα για τη διευθύντρια Κατερίνα Κοσκινά, την επιμελήτρια της Κεντρικής Έκθεσης Κατερίνα Γρέγου, αλλά και όλους τους άλλους συμμετέχοντες είναι πιο κρίσιμο από ποτέ, για να τσιτάρω ξανά τον Γκράμσι: σε μια πόλη και μια χώρα όπου όλα συνηγορούν σε άσχημες σκέψεις και καθηλωτική απάθεια, μπορεί μια Μπιενάλε να αναφλέξει και να πυροδοτήσει ξανά το διάλογο και τη δράση περί της υπέρβασης και της μετάβασής μας στη Νέα Ζωή. Όπου η Μεσόγειος, κοινή θάλασσα που ορίζει τη μοίρα μας, από πεδίο συγκρούσεων και αντιφάσεων να μεταμορφωθεί σε land of freedom and happiness; Ιδού τα νερά, ιδού οι άνθρωποι, ιδού και η τέχνη, αντίβαρο στα δυσοίωνα προγνωστικά. Και αν μη τι άλλο, θα έχουμε ένα συνταρακτικό εικαστικό καλοκαίρι στη Θεσσαλονίκη, που μερικές νύχτες, όπως αυτή που ανταμώσαμε για μια πρώτη γνωριμία με τη Γρέγου, δείχνει νωχελικά βουτηγμένη σε μια ραθυμία και μια νιρβάνα καθηλωτική. Καληνύχτα και καλή τύχη, Κατερίνες!

Η Athens Voice και το περιοδικό SOUL είναι επικοινωνιακοί χορηγοί της 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης. Όλα περί του προγράμματος, των χώρων και των δράσεων μπορείτε να τα δείτε στο athensvoice.gr.

Κεντρική φωτογραφία: Κατερίνα η επιμελήτρια της Κεντρικής Έκθεσης. Φωτογραφία: David Plas