«Πρωτόκολλα της Αθήνας», τα αστικά θεατρικά σενάρια του Αριστείδη Αντονά

«Αν η αρχιτεκτονική με ενδιαφέρει ως θεατρική δράση, είναι επειδή δημιουργεί πρωτόκολλα. Ένα τραπέζι είναι ήδη ένα πρωτόκολλο: μας καλεί να έχουμε μία συμπεριφορά, να παίξουμε ένα συγκεκριμένο ρόλο. Ήθελα να σκεφτώ αν μέσω του διαδικτύου μπορούμε σήμερα στην Αθήνα να οργανώσουμε κανόνες που θα ακολουθούνται προς όφελος ομάδων που τις αποδέχονται, χωρίς να έχουμε αντικείμενα όπως το τραπέζι ή χρησιμοποιώντας απλά έπιπλα για πιο πολύπλοκες ρουτίνες. Οι άνθρωποι που θα λάμβαναν μέρος θα δρούσαν με γνώμονα κάποιο κοινό συμφέρον».

Αντισυμβατικός αρχιτέκτονας και λογοτέχνης, ο Αριστείδης Αντονάς μας συστήνει την νέα του έκθεση «Πρωτόκολλα της Αθήνας» που παρουσιάζεται στο SAM, στο Ελβετικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής στη Βασιλεία.Σε συνεργασία με τον Θάνο Ζαρταλούδη, νομικό επιστήμονα στο πανεπιστήμιο του Kent, κατάρτισε πέντε πρωτόκολλα που λειτουργούν παραπληρωματικά στον αστικό κώδικα: προσδιορίζουν άλλου είδους αστικές δράσεις βασισμένες σε πολυπυρηνικές συμφωνίες ομάδων στο διαδίκτυο. Με βάση αυτές τις συμφωνίες πρότεινε την εγκατάσταση ιδιόμορφων προγραμμάτων για το εγκαταλειμμένο κέντρο της Αθήνας. «Η έννοια του πρωτοκόλλου συνδέει την αρχιτεκτονική με τη γραφή».

Η αρχιτεκτονική γονιμοποιεί τη λογοτεχνία του και γονιμοποιείται από αυτή συνθέτοντας ένα πολυδαίδαλο παλίμψηστο αυθόρμητων σκέψεων και σχεδιασμένων χώρων που μεταλαμπαδεύονται σε κείμενα. Συνομιλητές του στην Ελλάδα: ο Δημήτρης Δημητριάδης, ο Γιάννης Σταυρακάκης, η Τζίνα Πολίτη, η Αθηνά Αθανασίου. «Ο φλογοκρύπτης», «Η τραγουδίστρια και η πολυθρόνα» και οι «Αριθμοί» είναι μερικά από τα λογοτεχνικά του κείμενα που εμπνέονται από τον χώρο. Πόσες αφηγήσεις μπορεί να λάβει ένας χώρος; «Άπειρες. Ο χώρος της πόλης είναι η σκηνή στην οποία παίζονται ασταμάτητα διαφορετικά θεατρικά έργα. Ο αρχιτέκτονας και συγγραφέας Άλντο Ρόσι προσδιόριζε την πόλη σαν σταθερή σκηνή. Με ενδιαφέρει η πόλη σαν έρημη σκηνογραφία, ειδικά σήμερα στο κέντρο της Αθήνας. Υπάρχει κάποια πρόκληση στην αποκοπή από την λειτουργική κατανόηση των χώρων που έχουν εγκαταλειφθεί. Είναι πια σκηνές που αναζητούν άλλα έργα για να παιχτούν πάνω τους. Σαν ιδιόμορφες κενές πληγές του αστικού ιστού». Με τη λογική αυτή δημιούργησε ένα υπαίθριο ανοιχτό γραφείο σε ένα εγκαταλελειμμένο σημείο του Κεραμεικού και πρότεινε εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης των στοών της Αθήνας, όπως για παράδειγμα την εγκατάσταση της έκθεσης του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού «RethinkAthens» στα άδεια καταστήματα της στοάς του Βιβλίου. Μετασχημάτισε την υπάρχουσα χρήση σε μία άλλη δίνοντας ζωή σε ένα ερειπωμένο, λόγω της οικονομικής κρίσης, αστικό τοπίο.

Η αναζωογονητική αναζήτηση της ουτοπίας στις προτάσεις του συμπυκνώνεται στα πάντα μαυρόασπρα, σκοτεινά, υπόγεια και ατμοσφαιρικά σχέδιά του. Αυτά συντίθενται από εγκαταλελειμμένα στοιχεία εγκαταστάσεων, συνομιλούν με «collages και assemblages», αξιοποιούν «ready-made» αντικείμενα και επεξεργάζονται τη λογική της ανακύκλωσης και της επανάχρησης, όχι τόσο στο πλαίσιο της «αστικής οικολογικής ευαισθησίας» αλλά κυρίως της αξιοποίησης της ασφυκτικής υπεραφθονίας των «απορριμμάτων». Η Αθήνα είναι γι’ αυτόν μία πόλη ερειπίων: αρχαίων αλλά και σύγχρονων.Για τον επανασχεδιασμό της Πανεπιστημίου πρότεινε ένα πολλαπλό αρχαιολογικό σκάμμα στη θέση της λεωφόρου όπου θα συνυπάρχουν τα ερείπια με τη σύγχρονη πόλη. «Φτιάξαμε ένα φανταστικό αλλά υπαρκτό επισκέψιμο αρχαιολογικό τοπίο σε συνεργασία με τον αρχαιολόγο Κωστή Καζαμιάκη. Προτείναμε κάποια αστικά καθιστικά και ανοικτούς κήπους ερειπίων. Θέλαμε να συνεχίσουμε το σχολιασμό του αθηναϊκού εδάφους της μοντέρνας πόλης μετά τον Πικιώνη, τον Παπούλια και τον Τσουμί. Σαν ένα δοκίμιο γραμμένο με συγκεκριμένες εκσκαφές πάνω στον ιστορικό δρόμο. Η Πανεπιστημίου θα ανανεωνόταν από κάποια νέα ανοίκεια επέλαση παρελθόντος».

Ο Αντονάς προσκαλεί τον πολίτη να συνδιαμορφώσει τις πρωτεϊκές ποιότητες του τοπίου της πόλης και να δημιουργήσει διαδραστικά αστικά σενάρια. Επεξεργάζεται κάποια «αρχιτεκτονική του σκρίπτ» που κριτικάρει την αρχιτεκτονική του γεγονότος του Μπερνάρ Τσουμί στο «ManhattanTranscpripts» ή του Γκυ Ντεμπόρ στην «Κοινωνία του Θεάματος». Οι προτάσεις του είναι πολιτικές ακριβώς επειδή συνδιαλέγονται με το καθημερινό, το επαναλαμβανόμενο, αυτό που συνήθως θεωρείται βαρετό και κοινότοπο. «Τίποτε στην πόλη δεν είναι μοναδικό. Με ενδιαφέρει η ρουτίνα και η επανάληψη. Δεν με ενδιαφέρει να φτιάχνω χώρους στους οποίους θα συμβαίνουν μεμονωμένες δράσεις. Με ενδιαφέρει η δομή που μένει για λίγο σταθερή καθώς παράγει επαναλήψεις. Με ενδιαφέρει κάποιο θέατρο της καθημερινότητας».

Επέκταση Κουμουνδούρου - Ασθενές Μνημειώδες

Η ανατρεπτική του πρόταση «Αστική Αίθουσα» για την ανάπλαση της πλατείας Θεάτρου αποκρυσταλλώνεται σε έναν χώρο με εναλλασσόμενες λειτουργίες ανάλογα με τις ανάγκες της πόλης: υπαίθριο νοσοκομείο για τοξικοεξαρτημένους, θύματα κυκλωμάτων εμπορίας ανθρώπων και άστεγους, χώρος για πολιτιστικά δρώμενα. Στην Αθήνα, λόγω του αυξημένου αριθμού μεταναστών αλλά και της βαθιάς οικονομικής κρίσης, δημιουργούνται γκέτο, «περίκλειστες» γειτονιές με διαφοροποιημένο χαρακτήρα αλλά και αποκρουστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης όπως αυτό της Αμυγδαλέζας. «Είναι αλήθεια ότι η πτώχευση της Αθήνας ήρθε μαζί με τη σκλήρυνση των ορίων ανάμεσα σε περιοχές. Είδαμε καθαρότερες αστικές νησίδες. Αυτό αποτελεί σημαντική αλλαγή σε μία ομοιογενή πόλη που έγινε μητροπολιτική ενώ ήταν επαρχιακή. Οι καινούργιες δομές συνύπαρξης και οι νέοι τρόποι κατάκτησης μίας αστικής ομοιογένειας είναι ζήτημα πολιτικής προτεραιότητας».

Πανεπιστημίου - Αθηναϊκά Σκάμματα

Τονίζει πάντως πως η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να δώσει λύσεις σε κοινωνικά προβλήματα. «Μπορεί να δίνει σχήμα σε συμπεριφορές. Ο Φουκώ γράφει ότι είναι κάπως αυθαίρετο να ξεχωρίζουμε την πρακτική των κοινωνικών σχέσεων από τις χωρικές συνθήκες στις οποίες γίνονται οι σχέσεις αυτές. Το ίδιο συμβαίνει με τα πρωτόκολλα: είναι καλούπια, σκηνές προετοιμασμένων δράσεων. Η πόλη έχει χάσει τη συνοχή της, συγκροτείται σαν ένα αρχιπέλαγος από ξεχωριστά πρωτόκολλα και παίζεται σαν πολλά ασύμβατα έργα. Ακόμα και η συγγραφή τέτοιων ιδιότυπων αστικών θεατρικών έργων είναι πειραματική δράση. Δεν θα μπορούσε να δώσει λύση σε κοινωνικά προβλήματα».

Πλατεία Θεάτρου - Αστική Αίθουσα

Στο επίκεντρο των αναζητήσεών του η Αθήνα γίνεται πεδίο πειραματισμού νεοφιλελεύθερων πολιτικών αλλά και συλλογικών και αλληλέγγυων δράσεων. «Η Αθήνα μοιάζει με κείμενο που επεξηγεί την παγκόσμια κατάσταση ακριβώς επειδή σε αυτήν φαίνεται ότι κάποιος πλανητικός σχεδιασμός υπερβαίνει την κλίμακα της πόλης. Την συντρίβει. Στην Αθήνα βλέπουμε το τέλος ενός ευρωπαϊκού κύκλου. Κάποια διαφορετική εποχή βρίσκεται μπροστά μας. Η Αθήνα έχει να μας μάθει να επερωτάμε την παγκόσμια συνθήκη με πολλούς τρόπους».

Συνάθροιση Κενών Καταστημάτων στο κέντρο της Αθήνας

«Μέσα από τον ασήμαντο χώρο της πόλης ξεπροβάλλει κάτι σημαντικό». Τα σημεία της Αθήνας που δεν ξεχωρίζουν είναι τα πιο ενδιαφέροντα, υπογραμμίζει ο Αριστείδης Αντονάς. «Ο Πεντζίκης μιλούσε για την μνημείωση του ασημάντου. Στο πιο βαθύ σημείο του αναυθεντικού συναντάμε την αθηναϊκή αυθεντικότητα: τα χαλασμένα πεζοδρόμια, οι στοές με τα ξεχασμένα κλειστά καταστήματα, ο αόρατος όγκος των κλειστών διαμερισμάτων. Προσφέρουν ένα ενίοτε αόρατο παράδοξο τοπίο. Ούτε εγκαταλειμμένο ούτε ζωντανό. Στα υπόγεια συναντάμε παράδοξα αρχαία ερείπια που αρνούνται να συνδιαλαγούν με τις νέες κατασκευές. Οι ταράτσες μοιάζουν με κούφιους, αφιλόξενους βράχους. Αυτά δεν ξεχωρίζουν και αυτά ξεχωρίζω, τα πιο κοινά αθηναϊκά στοιχεία».

Spatial Positions 9: Aristide Antonas. Protocols of Athens

7 Μαρτίου-26 Απριλίου / S AM Swiss Architecture Museum

Ο Αριστείδης Αντονάς είναι αρχιτέκτονας και συγγραφέας, ιδρυτής του αρχιτεκτονικού «Γραφείου Αντονά» με έδρα την Αθήνα και το Βερολίνο και γιος των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη. Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Ναντέρ του Παρισιού, επισκέπτης καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. και αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου της Θεσσαλίας. Συνεργάστηκε με το Πανεπιστήμιο της Κύπρου, την A.Α. και την Bartlett του Λονδίνου. Τα λογοτεχνικά έργα του κυκλοφορούν κυρίως από τις εκδόσεις Άγρα.