Αγιά Σοφιά και γήπεδο της ΑΕΚ

H Αγιά Σοφιά είναι ένα από τα λίγα κτίρια στον κόσμο που δεν απογοητεύουν. Με αυτήν τη φράση ξεκινά τη μελέτη του, ο αείμνηστος αρχιτέκτων Παναγιώτης Μιχελής, για την ορθόδοξη εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως που σχεδίασαν και κατασκεύασαν οι Ανθέμιος και Ισίδωρος κατά την περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού. Σε τι συνίσταται η μοναδικότητα του κτίσματος που το συγκαταλέγει στη χορεία εκείνων που ξεπερνούν την παροντική τους φήμη παραμένοντας αναλλοίωτα στη φθορά του χρόνου ανεξαρτήτως των τεχνικών προβλημάτων που τα συνοδεύει;

Αυτήν την ερώτηση θέτει ως αντικείμενο της έρευνάς του ο Παναγιώτης Μιχελής· το δηλώνει ξεκάθαρα στην εισαγωγή του, απαντώντας αμέσως παρακάτω με τη βεβαιότητα του αφοσιωμένου και ενδελεχώς κατηρτισμένου μελετητή: Νομίζουμε ότι όλη η αισθητική ηδονή προέρχεται από το πραγματικό φαινόμενο, ενώ κατά βάθος, το πραγματικό φαινόμενο απλώς ερεθίζει, σπρώχνει, υψώνει τη φαντασία σε μιαν ιδεατή μορφή, σ’ ένα όραμα τελείωσης του φαινομένου, σε μιαν αιχμή φωτός, με τον σπινθήρα του οποίου φωτίζεται και η πραγματική μορφή με τη μαγεία της ομορφιάς. Ποια είναι η ιδεατή μορφή ενός ναού που φιλοξενεί την παρουσία του Θεού στον κοινό τόπο συναντήσεως των πιστών; Πώς ανυψώνεται ο ευσεβής προς την ουράνια πολιτεία εντός της εγκοσμίου προσωρινής στεγάσεώς του;

Στη σελίδα 62 της δεύτερης εκδόσεως του βιβλίου από το Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, ο συγγραφέας περιγράφει τον τρόπο μεταρσιώσεως της ύλης σε υπερβατική και πνευματική μέθεξη των παρισταμένων. Για να επιτευχθεί η εξαΰλωση υπάρχει ένας αρνητικός τρόπος στην τέχνη της διάπλασης των μορφών: συνίσταται κυρίως στην αφαίρεση του όγκου και ειδικότερα στην αφαίρεση της πλαστικότητάς τους. Στα αρχιτεκτονήματα, τούτο συνεπάγεται πρώτα απ’ όλα την απόκρυψη του φέροντος οργανισμού. Παρατηρήστε τον κεντρικό χώρο: όλοι λέμε ότι ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερα τόξα, όμως τα τόξα αυτά είναι αόρατα· στα πλάγια μόλις προβάλλουν κατά 0,90 μ. Προς ανατολικά και δυτικά διοχετεύονται μέσα στα ημιθόλια· εκεί και οι πεσσοί δεν αποτελούν παρά τμήμα του ημικυλίνδρου των μεγάλων κογχών. Από τα τόξα δεν απομένουν για τον θεατή παρά τέσσερις γραμμές, που διακλαδώνονται στον χώρο σχεδόν ασώματες. Γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι κάθε προχώρηση τόξου, πεσσού, αντηρίδας στατικώς ενεργούσας, όπως θα τις παρουσίαζε η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, κρύβεται· ότι το έργο έχει ξεδιπλωθεί σε επιφάνειες. Τις επιφάνειες αυτές τις περιορίζουν μόνο γραμμές ασώματες, που έχουν ως αποτέλεσμα να εξαϋλώνουν την ύλη, και να επιτρέπουν στο βλέμμα να κυλάει ελεύθερα γιατί είναι όλες καμπύλες. Κατ’ αναλογία επιδεδόγλυφος είναι και όλος ο γλυπτικός διάκοσμος. Αν ο αρνητικός τρόπος της εξαΰλωσης, δηλαδή η αφαίρεση της πλαστικότητας επιτρέπει στο βλέμμα να κυλάει σε διδιάστατες επιφάνειες, η θετική αρχή της διάτρησης επιτρέπει στο βλέμμα να διεισδύει και στο φως να εισρέει. Έτσι το κτίσμα ελαφραίνει και το περίβλημα του χώρου γίνεται άυλο και πνευματικό. Παρατηρήστε ότι στην Αγιά Σοφιά ακόμη και τα τοιχώματα δίπλα στους πεσσούς μεταξύ των φραγμάτων στο υπερώο διατρυπώνται και χάνουν ένα μέρος του όγκου και του βάρους τους. 

Με λιγότερα λόγια, η δισδιάστατη κατασκευή και το άπλετο διασταυρούμενο φως εξαφανίζουν τα τοιχώματα και κάνουν τον τρούλο να ίπταται –το φαινόμενο είναι μοναδικό, ακόμα και μετά την επανακτασκευή του τρούλου από τον Ισίδωρο τον νεότερο, λόγω της κατάρρευση από τον σεισμό το έτος 558, και την αναγκαστική κατάργηση μερικών ανοιγμάτων, όπως και την κατά μερικά μέτρα ύψωσή του– στην αρχική εκδοχή του 537. Όπως έλεγε ο βυζαντινός ιστοριογράφος Προκόπιος, ο ναός ήταν σαν να έβγαζε το φως από μέσα του.

Το κτίσμα υπηρετεί τον σκοπό του. Προσφέρει την αισθητική έκφραση της μεθέξεως του πιστού στη θεία ύπαρξη. Διαφοροποιημένου του περιεχομένου και τηρουμένων των αναλογιών, το νέο γήπεδο της ΑΕΚ, η Αγιά Σοφιά OPAP Arena, στη Νέα Φιλαδέλφεια, υψώνει τη φαντασία στην ιδεατή μορφή της κοινότητας των φίλων της ποδοσφαιρικής ομάδας Αθλητική Ένωσις Κωνσταντινουπόλεως. Πλησιάζοντας στις κτιριακές εγκαταστάσεις του κτιρίου προβάλλουν οι πύργοι στήριξης των καμπύλων στεγάστρων τρουλοειδούς μορφής, που παραπέμπουν σε εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Αμέσως μετά φανερώνονται οι εξωτερικές επενδύσεις που τελειώνουν σε σειρά λοβοειδών παραθύρων, που είναι όμοια με εκείνα της Μεγάλης Μητροπόλεως. Πριν ακόμα ο φίλαθλος ή ο επισκέπτης αντικρίσει τον μεταλλικό δικέφαλο αετό διαισθάνεται την οικειότητα των μορφών. Στη θέα του γλυπτού, για το οποίο έγινε αρκετή φασαρία ως προς την επιθετικότητα που εμπνέει, αναγνωρίζει την ανάγκη να απαθανατιστεί στη σκιά του. Δεξιά της κεντρικής εισόδου διακρίνεται ένα μαγαζάκι που ονομάζεται «Λούστρος», το οποίο διακοσμείται από μεγάλη φωτογραφία από την Πόλη με αντίστοιχες σκηνές και προσφέρει την ανάλογη περιποίηση στον επισκέπτη και στα παπούτσια του. Το αρχέτυπο του φτωχού και αδικημένου λούστρου, αρχικώς, φαίνεται να έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με την αυστηρότητα και την κυριαρχία του συμβολικού αετού μιας χιλιετούς αυτοκρατορίας. Επίσης, δύσκολα σχετίζεται με τη θέληση και τη φιλοδοξία του οπαδού μιας ποδοσφαιρικής ομάδας που επιδιώκει την κατάκτηση της νίκης με σφοδρότητα και πείσμα. Όμως, αν κοιτάξεις βαθύτερα, ο φίλαθλος της ΑΕΚ στηρίζεται στη συμπάθεια και στην αλληλεγγύη: δεν μπορεί να λησμονήσει τη χαμένη πατρίδα, κάτι που άλλωστε υπενθυμίζουν οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες από τη μικρασιατική καταστροφή με τη Σμύρνη στις φλόγες και τη μητέρα με το παιδί στην αγκαλιά της, που είναι τοποθετημένες στην καντίνα, στην πλατεία του γηπέδου. Όσο για τις θύρες του γηπέδου έχουν ονόματα από πόλεις του Πόντου και της Μικράς Ασίας. Δεν πας στη θύρα 40, πας στην Αλάγια, μια παραλιακή πόλη βόρεια της Κύπρου. Εκεί συναντάς ξανά τον χαμένο εαυτό σου. Συνδέεσαι με τη μητρική γαλήνη. Κάθε φορά που μπαίνεις στο γήπεδο επανέρχεσαι στον γενέθλιο τόπο. Ένας τέτοιος φίλαθλος τη δύναμη δεν την αντλεί από τη δυνάμει κατίσχυση του αντιπάλου, δεν τρέφεται με τη σάρκα του ηττημένου. Απολαμβάνει τη σταθερότητα και τη σιγουριά της παντοδυναμίας, μετέχοντας στην ψυχή της κοινότητας, υπηρετώντας τον κοινό σκοπό, επανασυνδεόμενος στη μητρική ενότητα.

Την επαφή με το έργο του Παναγιώτη Μιχελή οφείλω στον Στέλιο Ράμφο και τις διαλέξεις του στο  Ίδρυμα Θεοχαράκη για τον βυζαντινό πολιτισμό, που έκανε πέρυσι. (Φέτος ασχολείται με την ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη αναλύοντας το έργο του από μια καινούργια οπτική.) Παρεμπιπτόντως: δεν είμαι ΑΕΚτζής. Είμαι Παναθηναϊκός.